φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

  το σημερινό σημείωμα το αφιερώνω στον Μιχάλη Πασιάκο

    Κάθε μία νέα ανάγνωση της Οδύσσειας είναι και μία νέα επαναφορά και ενίσχυση της απορίας μου  για ποιον ή ποιους λόγους ο Οδυσσεύς σκότωσε τόσο αμείλικτα και αδίστακτα και αγρίως φρικωδώς τους μνηστήρες της Πηνελόπης για να τους εκδικηθεί –  τί έγκλημα όμως είχαν διαπράξει;  Η απορία δεν είναι μόνο δική μου –  τα χρόνια της ηθικής αγανάκτησης κατά της άγριας εκδίκησης του Οδυσσέα είναι τόσα όσα και της Οδύσσειας.  ( Πηνέλωψ όνόμαζαν οι αρχαίοι Έλληνες ένα είδος πολύχρωμης  πάπιας, πουλί που συμβολίζει την συζυγική πίστη λόγω της ‘μονογαμικής’ της συμπεριφοράς).  Η ύπαρξη της απορίας δεν σημαίνει ασφαλώς και ανυπαρξία εξήγησης –  με αυτη την απορία και την εξήγησή της θα ασχοληθούμε σήμερα, φίλες και φίλοι.

      Η ιστορία, η ποίηση, η μυθολογία και τα παραμύθια μάς λένε ότι όταν ένας πλούσιος αριστοκράτης ήθελε να παντρέψει την κόρη του καλούσε γόνους αριστοκρατικών οικογενειών στο σπίτι του, τους παρείχε γενναιόδωρη φιλοξενία για μικρό ή μεγάλο χρονικό διάστημα και ένας από αυτούς την παντρευόταν, την έπαιρνε και επέστρεφε στο σπίτι του. Οι νέοι αυτοί ονομάζονταν μνηστήρες. Θα εικάσουμε ότι την παντρευόταν ή ο πιο πλούσιος, κοινωνικά ισχυρός,  ή ο πιο ρωμαλέος –  εικασία που βασίζεται σε μαρτυρίες.    

     Ο Ηρόδοτος μας λέει ( 6.126 -131) ότι με αυτόν τον τρόπο πάντρεψε, το 575 π. Χ., την κόρη του Αγαρίστη (άγαν αρίστη, πάρα πολύ όμορφη) ο τύραννος της Σικυώνας Κλεισθένης. Ο Κλεισθένης φιλοξένησε τους επίδοξους  μνηστήρες, γόνους των ισχυρότερων αριστοκρατικών οικογενειών των ισχυρότερων πόλεων,  τους ονοματίζει έναν έναν,  πάνω από ένα χρόνο για να δοκιμάσει την ανδρεία τους (ανδραγαθίη), την ιδιοσυγκρασία τους (οργή), τη μόρφωσή τους (παίδευσις) και τη συμπεριφιορά τους (τρόπος). Όσο καιρό τους κράτησε, γράφει ο Ηρόδοτος, τους παρείχε ό,τι χρειάζονταν και τους φιλοξένησε μεγαλοπρεπέως. Τελικά, ο Κλεισθένης έδωσε την κόρη του στον Μεγακλή από την Αθήνα, της οικογένειας των Αλκμεωνιδών, της ισχυρότερης οικογένειας, που έκοβε και έρραβε για πολλούς αιώνες. Η Αγαρίστη γέννησε δύο αγόρια: το ένα ήταν ο Κλεισθένης, ο φερόμενος ως ιδρυτής της αθηναϊκής δημοκρατίας· το άλλο ονομάζονταν Ιπποκράτης, η κόρη του οποίου Αγαρίστη παντρεύτηκε τον Ξάνθιππο και γέννησε τον γνωστό μας Περικλή. Λίγες μέρες πριν γεννήσει είχε δει στον ύπνο της ότι γέννησε λιοντάρι. Ο Ηρόδοτος τα γράφει όλα αυτά.

    Δεν έχουμε άλλες ιστορικές μαρτυρίες, τουλάχιστον εγώ δεν γνωρίζω,  για επιλογή γαμπρού με αυτόν τον τρόπο. Πιθανόν να είχε παρακμάσει και σβήσει και ο Κλεισθένης να τον αναβίωσε. Η ποίηση όμως και η μυθολογία μας λένε ότι στο παρελθόν ήταν συνηθισμένος. Στον Κατάλογο Γυναικών, που αποδίδεται στον Ησίοδο, διαβάζουμε ότι με  αυτόν τρόπο παντρεύτηκε η ωραία Ελένη –  εάν ζούσε σήμερα σίγουρα θα παρουσίαζε πρωινάδικο και θα έδειχνε αφειδώς μπούτια, βυζιά και κώλο. Την πήρε ο Μενέλαος πλείστα πορών, έδωσε τα περισσότερα (έεδνα) στον πλειστηριασμό και την πήρε. 

 

Continue reading →

     φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

    Τη (ζωντο)χήρα εργάτρια που καθαρίζει σκάλες για να μεγαλώσει και να σπουδάσει τα παιδιά της την αποκαλούμε ηρωίδα. Ήρωα λέμε τον άνδρα που βουτάει στο λιμάνι για να σώσει παιδί που πνίγεται. Για πολλούς μαρξιστές της νεκροζώντανης Αριστεράς,  working class hero! Γνωρίζουμε όμως πως άλλη ήταν η αρχική σημασία της λέξης: δήλωνε τον νεαρό, άρα ισχυρό, ρωμαλέο άνδρα ποιμένα πολεμιστή· αν καταδυθούμε σε πιο βαθιά σημασιολογικά στρώματα, ως γνήσιοι ριζωρύχοι (: ετυμολόγοι), θα διαπιστώσουμε ότι η προκείμενη λέξη προέρχεται από το ινδοευρωπαϊκό μόρφημα jer που δηλώνει το ενός έτους μοσχάρι, το οποίο είναι ρωμαλέο και δυνατό, όταν μάλιστα είναι κι αρσενικό (ταύρος), εξ ου και η βοώπις (με μάτια, βλέμμα αγελάδας) Ήρα και το γερμανικό Jahr (>αγγλικό year).

     Στην Οδύσσεια της αρχαϊκής εποχής (750-500 π. Χ.) οφείλουμε  την κύρια  σημασιολογική αλλαγή της λέξης. Την εποχή αυτή παρατηρείται μια άκρως ενδιαφέρουσα, από τις δύο πιο  σημαντικές,  σημασιολογική αλλαγή:  οι λέξεις παύουν να έχουν, ή να έχουν μόνο, ποιμενική και πολεμική σημασία κι αποκτούν ένα νέο σημασιολογικό επίστρωμα –  λόγω της μετάβασης από τον ποιμενικό στον δουλοκτητικό τρόπο παραγωγής. ( Η δεύτερη ήταν από το 600 μέχρι το 1000 μ. Χ.).  Να μερικά από τα πάμπολλα χαρακτηριστικά παραδείγματα:  ο αγρός και ο νομός δεν σημαίνουν πια λιβάδι! Η πόλις δεν δηλώνει πια το ψηλό και απόκρημνο οχυρό των ποιμένων αριστοκρατών! Ο αγαθός, ο άγαν θοός, ο πολύ γρήγορος, δεν δηλώνει πια τον γενναίο. Η σημασιολογική αυτή αλλαγή ήταν μία από τις πολλές καταστροφές, αλλαγές, επινοήσεις, δημιουργίες που εκτυλίχτηκαν κατά την αρχαϊκή εποχή σε  όλα τα κοινωνικά επίπεδα και πεδία, αποτέλεσμα της μετάβασης από ένα τρόπο παραγωγής σε έναν άλλο (κι όχι της ελληνικής ιδιαιτερότητας, μη ξεράσω πρωινιάτικα). Κάθε εποχή μετάβασης σε ένα νέο τρόπο παραγωγής είναι πλούσια σε καταστροφή και δημιουργία.

 

Continue reading →