γιατί στην Ολυμπία; γιατί το 776 π. Χ.; γιατί κάθε τέσσερα χρόνια;

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

ΥΠΟΘΕΤΩ ότι αυτά τα ερωτήματα δεν τα έχετε διατυπώσει και σκεφτεί. Δεν είναι μόνο αυτά, όπως θα δούμε παρακάτω. Αυτό δεν με ενοχλεί. Αυτό που με προβληματίζει είναι η διαπίστωση ότι δεν τα έχουν θέσει και δεν έχουν διατυπώσει κάποιες απαντήσεις οι ιστορικοί του αρχαίου ελληνικού αθλητισμού – από όσο είμαι σε θέση να γνωρίζω. Θα υπάρχουν κάποια αίτια που οι πρώτοι αθλητικοί αγώνες, που δεν ήταν τοπικού χαρακτήρα, έγιναν στην Ολυμπία, το 776 (θα παραλείπω το π. Χ. από δω και πέρα) και που γίνονταν κάθε τέσσερα χρόνια. Ποια είναι αυτά τα αίτια; Ας εξετάσουμε όμως πρώτα διεξοδικά όλα τα ερωτήματα και μετά βλέπουμε.

Continue reading →

η προέλευση της πυγμαχίας: γροθιά και ισχύς στον δυτικό πολιτισμό

πάταξον μεν, άκουσον δέ

Θεμιστοκλής (Πλούταρχος, 11.4)

Φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

ΕΑΝ δεν έχουμε σκεφτεί και δεν έχουμε αναρωτηθεί μέχρι τώρα σε ποιες και σε πόσες κοινωνίες του παρελθόντος υπήρχαν τα αρχαιοελληνικά αγωνίσματα της πάλης, της πυγμαχίας και του παγκρατίου (πολύ ήπια μορφή του οποίου είναι το kick boxing), ήρθε η ώρα να το κάνουμε. Το παγκράτιον (απόλυτη ισχύς: παν, κράτος), αν δεν κάνω λάθος, υπήρχε μόνο στην αρχαία Ελλάδα. Γνωρίζουμε ότι πολλοί αγώνες παγκρατίου έληγαν με τον θάνατο του ηττημένου. Η πυγμαχία; Επινόηθηκε στην αρχαία Ελλάδα και διαδόθηκε σε όλες τις κοινωνίες του δυτικού πολιτισμού – στις ΗΠΑ την λατρεύουν. Δε νομίζω να υπήρχε σε άλλη κοινωνία και σε άλλον πολιτισμό. Στις κοινωνίες της Απω Ανατολής (Κίνα, Ιαπωνία, Ταϊλάνδη, πιθανόν και σε άλλες) υπήρχαν οι λεγόμενες πολεμικές τέχνες (καράτε, κουνγκ φου, ταϊλανδέζικη πυγμαχία και άλλες πολλές) αλλά αυτές δεν ήταν ούτε πυγμαχία ούτε παγκράτιον. Η διαφορά τους είναι πολύ βασική: τα αρχαιοελληνικά αγωνίσματα της πυγμαχίας και του παγκρατίου ήταν επιθετικά, σκοπός τους ήταν η νίκη μέσω της σωματικής εξουδετέρωσης του αντιπάλου με την άσκηση σωματικής βίας. Οι ανατολικές πολεμικές τέχνες έχουν αμυντικό χαρακτήρα. Εάν δεχθώ επίθεση, θα αμυνθώ. Θα σε εξουδετερώσω, μόνο εάν δεχτώ επίθεση, μόνο εάν κινδυνεύει η σωματική μου ακεραιότητα ή η ζωή μου. Η μετεξέλιξη τους σε ολυμπιακά αγωνίσματα, που τελούνται σε δημόσιο χώρο με την παρουσία θεατών, η επιδίωξη δηλαδή της νίκης, αναβάθμισε την επιθετική πλευρά τους – για να νικήσεις, πρέπει να επιτεθείς. Όσο για την πάλη, αυτή εντιοπίζεται σε περισσότερες κοινωνίες, όχι όμως σε όλες ούτε σε πολλές. Όλες αυτές οι παρατηρήσεις μας παρακινούν να διατυπώσουμε κάποια ερωτήματα.

Continue reading →

Αρχαίοι Έλληνες θεατές σε Παραολυμπιάδα: θα έκοβαν φλέβες

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

ΕΑΝ μάθαιναν οι αρχαίοι Έλληνες ότι στην εποχή μας μετά τους Ολυμπιακούς Αγώνες διεξάγονται και Παραολυμπιακοί, στους οποίους συμμετέχουν αθλητές και αθλήτριες με νοητικά και κινητικά προβλήματα, ας τα πούμε προβλήματα, θα έμεναν με το στόμα ανοιχτό, θα μας περνούσαν για τελείως παλαβούς και ανισόρροπους. Θα εξεπλήττοντο τα μάλα ασφαλώς και με τη συμμετοχή των γυναικών στους Ολυμπιακούς Αγώνες. Γιατί; Σε αυτό το ερώτημα ας προσθέσουμε κι άλλα δύο. Γιατί αναβίωσαν οι Ολυμπιακοί Αγώνες το 1896; Γιατί καθιερώθηκε η διοργάνωση των Παραολυμπιάδων;

Continue reading →

γιατί ο Νικητής παίρνει Κύπελλο (με τη Γη μέσα);

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

Οι νικητές στον αθλητισμό παίρνουν, τους δίνουν, ή κύπελλο (cup) ή μετάλλιο – χρυσό, αργυρό, χάλκινο. Το μετάλλιο είναι ένα κομμάτι μετάλλου που δεν σκουριάζει, δεν φθείρεται, δεν μειώνεται, δεν χάνεται. Το κύπελλο είναι κι αυτό χρυσό, αργυρὀ, χάλκινο. Δεν είναι απλό κύπελλο, είναι διακοσμημένο με ανάγλυφες παραστάσεις. Ο νικητής στο Παγκόσμιο Πρωτάθλημα Ποδοσφαίρου παίρνει χρυσό κύπελλο μέσα στο οποίο υπάρχει η αναπαράσταση της Γης.

Γιατί, φίλες και φίλοι, δίνεται στον νικητή χρυσό κύπελλο κι όχι κάτι άλλο; Ένα χρυσό πιάτο ή μια χρυσή κατσαρόλα ή ένα επίχρυσο πλυντήριο, ας πούμε, να πλένει η γυναίκα του ποδοσφαιριστή τις ζαρτιέρες της; Εάν το κύπελλο είναι σκεύος πόσης, γιατί τους δίνεται αυτό το σκεύος πόσης; Αν και οι παγκόσμιοι νικητές στούς αγώνες ταχύτητας συνηθίζουν να πίνουν σαμπάνια με το κύπελλο που παίρνουν, το κύπελλο ως βραβείο δεν είναι χρηστικό αντικείμενο. Είναι σύμβολο, τί συμβολίζει όμως; Γιατί όμως κύπελλο, σκεύος πόσης , και γιατί χρυσό; Πότε για πρώτη φορά δόθηκε χρυσό κύπελλο σε νικητή αγωνίσματος;

Continue reading →

το άρθρο στα ‘άθλα επί Πατρόκλω’

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

Το σημερινό σημείωμα είναι το σημείο συνάντησης δυο εν εξελίξει εργασιών: της γένεσης του άρθρου και της μελέτης των ‘άθλων επί Πατρόκλω’. Θα μελετήσουμε λοιπόν το άρθρο στα ‘άθλα επί Πατρόκλω’, θα επιχειρήσουμε δηλαδή να χρονολογήσουμε το μέρος αυτό της Ιλιάδας (ραψωδία Ψ) όπου διαβάζουμε την αρχαιότερη και εκτενέστερη μαρτυρία αθλητικών αγώνων της αρχαϊκής εποχής (750-500 π. Χ.).

Σε προηγούμενα σημειώματα υποστηρίξαμε ότι είναι τόσο ζωντανή, τόσο γλαφυρή η περιγραφή των αθλητικών αγώνων ώστε είμαστε βέβαιοι ότι δεν πρόκειται για μια φανταστική επινόηση του συνθέτη αλλά εικάζουμε ότι θα πρέπει να παρακολούθησε κάποιους αθλητικούς αγώνες. Ποιούς όμως, πού και πότε; Δεν είναι εύκολο να απαντήσουμε σε αυτά τα ερωτήματα. Δεχτήκαμε ότι ο συνθέτης των ‘άθλων’ θα πρέπει να παρέστη θεατής σε κάποιους αγώνες μετά το 680, μιας και τότε για πρώτη φορά διεξάγεται στην Ολυμπία το κατ’ εξοχήν αριστοκρατικό αγώνισμα της αρματοδρομίας, το οποίο κατέχει περίοπτη θέση στα ‘άθλα’. Αυτή είναι η μόνη βεβαότητα που διαθέτουμε.

Ο μόνος τρόπος να εξασφαλίσουμε κάποια άλλη βεβαιότητα είναι η χρονολόγηση των ‘άθλων’. Κι αυτό μπορεί να γίνει με τρεις τρόπους. Πρώτον, να εξακριβώσουμε πως συνδέεται το τμήμα αυτό τόσο με την Ψ όσο και με την Ιλιάδα : καταλήξαμε στο συμπέρασμα ότι ο τρόπος με τον οποίο έχει συναρμολογηθεί με το κείμενο μας προτρέπει να εικάσουμε με βεβαιότητα ότι αποτελεί μια μεταγενέστερη σύνθεση. Δεύτερον, το περιεχόμενο των άθλων είναι αντι-ηρωικό, δηλαδή αντιπαραδοσιακό, μιας και η ηρωική ποίηση είναι παντελώς ξένη με περιγραφές αθλητικών αγώνων, πρόκειται δηλαδή για μια πολύ χαρακτηριστική στιγμή της διαδικασίας του αφηρωισμού, της αποκήρυξης του ηρωισμού κατά την αρχαϊκή εποχή, που σήμανε άλλωστε και την παρακμή και την εξαφάνιση της ίδιας της ηρωικής ποίησης. Στα άθλα οι ήρωεςγίνονται αθλητές, η νίκη δεν εξασφαλίζεται στο πεδίο των μαχών αλλά στον αθλητικό στίβο. Τρίτον, η μελέτη της γλώσσας των ‘άθλων’ μπορεί να μας βοηθήσει να περιορίσουμε κάπως την ασάφεια του χρόνου και του τόπου σε τέτοιο βαθμό ώστε να τοποθετήσουμε τη σύνθεσή τους αφενός σε ένα χρονικό πλαίσιο λίγων δεκαετιών και αφετέρου σε ένα συγκεκριμένο τόπο.

Continue reading →

ο Όμηρος στην Ολυμπία ή στα Παναθήναια; (3)

‘

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

Τα άθλα επί Πατρόκλω που διαβάζουμε στη ραψωδία Ψ είναι η αρχαιότερη και λεπτομερέστερη περιγραφή αθλητικών αγώνων στην αρχαιοελληνική γραμματεία και τα χαρακτηρίσαμε ως το πρώτο αθλητικό ρεπορτάζ. Θεωρούμε σχεδόν βέβαιο ότι δεν είναι επινόηση του ποιητή – την διεξαγωγή κάποιων αθλητικών αγώνων θα παρακολούθησε. Η αρματοδρομία εισάγεται στην Ολυμπία το 680 π. Χ., οπότε η χρονολογία αυτή είναι ένα terminus post quem, δηλαδή, ο συνθέτης θα παρακολούθησε κάποιους αγώνες μετά το 680 π. Χ. Τώρα προσπαθούμε να χρονολογήσουμε τα ‘άθλα επί Πατρόκλω’ βασιζόμενοι σε εσωτερικές μαρτυρίες, σε μαρτυρίες που μας παρέχει το ίδιο το κείμενο. Και αναρωτηθήκαμε: έχει συντεθεί μαζί με την υπόλοιπη Ιλιάδα, αποτελεί αναπόσπαστο τμήμα της, ή έχει παρεμβληθεί; Εάν ισχύει το πρώτο, τότε η Ιλιάδα θα συντέθηκε μετά το 680 – εάν ισχύει το δεύτερο, τότε πιθανόν να συντέθηκε και λίγες ή πολλές δεκαετίες αργότερα.

Σήμερα θα αποδείξουμε ότι τα ‘άθλα’ έχουν παρεμβληθεί στην Ιλιάδα και θα εικάσουμε βάσιμα ότι πρόκειται για μεταγενέστερη (μεθομηρική) σύνθεση. Διαθέτουμε δύο ισχυρά επιχειρήματα. Το πρώτο: ο τρόπος με τον οποίο έχει παρεμβληθεί αυτή η περιγραφή είναι πάρα πολύ αδέξιος, φαίνονται ολοκάθαρα οι ραφές της παρεμβολής. Μόνο εάν δεν θες να τις δεις, δεν τις βλέπεις και υπάρχουν πολλοί που αρνούνται να τις δουν. Με αυτό θα καταπιαστούμε σήμερα. Το δεύτερο επιχείρημα είναι η γλώσσα των ‘άθλων’. Μελετώ εδώ και πολλά χρόνια λέξη προς λέξη το κείμενο και έχω πειστεί ότι η σύνθεση των ‘άθλων’ έγινε από Αθηναίο αοιδό, ο οποίος δεν ήταν και τόσο πολύ εξοικειωμένος με τη γλώσσα και την τεχνική της προφορικής ποιητικής παράδοσης, μεταξύ του 600-550 π. Χ., θεωρώ δηλαδή ότι είναι το νεώτερο τμήμα της Ιλιάδας. Με αυτό όμως το ζήτημα θα ασχοληθούμε άλλη μέρα.

Θα εστιάσουμε την προσοχή μας στο σημείο εκείνο που η αφήγηση τελειώνει με την κηδεία του Πατρόκλου και αρχίζεη η περιγραφή των αθλητικών αγώνων. Θα διαβάσουμε σημεία και τέρατα. Και θα σχολιάσουμε και τις ταχυδακτυλουργίες που μεταχειρίστηκαν και μεταχειρίζονται κάποιοι για να μας πείσουν ότι είμαστε ελέφαντες.

Continue reading →

ο Όμηρος στην Ολυμπία ή στα Παναθήναια;(2)

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

Απολελέ και τρελελέ! Τελευταία μέρα σήμερα στη δουλείά. Από αύριο το σκηνικό αλλάζει: πιο συχνά στο κήπο, πιο συχνά στο ποτάμι, περισσότερος χρόνος για τα παιδιά και το σπίτι, περισσότερο διάβασμα και μελέτη, κάτι μισοτελειωμένα βιβλιαράκια θα ολοκληρωθούν. Τι δημιουργική περίοδος αυτή της α(ν)εργίας!

Είχα κατά νου ένα διήγημα αλλά θα το αφήσω για άλλη μέρα. Κατέληξα σε έναν τίτλο για τη συλλογή των διηγημάτων: αίμα, δάκρυα και ιδρώτας. Σήμερα, θα συνεχίσω την προσπάθειά μου να δώσω μια απάντηση στο ερώτημα πότε, ποιους αθλητικούς αγώνες παρακολούθησε ο συνθέτης της μοναδικής και αρχαιότερης περιγραφής αθλητικών αγώνων στην αρχαία Ελλάδα, των άθλων επί Πατρόκλω στη ραψωδία Ψ. Μια άλλη μέρα, θα εξετάσουμε κατά πόσο αυτή η περιγραφή είναι πιστή απόδοση του θεάματος που παρακολούθησε.

Continue reading →

ο Όμηρος στην Ολυμπία ή στα Παναθήναια;(1)

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

Οι διάφοροι Ολυμπιακοί Αγώνες και τα ποικίλα Παγκόσμια Πρωταθλήματα είναι ένα μεγάλο κοινωνικό πρόβλημα, το οποίο πρέπει να επιλυθεί. Και θα επιλυθεί μόνο εάν σταματήσει η διεξαγωγή τους. Είναι μεγάλο κοινωνικό πρόβλημα διότι η διεξαγωγή τους δεν είναι τίποτα άλλο από μια τεράστια καταστροφή κοινωνικού πλούτου σε μια εποχή παγκόσμιας οικονομικής κρίσης, σε μια εποχή που χρειαζόμαστε αυτόν τον πλούτο για να επιλύσουμε άλλα παγκόσμια κοινωνικά (τοπικά, προσωπικά) προβλήματα. Η επιδείνωση δε της κρίσης και η επιτάχυνση της συρρίκνωσης του καπιταλισμού μας επιτρέπει να αναρωτηθούμε: Θα γίνουν οι Ολυμπιακοί Αγώνες το 2012; Εάν γίνουν, το ερώτημα θα αφορά πλέον τους επόμενους, κοκ. Είμαι της γνώμης, ότι κάποιοι Ολυμπιακοί Αγώνες δεν θα γίνουν, κι αυτό ισχύει και για άλλους πολλούς αθλητικούς, πολιτικούς, κλπ. καπιταλιστικούς θεσμούς. Θα γίνουν, λ.χ., οι ευρωεκλογές του 2014; Εάν υπάρχει η ευρωζώνη, θα γίνουν. . .

Όπως και να ‘χουν τα πράγματα, θεωρώ ότι το ενδιαφέρον για την κατάργηση των Ολυμπιακών Αγώνων θα αναζωπυρωθεί και θα επεκταθεί. Αυτός είναι ο λόγος που το διάστημα μέχρι την διεξαγωγή των Ολυμπαικών Αγώνων του 2012 στο Λονδίνο θα ασχοληθούμε με το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον του καπιταλιστικού αθλητισμού.

Η καταγωγή και η λειτουργία των αθλητικών αγώνων στην αρχαία Ελλάδα παραμένει εν πολλοίς ένα μυστήριο. Ο βασικός λόγος δεν είναι τόσο η έλλειψη ιστορικών πηγών όσο η συγκρότηση μιας συνεκτικής θεωρητικής ανάλυσης της εξέλιξης των ποικίλων κοινωνικών σχηματισμών της ύστερης γεωμετρικής και αρχαϊκής εποχής, κατά την οποία εμφανίστηκαν οι αθλητικοί αγώνες. Τα βασικά ερωτήματα παραμένουν αναπάντητα, δεν υπάρχει μια γενικά αποδεκτή θεωρία. Πως προέκυψε η διεξαγωγή των αθλητικών αγώνων; Ποια ήταν η λειτουργία τους; Αυτά είναι τα βασικά ερωτήματα. Υπάρχει όμως κι ένα τρίτο, το οποίο, από όσο είμαι σε θέση να γνωρίζω, δεν έχει διατυπωθεί: γιατί οι αθλητικοί αγώνες της Ολυμπίας ήταν οι πιο ξακουστοί; Γιατί δεν ήταν τα Πύθια ή τα Παναθήναια; Γνωρίζουμε ότι στην Ηλεία δεν υπήρχε κάποια ισχυρή πόλη που να επιβάλλει τους δικούς της αγώνες ως πρότυπο. Πως λοιπόν να εξηγήσουμε την πρωτοκαθεδρία της Ολυμπίας; Το ερώτημα αυτό γεννά ένα άλλο: η απάντηση σε αυτό το πρόβλημα μπορεί να μας βοηθήσει να διατυπώσουμε και κάποιες άλλες απαντήσεις στα άλλα ερωτήματα;

Continue reading →

αθλα επί Πατρόκλω/εισαγωγή

φίλες και φίλοι, γεια σας και χαρά σας

Στη ραψωδία Ψ της Ιλιάδας διαβάζουμε την αρχαιότερη περιγραφή αθλητικών αγώνων. Η περιγραφή αυτή είναι γνωστή ως αθλα επι Πατρόκλω, δηλαδή (αθλητικοί) αγώνες προς τιμήν του αποθανόντος Πατρόκλου. Καταλαμβάνει 640 στίχους, από τους 897 της ραψωδίας, οι περισσότεροι όμως (400) αφορούν την περιγραφή του πρώτου αγώνα, της αρματοδρομίας. Τρεις αγώνες (πυγμαχία, πάλη, αγώνας δρόμου) στριμώχνονται σε 145 στίχους, ενώ οι τέσσερις τελευταίοι (κονταρομαχία, σφαιροβολία, τοξοβολία και ακοντισμός) υποφέρουν στους τελευταίους 100. Για ένα αγώνισμα, 400 στίχοι· για εφτά αγωνίσματα, 245 στίχοι: γιατί;

Continue reading →