φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

    Όταν διδασκόμαστε στο σχολείο Γραμματική ή Ιστορία,  διδασκόμαστε και διαμορφώνουμε μια παράσταση του χρόνου που είναι όλως γραμμική. Ο χρόνος παριστάνεται ως μια ατέρμων γραμμή που κινείται στα αριστερά μας προς το παρελθόν, ή αρχίζει από εκεί,  και δεξιά μας προς το μέλλον. Το σημείο επαφής του παρελθόντος και του μέλλοντος είναι το παρόν, μία στιγμή της διάρκειας του χρόνου, μία στιγμή που καταβροχθίζει το μέλλον και αποβάλλει, χέζει θα έλεγα,  παρελθόν. Παρουσιάζει τεράστιο ενδιαφέρον να ερευνήσουμε και να κατανοήσουμε την προέλευση της γραμμικής παράστασης του χρόνου, έχοντας κατά νου ότι κατά το μεγαλύτερο μέρος της ιστορίας του ανθρώπινου γένους επικρατούσε η κυκλική παράσταση του χρόνου, η οποία είναι σαφώς τροφοσυλλεκτικής και αγροτικής προέλευσης.

    Το μόνο που μπορούμε σήμερα να πούμε είναι ότι η γραμμική παράσταση του χρόνου είναι επινόηση της ινδοευρωπαϊκής ποιμενικής Κυριαρχίας. Με την επιθυμία του Κυρίου να είναι πιο ισχυρός έναντι της φύσης και του αντιπάλου (Κυρίου ή Υποτελούς) και την προσδοκία της εκπλήρωσης της επιθυμίας στο βάθος του επερχόμενου χρόνου, το ενδιαφέρον στρέφεται προς το μέλλον· στον πυρήνα της γραμμικής παράστασης του χρόνου εντοπίζουμε την πυρηνική επιθυμία του Κυρίου, την επιθυμία της εκπλήρωσης όλων των επιθυμιών, την επιθυμία της διαμόρφωσης της μελλοντικής πραγματικότητας βάσει των επιθυμιών – αυτή είναι η επινόηση της πραγματικότητας, αυτός είναι ο αποικισμός του μέλλοντος.

      Η επικράτηση της γραμμικής παράστασης του χρόνου δεν θα μπορούσε να αφήσει αδιάφορους τους Υποτελείς, αναγκαζόμαστε να παίζουμε μπάλα στο γήπεδό του, πέφτουμε όμως θύματα αυταπάτης εάν νομίζουμε ότι η κυκλική παράσταση του χρόνου εξέλιπε παντελώς –  το ότι αποδυναμώθηκε και εκδιώχτηκε και καταχωνιάστηκε στα περιθώρια της κοινωνικής ζωής αυτό είναι βέβαιο. Εάν ο Κύριος ενδιαφέρεται τα μάλα για το μέλλον, και την αποίκισή του, η αδιαφορία του Υποτελούς για το μέλλον θα ήταν ακατανόητη και άκρως ηττοπαθής. Έτσι, το πως έβλεπαν, πως βλέπουν και πως θα βλέπουν το μέλλον ο Κύριος και  οι Υποτελείς είναι κάτι που δεν μας αφήνει ασυγκίνητους· στρέφουμε λοιπόν προς τα εκεί τη φιλομάθειά μας και κάνουμε έρευνες.

    Η Γραμματική είναι ένας από τους τρόπους να ικανοποιήσουμε τη φιλομάθειά μας: καταγράφει κοινωνικές σχέσεις και κοινωνικές αντιλήψεις του παρελθόντος που έχουν παγιωθεί, έχουν αποκρυσταλλωθεί στη μορφή, τη σύνταξη και τη σημασία των λέξεων. Εάν επιδιώξουμε να ερευνήσουμε το πως η Γραμματική κωδικοποιεί τις αντιλήψεις για το μέλλον, θα  αναγκαστούμε να καταφύγουμε στη μελέτη του Μέλλοντα και στην εξέλιξή του, περιοριοριζόμενοι στα πλαίσια της αρχαίας και της εξ αυτής προερχόμενης νέας ελληνικής . Το ειδικότερο ενδιαφέρον μας είναι η μελέτη και η κατανόηση της φράσης το προλεταριάτο θα πάρει κομμουνιστικά μέτρα, διότι η ανάγνωσή της γεννά καθόλου απροσδόκητα το ερώτημα: γιατί ο  συντάκτης δεν έγραψε θα παίρνει αλλά θα πάρει; Η επιλογή αυτή, ασυνείδητη ή μή, δεν παραπέμπει σε κάποιες πολιτικές θέσεις και απόψεις;  Ποιές είναι αυτές;  Μπορούμε να τις εντοπίσουμε μελετώντας τη διαφορά μετξύ του εξακολουθητικού Μέλλοντα θα παίρνει και του στιγμιαίου θα πάρει;

   Η διάκριση αυτή δεν υπήρχε στην αρχαία ελληνική. Και όχι μόνο αυτό: ο Μέλλων δεν ήταν χρόνος με την αυστηρή σημασία της γραμματικής έννοιας  ‘ χρόνος ‘ . Θα πρέπει λοιπόν να κάνουμε μια παράκαμψη, τρελλαινόμαστε για παρακάμψεις, και να εξετάσουμε τον γραμματικό χρόνο. Δεν θα τα καταφέρουμε όμως εάν δεν εξετάσουμε την έννοια του ρήματος – άλλη μια παράκαμψη! Μην ανησυχείτε, θα είναι και οι δύο σύντομες και πολύ απλά διατυπωμένες.

Continue reading →

    φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

    Σήμερα θα ασχοληθούμε με τον Μέλλοντα της αρχαίας, και της νέας,  ελληνικής· για να αποφύγω τη μομφή του άγονου και νεκροφιλικού σχολαστικισμού θα καταφύγω σε δύο καλά οχυρωμένες θέσεις: θα επικαλεστώ αφενός την ελευθερία σκέψης,  πνεύματος, έρευνας και αναζήτησης και αφετέρου την πεποίθηση ότι η γλώσσα μάς καταδυναστεύει (we live by, θα το έλεγα καλύτερα) και η καταδυνάστευση αυτή δεν πρέπει να περάσει απαρατήρητη. Για την ελευθερία πνεύματος δεν έχω να προσθέσω απολύτως τίποτα, για την καταδυνάστευση όμως της γλώσσας θα εκθέσω κάποιες σκέψεις αφού εκφράσω δημόσια την ενθάρρυνση,  και τη χαρά ασφαλώς, που προσφέρουν οι φίλοι και οι φίλες που με τα σχόλιά τους συμβάλλουν στη δημιουργία μιας άτυπης κοινότητας ελευθερίας σκέψης και παραγωγής γνώσης. Εδώ στην Καστανούσσα, πέρα από τα μέλη της οικογένειας, περιορίζομαι να συνομιλώ με τα φυτά και τα βιβλία, αντιλαμβάνεστε τι παρέα και τι παρηγοριά είναι τα σχόλια· και να συμπληρώσω ότι το λίγο είναι σπατάλη – εάν ρίξεις ένα ποτήρι νερό σε ντοματιά, πάει, το σπατάλησες! Έναν γεμάτο μεγάλο κουβά χρειάζεται η ντοματιά! Δηλώνω έχοντας επίγνωση του τι λέω ότι είμαι ντ0ματιά. Παίρνω υπόψη μου κάθε υπαινιγμό, κάθε γνώμη και γνώση, κάθε διαφωνία, παίρνω δουλειά για το σπίτι, γίνονται έρευνες, τα αποτέλεσμα των οποίων δεν θα αργήσουν να εκδηλωθούν.

    Κάθε γλώσσα επιβάλλει στους ομιλητές έναν συγκεκριμένο  τρόπο σκέψης, επιβάλλει αντιλήψεις και στάσεις ζωής κι όλα αυτά με έναν παντελώς λανθάνοντα και υπαινικτικό τρόπο που οι ομιλητές δεν μπορούν να αντιληφθούν και να εντοπίσουν. Είναι βέβαιο ότι ο τρόπος σκέψης, οι αντιλήψεις, δεν καθορίζονται μόνο από τη γλώσσα αλλά η συμβολή της γλώσσας είναι πολύ μεγαλύτερη από ό,τι μπορούμε να σκεφτούμε και να φανταστούμε. Ένα απλό παράδειγμα: το ότι ο ουρανός είναι γραμματικού γένους αρσενικού, παρόλο που δεν έχει αρχίδια, οφείλεται στό ότι κάποια στιγμή οι ομιλητές τον εξέλαβαν ως φυσικού αρσενικού γένους. Γιατί να είναι κάτι το έμψυχο, γιατί να είναι είναι αρσενικός κι όχι θηλυκός, γιατί δεν είναι άψυχο (ουδέτερο); Γιατί η γη να είναι έμψυχη, θηλυκού γένους; Γιατί να σχηματιστεί η παράσταση της γονιμοποίησης από τον ουρανό, με τη βροχή που χύνει (ο Ζεύς, παρακαλώ), της γης,  που γεννάει τα φυτά; Γιατί να προσωποποιηθούν ο ουρανός (Ουρανός)  και η γη (Γη); Τί κάνουμε, χωρίς να το αντιλαμβανόμαστε,  όταν μεταχειριζόμαστε τις λέξεις ο ουρανός, η γη; Η γλώσσα μάς υποβάλλει την αντίληψη ότι ο ουρανός είναι αρσενικού γένους και η γη θηλυκού γένους! Η σκέψη ότι ο ουρανός είναι πάνω και χύνει (τη βροχή) και η γη είναι κάτω και υφίσταται το χύσιμο (της βροχής) είναι παντελώς απαράδεκτη;  Όχι, φίλες και φίλοι, είναι εντελώς παραδεκτή.

Continue reading →

    φίλε, φίλη, καλή σου μέρα  

    φίλες, φίλοι, καλή σας μέρα

    Οι μαθητές στο Δημοτικό και στο Γυμνάσιο μαθαίνουν πως τα ονόματα (ουσιαστικά και επίθετα) κλίνονται, έχουν κλίσεις και πως οι πτώσεις είναι τέσσερις στη νεοελληνική και πέντε στην αρχαία ελληνική.  Σήμερα, θα εκθέσουμε μια σύντομη αλλά περιεκτική ιστορία της Κλητικής. Πριν το κάνουμε όμως δεν θα χάσουμε την ευκαιρία να σκεφτούμε πάνω σε κάποιες αντιλήψεις που έχουν παραδοθεί ως βεβαιότητες και αυτονόητα, δεν είναι όμως. 

   Ας ρίξουμε κατ’ αρχήν ένα βλέφαρο στους όρους κλίση και πτώση. Σημασιολογικά, φαίνεται πως η πτώση συμπληρώνει την κλίση: εάν κάτι δεν κλίνει, δεν πέφτει· για να υπάρξει πτώση, πρέπει να υπάρξει κλίση. Στρἐφω την προσοχἠ μου,  και την προσοχή σας, στην αρχική σημασία των όρων κλίση και πτώση. Διότι οι λέξεις αυτές, πριν υιοθετηθούν από τον γραμματικό Διονύσιο τον Θράκα (Α΄ αιώνας π. Χ.), ήταν λέξεις της καθομιλουμένης. Κλίσις σήμαινε αρχικά ξάπλωμα (πρβλ. κλίνη, κρεβάτι!), ενώ η πτώσις δήλωνε αυτό που δηλώνει και σήμερα η πτώση: το πέσιμο από ψηλά ή την όρθια στάση. Είναι σαφές και βέβαιο ότι και η κλίσις, το ξάπλωμα, υπονοεί την όρθια στάση: είμαι όρθιος και ξαπλώνω (κλίνω).

    Εάν λοιπόν η κλίση και η πτώση προϋποθέτουν ένα αρχικό σημείο από το οποίο απομακρινόμαστε, το οποίο είναι η όρθια στάση, τότε, πέραν της καθημερινότητας και της καθομιλουμένης, θα πρέπει και στο επίπεδο της Γραμματικής να υπάρχει κάτι από το οποίο απομακρινόμαστε, αποκλίνουμε, πέφτουμε – έτσι δεν είναι; Έτσι, είναι, φίλες και φίλοι. Ποιό είναι αυτό το σημείο; Ποια είναι η (γραμματική) όρθια στάση των ονομάτων; 

       Εἱναι η Ονομαστική, φίλες και φίλοι. Κατά συνέπεια, η Ονομαστική δεν είναι πτώση, κατά συνέπεια, δεν κλίνεται!  Τί είναι; Η Κλητική; Ούτε η Κλητική είναι πτώση!  Και τί είναι; Και γιατί τις εκλαμβάνουμε ως πτώσεις; Ποιός ευθύνεται γι΄ αυτό το παράδοξο; 

Continue reading →

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

Στο προηγούμενο σημείωμα μελετήσαμε το επίθετο έτοιμος και διαπιστώσαμε ότι στο ε -(τοιμος) λανθάνει το μόρφημα es, το οποίο σημαίνει “υπάρχω, είμαι”· διατυπώσαμε επίσης το συμπέρασμα ότι ”έτοιμος” σημαἰνει “είναι (ε-) αυτός  εκεί (-τοι-) για να κάνει (κάτι)(-μος)”  και εικάσαμε ότι αυτός είναι ο ήρωας ποιμένας, ὀτι βρίσκεται εκεί, στο πεδίο της μάχης για να πολεμήσει. Σήμερα θα εξετάσουμε αυτή την εικασία.

Continue reading →

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

Σήμερα θα καταπιαστούμε με τη λέξη έτοιμος·  η μελέτη της  θα μας βοηθήσει να μάθουμε πολλά για τον Κύριο, μιας και είναι δική Του η λέξη. Ο Κύριος είναι έτοιμος σημαίνει ‘ο Κύριος είναι ετοιμοπόλεμος’ , είναι προετοιμασμένος για πόλεμο. Αφορμή για το σημερινό σημείωμα είναι οι εκκαθαριστικές επιχειρήσεις του Κράτους των τελευταίων μηνών και ημερών (Ξένιος Ζεύς, Villa Amalia, κλπ), οι στρατιωτικές επιχειρήσεις οι οποίες γίνονται για να εκδιωχθούν από μια περιοχή οι τελευταίες δυνάμεις ηττημένου, ή θεωρουμένου ως ηττημένου,  αντιπάλου. Ο Κύριος δεν είναι απλώς  πολεμιστής, είναι πολεμιστής που προετοιμάζεται διαρκώς και συνεχώς, ο Κύριος είναι πάντα ετοιμοπόλεμος πολεμιστής.

Continue reading →

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

Εάν χώσουμε το χέρι μας μέσα στην άμμο, η ποσότητα που θα κρατήσει το χέρι μας, η χούφτα μας, θα είναι μία δραχμή άμμου. Αντί της άμμου, φανταστείτε σιτάρι ή φασόλια ή ένα πακέτο μακαρόνια ή είκοσι μολύβια. Η δραχμή δηλώνει  αυτό που μπορούμε να κρατήσουμε μέσα στην παλάμη μας, με τα δάχτυλα του ενός χεριού μας. Η αρχαιότερη μαρτυρία της λέξης εντοπίζεται στον Ηρόδοτο (7, 144)· προέρχεται από την ίδια ρίζα από την οποία προέρχεται  και το ρήμα δράσσομαι (δράττομαι < δρακ-jομαι), ρήμα που διαβάζουμε δυο φορές στην Ιλιάδα (Ν 393= Π 486): κόνιος δεδραγμένος αιματοέσσης: ο νεκρός πέφτει στο χώμα και το κρατάει, κατά την επιθανάτια αγωνία του,  μέσα στις χούφτες του (δεδραγμένος), το οποίο όμως ξερό χώμα (κόνιος), είναι γεμάτο αίμα, από το δικό του ασφαλώς.

 Η λέξη δραχμή είναι της αρκαδικής διαλέκτου· στην αιολική εμφανίζεται ως  δαρχμά,  ενώ στη δωρική της Κρήτης ως δαρκμά και δαρχνά. Προέρχεται από το *δρακ-σμά > δραχμά > δραχμή (πρβλ. αικ-σμά > αιχμά, αιχμή). Η λέξη δεν απαντάται στην Ιλιάδα αλλά εικάζουμε βάσιμα ότι υπήρχε την εποχή που θεωρείται ότι συντέθηκε (750-700), όπως θα δούμε στη συνέχεια.  Την εποχή αυτή, θα έπαψε να δηλώνει γενικά αυτό που μπορεί κανείς να κρατήσει στο χέρι του και άρχισε να δηλώνει μια συγκεκριμένη ποσότητα ενός συγκεκριμένου αριθμού αντικειμένων. Αργότερα, μετά από έναν αιώνα,  η δραχμή είναι ένα ασημένιο νόμισμα, βάρους 4,3 γραμμαρίων, το 1/100 της μνας, ισοδύναμο σχεδόν με το ρωμαϊκό δηνάριο.  Γνωρίζουμε ότι η ασημένια δραχμή υποδιαιρείται σε έξι χάλκινους οβολούς: ο Πλούταρχος (Λύσανδρος 17) γράφει: δραχμήν δέ τους έξ οβολούς · τοσούτων γάρ η χείρ περιεδράττετο. Ναι, αλλά με το χέρι μας δεν μπορούμε να κρατήσουμε μόνο έξι μικροσκοπικούς οβολούς (οβελούς)  αλλά πολύ περισσότερους. Επιπλέον, γιατί  ονομάστηκε δραχμή αυτό το μικρό ασημένιο νόμισμα;  Επίσης, γιατί ονομάσαμε αυτά τα χάλκινα μικροσκοπικά και ευτελή νομίσματα οβολούς, από τη στιγμή που η αρχική σημασία της λέξης οβολός είναι ‘μεγάλη σιδερένια σούβλα’;

Continue reading →

Οι αρχαιότερες μαρτυρίες του όρου “αγών” δείχνουν ότι οι πρώτες σημασίες της λέξης δεν έχουν καμία απολύτως σχέση με τις σημερινές αντίστοιχες. Η λέξη “αγώνας” στις μέρες μας σημαίνει άλλοτε την έντονη ή επίπονη προσπάθεια που κάνουμε για να πραγματοποιήσουμε κάποιο δύσκολο ή αξιόλογο σκοπό και άλλοτε κάποιας μορφής σύγκρουση ή και την προσπάθεια που κάνουμε για να νικήσουμε. Λέμε, λ.χ., πως έκανε αγώνα για να μεγαλώσει τα παιδιά της, ο αγώνας τώρα δικαιώνεται, οι αγώνες του ελληνικού έθνους για την ελευθερία, έχουμε αναλάβει την διεξαγωγή των Ολυμπιακών αγώνων, αγώνας δρόμου, θα τον δούμε τον αγώνα; Ποιές ήταν όμως οι αρχαιότερες σημασίες του όρου; Πώς απέκτησε τις σημασίες που έχει σήμερα; Πώς ο όρος απέκτησε την σημασία του αγωνίσματος, της αθλητικής σύγκρουσης;

Ο όρος “αγών” απαντά 23 φορές στην Ιλιάδα (πάντα στον ενικό) και 6 στην Οδύσσεια (μια φορά στον πληθυντικό). Στην ραψωδία Ψ απαντά 15 φορές. Εκεί διαβάζουμε για τους πρώτους αθλητικούς αγώνες του δυτικού πολιτισμού. Ο όρος όμως δεν έχει καμία σχέση με τον αθλητισμό.

Continue reading →

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

‘ Η έρευνα που κάνω τώρα είναι μια αρχαιολογία της προσταγής, είναι μια απόπειρα επιστροφής προς τα πίσω για να κατανοήσω ποιο είναι το νόημα της προσταγής σήμερα.’

Αυτά λέει ο Giorgio Agaben στον Άκη Γαβριηλίδη στην συνέντευξη-συζήτηση που σας έλεγα χτες. Κλείνοντας τη συζήτηση, ο Γαβριηλίδης ευχαριστεί τον Αγκάμπεν ως εξής:

‘Κύριε Αγκάμπεν σας ευχαριστούμε πολύ και ελπίζουμε κάποια από αυτά να τα διατυπώσετε και γραπτά σε άρθρα ή βιβλία σας ώστε να μεταφραστούν και στα ελληνικά, ή σε άλλες γλώσσες, και να τα διαβάσουμε’.

Περιμένω κι εγώ με λαχτάρα να διαβάσω για τα ζητήματα που θίγει στη συνέντευξη ο Αγκάμπεν – είμαι κάτι παραπάνω από βέβαιος ότι θα μάθω πολλά που δεν γνωρίζω και θα σκεφτώ πολλά που δεν έχω σκεφτεί, κυρίως  πάνω στο ζήτημα της προσταγής. Ο Αγκάμπεν διαπιστώνει ότι ενώ έχουν γραφτεί και ειπωθεί πολλά για την υπακοή, το ζήτημα της προσταγής είναι ένα αντικείμενο έρευνας σχεδόν ανεξερεύνητο. Θα έλεγα ότι, αν και έχουν γραφτεί πολλά γιατην υπακοή, την εθελοδουλεία, την υποτέλεια, υπάρχουν πολλές πτυχές του ζητήματος που δεν έχουν προσεγγιστεί. Διότι, εάν έχουμε πολλά να ερευνήσουμε για την προσταγή, θα έχουμε και πολλά να πούμε και για την υπακοή! Η έρευνα για την προσταγή θα φωτίσει πτυχές της υπακοής που δεν έχουμε ερευνήσει. Και απομένει να εξετάσουμε την προσταγή σε σχέση με την υπακοή, ή την υπακοή σε σχέση με την προσταγή, και όχι μεμονωμένα και άρα αποσπασματικά.

Continue reading →