φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

Σήμερα θα καταπιαστούμε με την διασημότερη σκηνή της Ιλιάδας (την οποία διαβάζουμε στη ραψωδία Ζ), μια από τις πιο χαρακτηριστικές της δυτικής λογοτεχνίας, θα έλεγα και της παγκόσμιας γραμματείας. Ο Έκτορας εγκαταλείπει το πεδίο της μάχης και πάει στην Τροία, όπου, μεταξύ των άλλων, συναντιέται και με τη γυναίκα του, την Ανδρομάχη. Τα λένε και κάποια στιγμή ο Έκτορας θέλει να πάρει στην αγκαλιά  το γιο του, τον οποίο κρατάει η παραμάνα. Απλώνει τα χέρια του αλλά το βρέφος τρομάζει με τη λάμψη καιτο λοφίο της περικεφαλαίας και βάζει τα κλάμματα. Ο Έκτορας βγάζει την περικεφαλαία, την αφήνει στο έδαφος και παίρνει το βρέφος στην αγκαλιά του.

Το γεγονός ότι η πιο γνωστή σκηνή της Ιλιάδας είναι αυτή που σας περιέγραψα μας βάζει σε πολλές σκέψεις. Η κομβική όμως είναι η εξής. Η Ιλιάδα είναι ένα έπος, αφηγείται μάχες και φόνους, αριστείες και ήττες, εξυμνεί τα κατορθώματα των ηρώων. Πως εξηγείται όμως η διασημότερη σκηνή να μην είναι κάποια από τις συγκλονιστικές και έξοχες και αναρίθμητες πολεμικές σκηνές αλλά κάποια που δεν είναι παρά η επιτομή της αποκήρυξης του ηρωισμού;

Με αυτή τη σκηνή λοιπόν και τα συμφραζόμενά της θα ασχοληθούμε σήμερα. Προοικονομώντας τα συμπεράσματά του σημερινού σημειώματος, εφαρμόζοντας την αφηγηματική τεχνική του αοιδού συνθέτη αυτής της σκηνής, σπεύδω να υποστηρίξω ότι ο Έκτορας δεν θέλει να είναι ήρωας (διότι θα πεθάνει) αλλά δεν μπορεί να μην είναι (τι θα πει ο κόσμος;). Η τραγική σύγκρουση μεταξύ ατομικού και δημόσιου είναι σαφής, αλλά θα ήταν λάθος να περιοριζόμασταν μόνο σε αυτήν. Είναι βέβαιο ότι ο ίδιος  ο ήρωας δεν μπορεί να αντιμετωπίσει αυτό το δίλημμα, δεν του το επιτρέπει ο ηρωισμός του. Και πεθαίνει – και μαζί του και ο ηρωισμός.

Στην πραγματικότητα, οι ήρωες, οι ποιμένες πολεμιστές,  αποκήρυξαν τον ηρωισμό. Η Ιλιάδα τους παροτρύνει να το κάνουν. Και τον αποκήρυξαν, με βαριά καρδια είναι αλήθεια, μας το τονίζει η Ιλιάδα, διότι την ισχύ και τον πλούτο, άρα και τη φήμη, το κλέος, δεν τα  εξασφάλιζαν πια με την εξόντωση των γειτόνων ποιμένων αλλά με την εκμετάλλευση της  εργασίας των δούλων  στα μεγάλα χτήματα και με τη σύναψη συμμαχιών μεταξύ τους για την αντιμετώπιση των υποτελών αλλά και για την ευόδωση της αρπαγής της γης των μικροκαλλιεργητών (αυτουργών). Οι ήρωες ποιμένες έγιναν γαιοκτήμονες. Η Ιλιάδα λοιπόν είναι ένα σχόλιο για τη μετάβαση, και τις δυσκολίες της, από τον ποιμενισμό στον δουλοκτητικό τρόπο παραγωγής.

Έχουμε υποστηρίξει ότι η Ιλιάδα εξυμνεί και αποκηρύσσει τον ηρωισμό και η διασημότερη σκηνή της Ιλιάδας αντλείται από μια πασιφανώς αφηρωιστική πινελιά. Για να κατανοήσουμε όμως αυτή την αφηρωιστική σκηνή θα ήθελα να πω ορισμένα πράγματα, τα οποία δεν έχω πει μέχρι στιγμής. Μετά από όσα έχουμε πει νομίζω ότι ήρθε η ώρα να κολυμπήσουμε σε πιο βαθιά νερά, ευελπιστώντας ότι θα παροτρύνουμε άλλους, άλλες να διαβάσουν ή και να μελετήσουν τη Ιλιάδα και άλλους, άλλες, εννοώ φοιτητές, φιλολόγους, μελετητές, κλπ., να δουν κάποια πράγματα που πιθανόν να έχουν περάσει απαρατήρητα.

Continue reading →

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

Εάν μετά την Ιλιάδα διαβάσουμε Αρχίλοχο, τον πρώτο προσωπικό ποιητή της δυτικής γραμματείας και του δυτικού πολιτισμού ( έζησε περί το 700 με 620 π. Χ.) θα αμειφθούμε με μια κάποια αμηχανία, η οποία βέβαια γεννά πάντα ερωτήματα και απορίες. Γι΄αυτή την αμηχανία θα μιλήσω σήμερα και για τα ερωτήματα και τις απορίες που γεννά. Θα ήθελα όμως πρώτα, άκρως συνοπτικά και απλά, να πω μερικά πράγματα για την Ιλιάδα, τον Αρχίλοχο (ένας από τους μεγάλους μου έρωτες)  και τη λυρική ποίηση.

Η Ιλιάδα είναι ένα έπος που εξυμνεί και αποκηρύσσει τον ηρωισμό. Εάν όλη η  δυτική λογοτεχνία, αλλά και άλλα είδη της δυτικής γραμματείας,  σχολιάζει και αποκηρύσσει τον ηρωισμό, δεν κάνει τίποτα άλλο από το να συνεχίζει αυτό που άρχισε η Ιλιάδα. Η Ιλιάδα είναι η πρώτη (χρονικά) και κάθε τι που είναι πρώτο (χρονικά) μας κερδίζει την καρδιά, όπως μας την κερδίζει και ο Αρχίλοχος,  ο πρώτος (χρονικά) προσωπικός ποιητής. Στη ραψωδία Α ο Αχιλλέας είναι ένας καθαρόαιμος μαχαιροβγάλτης ήρωας που μόλις του δοθεί ευκαιρία καταφεύγει στη χρήση του σπαθιού για να λύσει τις διαφορές του. Όταν δεν τον παίρνει, όπως στην Ιλιάδα, βάζει την ουρά στα σκέλια, φουντώνει από την τσαντίλα και τον μόνο που τον απασχολεί είναι η εκδίκηση. Στη ραψωδία Ω, μετά από λίγες μέρες, ο Αχιλλέας είναι ένας ήρωας με ένα τεράστιο αρχοντικό, με αυτοσυγκράτηση, με αυτοπειθαρχία, με ευγένεια, με κάποιον αξιοσημείωτο αυτοέλεγχο των συναισθημάτων, έτοιμος όμως ανά πάσα στιγμή να ξανακυλήσει στον ηρωισμό, όπως το πρεζάκι στη πρέζα.

Continue reading →

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

το σημερινό σημείωμα το αφιερώνω στον Βαγγέλη

Η μελέτη του τροχαίου ατυχήματος (τρακάρισμα, πέσιμο σε κολόνα, κλπ) μας βοήθησε να καταλήξουμε στο συμπέρασμα ότι το αυτοκίνητο είναι βλήμα – απλό, όταν τρακάρουμε, έξυπνο, όταν φτάνουμε σώοι και αβλαβείς στον προορισμό μας. Το ατύχημα μας υποδεικνύει την ουσία των πραγμάτων, της τεχνολογίας στην περίπτωση του αυτοκινήτου. Ατυχήματα όμως συμβαίνουν κι αλλού: στο τόπο της εργασίας, στο σπίτι, στη λογοτεχνία. Σήμερα θα ασχοληθούμε με ένα ατύχημα της Ιλιάδας και η μελέτη αυτή θα μας βοηθήσει να δώσουμε κάποιες ικανοποιητικές απαντήσεις όχι μόνο στις παραδοξότητες που εμφανίζονται στο υπό εξέταση ιλιαδικό επεισόδιο αλλά και σε κάποια προβλήματα που αφορούν την ίδια την Ιλιάδα.

Η Ιλιάδα, φίλες και φίλοι, κάπου-κάπου ρετάρει, κάνει διακοπές. Οι διακοπές αυτές παρουσιάζουν πολύ μεγάλο ενδιαφέρον. Κάποιοι πασχίζουν να τις κουκουλώσουν, να τις θεραπεύσουν, να τις αγνοήσουν, να τις υποβιβάσουν, με αυτό τον τρόπο όμως πετάνε στα σκουπίδια πολύτιμο υλικό μόνο και μόνο για να αρνηθούν να αναθεωρήσουν την άποψή τους, που δεν είναι άλλη από αυτήν της ενιαίας σύνθεσης της Ιλιάδας.

Η μονομαχία Γλαύκου – Διομήδη είναι μία από τις 19 μονομαχίες που διαβάζουμε στην Ιλιάδα πριν (και κατά) την διεξαγωγή των οποίων οι αντίπαλοι πριν ανταλλάξουν βολές, ανταλλάσουν πολεμικές προκλήσεις και απειλές. Η υπό εξέταση μονομαχία είναι σαν τη μύγα μέσα στο γάλα, τόσο ασυνήθιστη είναι. Και είναι τόσο ασυνήθιστη που μέχρι σήμερα, από τους αλεξανδρινούς  μέχρι τους σημερινούς ομηριστές, δεν μπορούμε να πούμε ότι διαθέτουμε μια γενικά αποδεκτή ερμηνεία του επεισοδίου.Τόσο προβληματικό είναι – είναι ατύχημα.

Πριν εκθέσω τις παραδοξότητες της μονομαχίας, θα πατήσω τον κάλο των υποστηρικτών της ενιαίας σύνθεσης  και θα υποστηρίξω ότι το επεισόδιο αυτό είναι μια παρεμβολή μέσα σε παρεμβολή. Ακούω τα ουρλιαχτά και τις άναρθρες κραυγές των οπαδών, περί οπαδών πρόκειται, της ενιαίας σύνθεσης. Δεν περιμένω να κοπάσουν – δεν πρόκειται. Εάν η άποψη ότι η Ζ είναι από τα τελευταία τμήματα που ενσωματώθηκαν στην Ιλιάδα βασίζεται στην εξέταση του κειμένου, η άποψη ότι η  μονομαχία είναι εμβόλιμη δεν βασίζεται σε δική μας εκτίμηση αλλά είναι μια βεβαιότητα. Θα κάνω μια σύντομη παρέκβαση για να εξετάσουμε αυτή τη βεβαιότητα.

Continue reading →