καλή αντάμωση, πρώτα η Ζωή, στις 11 Οκτωβρίου . . .
κάθε μέρα κομμουνισμός!
από την Ιλιάδα έπος στην Ιλιάδα τραγωδία
There are 24 posts filed in από την Ιλιάδα έπος στην Ιλιάδα τραγωδία (this is page 2 of 3).
Ιλιάδα και Οδύσσεια: τι μας λένε οι τρόποι αφήγησης για τις αντιλήψεις για τον χρόνο
φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα
Ας υποθέσουμε ότι ένας, μία από εμάς γράφει ένα μυθιστόρημα και μας αφηγείται την ζωή δύο προσώπων τα οποία κάποια στιγμή συναντιούνται, με αποτέλεσμα τα δύο νήματα αφήγησης να κλώθονται σε ένα. Ο συγγραφέας μας δεν θα αργήσει να μας ενημερώσει ότι τα συμβάντα στα οποία εμπλέκονται οι ήρωές του είναι ταυτόχρονα και θα το κάνει γιατί είναι ανθρωπίνως αδύνατον να τα αφηγηθεί ταυτόχρονα. Έχει πολλούς τρόπους στη διάθεσή του να το κάνει, δοκιμασμένους από την δυτική αφηγηματική παράδοση· και θα πρωτοτυπήσει εάν επινοήσει έναν νέο τρόπο. Ξανάπιασα στα χέρια μου τον Τομ Τζόουνς του Φίλντιγκ, τα σατυρικά κείμενα με ενθουσιάζουν, και διαβάζω (xvi, 9), αφορμή για το σημερινό σημείωμα: Ο αναγνώστης θα έχει ίσως τώρα την καλοσύνη να ξαναγυρίσει μαζί μας στον κ. Τζόουνς.
Εάν αφηγηθώ ένα επεισόδιο και το κλείσω με την χρονική ένδειξη ότι είναι μεσάνυχτα, 10 Μαρτίου 2014 και με αυτή την ένδειξη κλείσω το επόμενο επεισόδιο ο αναγνώστης θα καταλάβει ότι αφηγούμαι ταυτόχρονα γεγονότα: την ώρα, μεσάνυχτα 10 Μαρτίου 2014, που ο Γιάννης έγλειφε το μουνί της Μαρίας και η Μαρία τον πούτσο του Γιάννη, στο ΚΑΤ του Μιχάλη του έκοβαν το πόδι μετά από εμφυλιοπολεμικό τροχαίο ατύχημα, μετά από τσακωμό με τη Μαρία. Με τη φράση την ώρα που δηλώνω ότι το γλειφομούνι και η πίπα είναι ταυτόχρονα γεγονότα (69), τα αφηγούμαι όμως διαδοχικά.
Αυτός ο τρόπος αφήγησης μας φαίνεται πολύ λογικός. Τον συναντάμε πολύ συχνά στα μυθιστορήματα που διαβάζουμε και δεν χρειάζεται να κάνουμε παραπομπές. Είναι κοινός αφηγηματικός τόπος της δυτικής λογοτεχνίας. Κι όμως, φίλοι και φίλες! Η Ιλιάδα τον αγνοεί. Μας φαίνεται παράξενο αλλά έτσι είναι. Και η Οδύσσεια τον αγνοεί, μόνο που εδώ για πρώτη φορά εμφανίζεται με έξοχο τρόπο η δήλωση της περιγραφής ταυτόχρονων γεγονότων. Θα δούμε ποιος είναι ο τρόπος του επιδεξιότατου αφηγητή της Οδύσσειας· πρώτα όμως θα διατυπώσουμε μια απάντηση στο ερώτημα πώς η Ιλιάδα περιγράφει ταυτόχρονα γεγονότα.
Δεν μπορεί παρά να τα αφηγηθεί διαδοχικά, πολύ ωραία· τα παριστάνει όμως σαν να έχουν πράγματι συμβεί διαδοχικά! Μα την Παναγία! Ας δούμε μια περίπτωση. Στη ραψωδία Ο (στ. 154 και μετά) η Ίρις και ο
σύνοψη της Ιλιάδας
Η σύνοψη της Ιλιάδας που παραθέτω είναι η συγκόλληση των τίτλων των σκηνών όλων των ραψωδιών της Ιλιάδας όπως διατυπώθηκαν από τους ομηριστές του εξάτομου ερμηνευτικού υπομνήματος (The Iliad: A Commentary) του Πανεπιστημίου του Κέμπριτζ, που εκδόθηκε το 1985 και μεταφράστηκε (Ηλίας Τσιριγκάκης· επιμέλεια: Δανιήλ Ιακώβ, Αντώνης Ρεγκάκος) στην ελληνική το 2003, από τις εκδόσεις University Studio Press (Θεσσαλονίκη). Οι ομηριστές του ερμηνευτικού υπομνήματος είναι: ραψωδίες Α – Θ, ο Gregory S. Kirk (Γκρέγκορι Κερκ)· Ι – Μ, ο Bryan Hainsworth (Μπράιαν Χένσγουέρθ)· Ν – Π, ο Richard Janko (Ρίτσαρντ Γιάνκο)· Ρ – Υ, ο Mark Edwards (Μαρκ Έντουαρτς)· Φ – Ω, ο Nicholas Richardson (Νίκολας Ρίτσαρντσον).
Οι τίτλοι των ραψωδιών είναι οι τίτλοι των αλεξανδρινών γραμματικών· ο αριθμός μέσα στην παρένθεση που ακολουθεί είναι ο αριθμός των στίχων της ραψωδίας .
Α. Λοιμός. Μῆνις (611)
1-7 Προοίμιο: επίκληση της Μούσας και προσδιορισμός του θέματος του ποιητή – Η μῆνις του Αχιλλέα και οι ολέθριες συνέπειές της.
8-21 Μετάβαση στην κυρίως αφήγηση και παράκληση του ιερέα Χρύση προς τον Αγαμέμνονα να του επιστρέψει την κόρη του Χρυσηίδα.
22-42 Η προσβλητική απάντηση του Αγαμέμνονα, η αναχώρηση του Χρύση και η προσευχή του στον Απόλλωνα για εκδίκηση.
43-52 Ο Απόλλωνας στέλνει λοιμό στον στρατό των Αχαιών.
53-120 Σύγκληση της συνέλευσης και πυροδότηση της διαμάχης μεταξύ Αχιλλέα και Αγαμέμνονα.
121-187 Η σύγκρουση κορυφώνεται: ο Αχιλλέας απειλεί να επιστρέψει στην Ελλάδα και ο Αγαμέμνονας να πάρει τη Βρισηίδα.
από την ζωντανή αφήγηση της Ιλιάδας-έπους στο κείμενο της Ιλιάδας-τραγωδίας
φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα
Το κείμενο της Ιλιάδας που έχουμε στα χέρια μας και διαβάζουμε και μελετάμε μάς παρωθεί να διατυπώσουμε τη θεωρία ότι δεν γράφτηκε από κάποιον που άρχισε να γράφει κάποια μέρα και μετά από μήνες ή λίγα χρόνια το τελείωσε, όπως υποστηρίζουν οι της ενιαίας σύνθεσης· μας παρωθεί, αντίθετα, να διατυπώσουμε τη θεωρία της μακροχρόνιας διαμόρφωσης – η οποία είναι γνωστή ως θεωρία της πολλαπλής πατρότητας. Θεωρώ ότι οφείλουμε να εγκαταλείψουμε αυτό το όνομα: δεν μου αρέσει και πολύ η μεταφορά της πατρότητας, η διάσταση της σύνθεσης της Ιλιάδας ως μακροχρόνιας διαδικασίας δεν δηλώνεται ενώ όλο ενδιαφέρον, το σημασιολογικό βάρος θα έλεγα, μετατίθεται στο πρόσωπο όχι στη διαδικασία.
Ένα από τα (πολλά) στοιχεία που δεν λαμβάνει υπόψη της η θεωρία της ενιαίας σύνθεσης είναι η πρακτική και οι συνθήκες της χειρόγραφης αντιγραφής των κειμένων. Πώς να εξηγήσουμε την ύπαρξη τόσο πολλών κειμένων της Ιλιάδας από τα μέσα του 6ου π. Χ. αιώνα, από την εποχή του Πεισιστράτου, μέχρι την έκδοση ενός στερεότυπου κειμένου κατά την ελληνιστική εποχή (3ος και 2ος π. Χ. αιώνες) αλλά και μετά από αυτήν; Υπάρχει μία και μόνο μία εξήγηση: οι αντιγραφείς μπορούσαν να προσθέσουν ή να επανεπεξεργαστούν στίχους, σκηνές μέχρι και επεισόδια. Υποστηρικτής της θεωρίας της ενιαίας σύνθεσης θα μπορούσε να αντιτείνει ότι ναι μεν όλες αυτές οι Ιλιάδες προέρχονται από την επέμβαση των αντιγραφέων αλλά η πηγή όλων είναι η Ιλιάδα που συντάχθηκε στο δεύτερο μισό του 8ου αιώνα (750-700) από τον Όμηρο. Θα μπορούσε όμως, θα ήθελε ένας φτωχός, περιπλανώμενος επαγγελματίας αφηγηγής να καταγράψει την Ιλιάδα που αφηγούνταν μπροστά σε πλούσιους αριστοκράτες ακροατές. Ούτε θα μπορούσε ούτε θα ήθελε. Θα μπορούσε όμως και θα ήθελε να την καταγράψει κάποιος πλούσιος αριστοκράτης με τη βοήθεια ενός επαγγελματία αφηγητή. Η Ιλιάδα όμως που θα κατέγραφε δεν θα ήταν η Ιλιάδα που έχουμε σήμερα.
Εάν η Ιλιάδα που έχουμε στα χέρια μας είναι η Ιλιάδα που γράφτηκε το 750 π. Χ. ή λίγο πιο μετά, τότε υπάρχει μια πολύ μεγάλη δυσκολία, μια δυσκολία την οποία δεν μπορεί να εξηγήσει η θεωρία της ενιαίας σύνθεσης – την οποία ούτε καν έχει σκεφτεί. Ας δούμε ποια είναι αυτή η δυσκολία.
το κείμενο της Ιλιάδας ως πεδίο ανταγωνισμού μεταξύ των αριστοκρατών
φίλες και φίλοι, καλημέρα
Το σημερινό σημείωμα το αφιερώνω στον Δημήτρη Κ. που μου υπέδειξε πως να αποκαταστήσω το χτεσινό ατύχημα της ένδειξης Σχόλια κλειστά. Θα το κάνω μόλις τελειώσω το σημερινό σημείωμα, χωρίς να ξέρω αν θα τα καταφέρω – μου είναι τόσο ξένα και παράξενα όλα αυτά· χωρίς όμως αυτά, δεν θα είχα δημοσιεύει ούτε ένα α! Θα νομίζετε ότι δεν θα τον θυμάμαι σε όλη μου τη ζωή – δεν πειράζει, ας το νομίζετε, δεν σας κρατάω κακία.
Υποστηρίξαμε, φίλες και φίλοι, ότι την Ιλιάδα δεν την έγραψε, δεν θα μπορούσε και δεν θα ήθελε να τη γράψει ένας αοιδός, ένας φτωχός περιπλανώμενος επαγγελματίας αφηγητής, γνωστός με το όνομα Όμηρος. Μόνοι οι πλούσιοι αριστοκράτες, (δουλ)έμποροι και γαιοκτήμονες δουλοκτήτες θα ήθελαν και θα μπορούσαν να καταγράψουν την προφορική αφήγηση, με τη βοήθεια ασφαλώς κάποιου αοιδού (που θα ξεχώριζε και θα τους συγκινούσε). Θα μπορούσαν διότι ήταν οι μόνοι που γνὠριζαν να γράφουν και να διαβάζουν και ήταν οι μόνοι που μπορούσαν να έχουν στην διάθεσή τους το υλικό πάνω στο οποίο θα έγραφαν, τον πάπυρο που τον έφερναν από την Αίγυπτο – προφανώς θα ήταν ένα πανάκριβο εμπόρευμα.
Γιατί όμως να θέλουν να καταγράψουν την προφορική αφήγηση; Δεν περνούσαν ωραία στα σπίτια που μαζεύονταν και άκουγαν τον δεξιοτέχνη αοιδό να τους αφηγείται την μήνιν, την τσαντίλα του Αχιλλέα και τις συνέπειές της; Γιατί να θέλουν να διαβάζουν αντί να ακούν; Είμαστε βέβαιοι και βέβαιες ότι την κατέγραψαν για να την διαβάζουν;
Μα για ποιόν άλλο λόγο θα ήθελαν να την καταγράψουν;
το κείμενο της Ιλιάδας ως σύμβολο ισχύος των αριστοκρατών
φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα
Στο τέλος του σημειώματος θα δείτε την ένδειξη σχόλια κλειστά – μην το λάβετε υπόψη σας, δεν ξέρω πως προέκυψε! Αν κάποιος φίλος, φίλη μπορεί να με βοηθήσει να αποκαταστήσουμε μαλακία δική μου ή του υπολογιστή, θα τον θυμάμαι μέχρι να πεθάνω. Αχ, αυτός ο Ραμπελέ φταίει, αυτός με χάλασε, αυτή η απλότητα της μεγαλοφυΐας του, η μεγαλοφυΐα της απλότητάς του, με έχει κάνει τόσο υπερβολικό και ειλικρινή.
Αυτά που θα γράψω σήμερα, φίλες και φίλοι, και αύριο αν δεν προλάβω, είναι πολύ σημαντικά, έχω βαθύτατη επίγνωση τι λέω, γιατί ρίχνουν νέο φως και αποκαλύπτουν νέες πτυχές του ομηρικού ζητήματος· ελπίζω ότι αργά ή σύντομα τα σημειώματα αυτά θα τα εντοπίσει και θα τα εκτιμήσει κάποιος φιλόδοξος και φιλομαθής και ανήσυχος φοιτητής, ερευνητής, φοιτήτρια, ερευνήτρια, θα τα οικειοποιηθεί, θα τα επεξεργαστεί, θα τα χρησιμο-ποιήσει με άλλα λόγια, θα τα μελετήσει· θα μπορούσε να γραφτεί μια πολύ ενδιαφέρουσα μελέτη, εργασία την οποία εγώ δεν μπορώ να κάνω – δεν μ΄ αφήνουν οι δουλειές στα χωράφια και στο σπίτι – η δική μου δουλειά είναι να χαρίζω σε νέους και νέες ερωτήματα και σκέψεις και απορίες και αμφιβολίες που η διερεύνησή τους μπορεί να καταλήξει σε μελέτες που θα μας βοηθήσουν να κατανοήσουμε και να ξεπεράσουμε προκαταλήξεις που αφορούν τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό – είναι τόσο πολλές!
διερεύνηση των συνεπειών της πρότασης ‘ο Όμηρος έγραψε την Ιλιάδα’
φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα
Γνωρίζουμε, μαθαίνουμε στο σχολείο και διαβάζουμε και ακούμε, ότι ο Όμηρος έγραψε την Ιλιάδα – και την Οδύσσεια, για λόγους συντομίας θα αναφέρομαι μόνο στην πρώτη. Η εξεταζόμενη πρόταση είναι μια γενικά αποδεκτή άποψη που αναβαθμίστηκε στο επίπεδο της γνώσης. Δεν εικάζουμε, δεν υποθέτουμε – γνωρίζουμε, είμαστε βέβαιοι και βέβαιες, εξοβελίζουμε κάθε ενδεχόμενο αμφιβολίας και αμφισβήτησης. Σήμερα, φίλες και φίλοι, θα δούμε ότι η πρόταση αυτή, που καταγράφει μια γενικά αποδεκτή άποψη, που κωδικοποιεί μια γνώση, είναι επιπλέον και ένα σύμπαν ερωτημάτων και αποριών, αμφιβολιών και εικασιών, υποθέσεων και αμφισβητήσεων.
Η πρόταση είναι ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα της δομής ‘ο χ έγραψε το ψ’: ο Ντάντε έγραψε τη Θεία Κωμωδία, ο Αισχύλος έγραψε την Ορέστεια, ο Θερβάντες τον Δον Κιχότη, ο Τζόις τον Οδυσσέα. Αυτοί που τα έγραψαν ήταν μεγάλοι άνδρες και συγγραφείς – αυτά που έγραψαν ήταν και είναι ένα εξαιρετικό λογοτεχνικό έργο. Τη δομή αυτή υιοθετεί και η πρόταση ‘ο Όμηρος έγραψε την Ιλιάδα’: ο Όμηρος ήταν (είναι) ένας μεγάλος άνδρας, ένας μεγάλος συγγραφέας που έγραψε ένα συγκλονιστικό λογοτεχνικό έργο. Είναι μεγάλος άνδρας, μεγάλος συγγραφέας, μεγάλος λογοτέχνης που έγραψε ή επειδή έγραψε ένα λογοτεχνικό αριστούργημα;
Δεν διατυπώνω το ερώτημα για να απαντηθεί, όχι. Το διατυπώνω για να στρέψουμε την προσοχή μας στις φράσεις λογοτεχνικό έργο, λογοτεχνικό αριστούργημα, συγγραφέας, λογοτέχνης. Και ερωτώ: η Ιλιάδα είναι λογοτεχνικό έργο; Ο Όμηρος είναι συγγραφέας, λογοτέχνης;
Όχι, φίλες και φίλοι, όχι. Η Ιλιάδα δεν είναι λογοτεχνικό έργο και ο Όμηρος δεν είναι συγγραφέας, δεν είναι λογοτέχνης.
πότε και πώς συντέθηκε η ραψωδία Α της Ιλιάδας;
το κιτρινο το γαλαζιο τοπρασινο και το ροζ
φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα
Όταν λέμε σήμερα Όμηρος εννοούμε έναν ποιητή που έζησε περί το 750-700 π. Χ. και συνέθεσε την Ιλιάδα – και την Οδύσσεια. Αυτό μαθαίνουμε στο σχολείο. Κάποια άλλα πράγματα δεν τα μαθαίνουμε, δεν μας τα διδάσκουν. Δεν μας τα μαθαίνουν γιατί θέτουν εν αμφιβόλω το καθιερωμένο μοντελάκι του τυφλού και σοφού και μεγαλοφυούς ποιητή. Εάν ζούσαμε όμως στην αρχαία Ελλάδα του 5ου π. Χ. και μετά αιώνα, με τη λέξη Όμηρος δεν θα εννοούσαμε μόνο τον ποιητή που έζησε κάποτε, πριν πολλούς αιώνες, αλλά θα εννοούσαμε κι ένα λογοτεχνικό είδος, την ηρωική ποίηση. Μαθαίνουμε στο σχολείο ότι ο Όμηρος έγραψε
αφηρωισμός και μεταλλάξεις του ηρωικού στοιχείου
φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα
Οφείλω μια εξήγηση. Τα σημειώματα που προαναγγέλλω με τους τίτλους θα τα γράψω. Ξεκινώ με τη πρόθεση να το κάνω, γνωρίζοντας όμως τί χάνω μένοντας πιστός, δεν το κάνω. Και δεν το κάνω για δύο λόγους. Σκέφτομαι κάτι πιο ενδιαφέρον, για μένα, βάζει το χεράκι της και η πλανεύτρα η επικαιρότητα, και το πιο ενδιαφέρον με ξελογιάζει. Και, δεύτερον, θεωρώ ότι για να το γράψω αυτό, πρέπει πρώτα να γράψω ένα άλλο. Ήμουν έτοιμος να γράψω για τον επαναστατικό μηδενισμό, να επανεξετάσω και να επανανοηματοδοτήσω την έννοια, αντιλήφθηκα όμως ότι πρέπει πρώτα να γράψω για τον επαναστατικό ηρωισμό. Πριν όμως από αυτό, έκρινα ότι πρέπει να γράψω γενικά για τον ηρωισμό και τον αφηρωισμό στον δυτικό πολιτισμό. Θα το κάνω σήμερα, έχοντας κατά νου τον περίφημο στίχο (1286, De litteris, syllabis et metris) του λατίνου γραμματικού Τερεντιανού (Terentianus Maurus, 2ος μ. Χ. αιώνας): pro captu lectoris habent sua fata libelli, από τις τις ικανότητες των αναγνωστών εξαρτάται το μέλλον, η τύχη ενός βιβλίου. . .
γιατί τον Έκτορα δεν τον έφαγαν τα σκυλιά και οι γύπες; (2)
φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα
Στο προηγούμενο σημείωμα, εντοπίσαμε και φέραμε στο προσκήνιο μἰα από τις πλέον χαρακτηριστικές αντιφάσεις της Ιλιάδας:μέχρι και τις αρχές της ραψωδίας Ω είμαστε βέβαιοι ότι τον Έκτορα θα τον φάνε τα σκυλιά και οι γύπες. Η κατηγορηματική δήλωση του Αχιλλέα στην Χ δεν αφήνει περιθώρια διατύπωσης επιφυλάξεων. Τελικά όμως ο ήρωας Αχιλλεύς παραδίδει το σώμα του Έκτορα στον πατέρα του και οι Τρώες τον θάβουν με τιμές και έτσι τελειώνει η Ιλιάδα.
Θα δυσκολευτούμε πολύ να αναζητήσουμε στο κείμενο της μνημειώδους Ιλιάδας τους λόγους της μεταστροφής του Αχιλλέα. Θα δυσκολευτούμε διότι έχουν εκτεθεί άκρως υπαινικτικά -θα τους βρούμε όμως, κι αυτό θα είναι το αντικείμενο ένός τρίτου σημειώματος που θα ακολουθήσει. Σήμερα, θα εστιάσουμε την προσοχή μας στην πρακτική της έκθεσης των πτωμάτων των απλών στρατιωτών και των ισχυρών αντιπάλων στα σκυλιά και στα όρνεα, όπως μας την παρουσιάζει η ίδια η Ιλιάδα. Πριν το κάνω όμως θα ήθελα να κάνω μια παράκαμψη και να απαντήσω στο εξής ερώτημα: γιατί να μας ενδιαφέρει εάν τον Έκτορα τον έφαγαν ή δεν τον έφαγαν τα σκυλιά και τα όρνεα;