φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

ΕΝΑ από τα πιο ενδιαφέροντα βιβλία που έχω διαβάσει σχετικά με το ομηρικό ζήτημα, τον Όμηρο και την Ιλιάδα είναι το βιβλίο της Irene de Jong, Narrators and Focalizers: the Presentation of the Story in the Iliad (Άμστερνταμ, 1987). Μία από τις γονιμότερες στιγμές της αφηγηματολογίας, της λογοτεχνικής κριτικής που αναφέρεται σε αφηγηματικά κείμενα, τα οποία μπορεί να είναι η ηρωική ποίηση, η ιστοριογραφία, η Βίβλος, ο κινηματογράφος, ακόμα και η ζωγραφική. Ποιος, πώς και γιατί αφηγείται κάποιος, κάποια μια ιστορία; Σ΄αυτό το βιβλίο η de Jong πετάει στα σκουπίδια μια αντίληψη που επικρατούσε αιώνες και χιλιετίες: ότι η Ιλιάδα είναι ανικειμενική ποίηση, ότι δεν γνωρίζουμε απολύτως τίποτα για τον  αφηγηγή, τον συνθέτη της Ιλιάδας (και της Οδύσσειας), ότι αυτός ο αφηγητής, που ονομάζουμε συμβατικά Όμηρο, κρύβεται, δεν αποκαλύπτεται ή το κάνει ελάχιστες φορές. Και όμως, μας λέει η de Jong, ο αφηγητής παρεμβαίνει συνεχώς στην αφήγηση και μελετά τους τρόπους με τους οποίους το κάνει. Θα παραθέσω ένα μόνο παράδειγμα, ενδεικτικό όμως.

Continue reading →

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

Ο φίλος Ν. Β. στο fb, έχουμε συναντηθεί μια φορά, την επόμενη φορά την τσιπουροποσία δεν θα την αποφύγουμε (εγώ δεν θα περιοριστώ σ΄αυτήν), διάβασε το κείμενο για την μεθομηρική Ιλιάδα και διατύπωσε τα παρακάτω ερωτήματα. Σπεύδω να απαντήσω και για να τον ευχαριστήσω, και τον Ν. και όλους και όλες εσάς που διαβάζετε τα κείμενα για την Ιλιάδα, και όχι μόνο, θα σας κάνω αύριο ένα δωράκι παγκόσμιας αποκλειστικότητας. Να τα ερωτήματα:

Τι γνωρίζουμε για τους αοιδούς εκείνης της περιόδου, και ποια κοινωνική ανάγκη/λειτουργία εξυπηρετούσαν -αν εξυπηρετούσαν; Είχαν σπόνσορες κάποιους πλούσιους και ισχυρούς, ή απλά περιφέρονταν στον “ελλαδικό χώρο” και αφηγούνταν ιστορίες; Ποιο το ακροατήριο τους και ποια κοινωνική οργάνωση είχε αυτό κάθε φορά; Άλλαζε άραγες η εξιστόρηση των γεγονότων ανάλογα με το σε ποιους απευθυνόταν; Πότε σταμάτησαν να υπάρχουν και γιατί;

Continue reading →

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

ΟΤΑΝ πήγα στο Γυμνάσιο (1970), μέχρι που το τελείωσα (1976), δύο μαθήματα με έκαναν μεγάλη εντύπωση: τα αρχαία Ελληνικά και τα Λατινικά. Από τα αρχαία Ελληνικά θυμάμαι τις δύο πρώτες προτάσεις των κειμένων που είχε γράψει ο Τζάρτζανος: Πιστεύω τω φίλω. Πιστόν φίλον εν κινδύνοις γιγνώσκεις. Αρχαία Ελληνικά και φιλία –  ο αξεπέραστος συνδυασμός. Από τα Λατινικά θυμάμαι τη πρώτη πρόταση: Regina rosas amat, η βασίλισσα αγαπά τα τριαντάφυλλα. Από τη Β΄Γυμνασίου διδασκόμασταν κείμενα αρχαίων συγγραφέων, με τον Ξενοφώντα πρώτον –  Δαρείου και Παρισάτιδος γίγνονται παίδες δύο (Κύρου Ανάβασις). Στην Γ΄ή Δ΄(1973-4) τάξη γνώρισα την Ιλιάδα. Επιλογαί, αποσπάσματα από την Ιλιάδα, εκ των οποίων το μεγαλύτερο ήταν από την ραψωδία Ζ, όπου ο ποιητής αφηγείται τη συνάντηση του Έκτορα με την Ανδρομάχη, ένα από τα πιο ωραία κείμενα της δυτικής λογοτεχνίας. Επρόκειτο για κεραυνοβόλο έρωτα, που φούντωνε όσο πέρναγαν τα χρόνια, κρατάει ακόμα και θα κρατάει μέχρι και την τελευταία μέρα. Δεν είναι καθόλου τυχαίο ότι δυο βιβλία έχουν διασωθεί από το εξατάξιο Γυμνάσιο: αυτές οι επιλογές από την Ιλιάδα και μια Λατινική Γραμματική.

Continue reading →

αφιερωμένο στον Αντώνη Κ.

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

ΣΗΜΕΡΑ θα ρίξουμε μια πολύ προσεκτική ματιά στη σύνθεση της ραψωδίας Α της Ιλιάδας. Αντιμετωπίζουμε ένα πρόβλημα, αρκετά σοβαρό, τόσο ως προς το περιεχόμενο όσο και ως προς τη μορφή. Θα επιχειρήσουμε να το κατανοήσουμε και η κατανόηση αυτή θα ρίξει φως στον τρόπο σύνθεσης όλης της Ιλιάδας. Θα κάνουμε, με άλλα λόγια, μια επίσκεψη στο ποιητικό εργαστήριο της Ιλιάδας, όχι του Ομήρου.

ΔΙΑΒΑΖΟΥΜΕ την Ιλιάδα και σχηματίζουμε την εντύπωση ότι γράφτηκε όπως τη διαβάζουμε. Γράφτηκε ή υπαγορεύτηκε σε γραφέα, όπως γράφτηκε η Αινειάδα, η Θεία Κωμωδία ή ο Ορλάνδος Μαινόμενος, όπως γράφει σήμερα ένας συγγραφέας το μυθιστόρημά του. Αυτή είναι η θεωρία των ενωτικών. Υπάρχει όμως και μια άλλη θεωρία, η οποία εμφανίζεται με πολλές εκδοχές. Οι αναλυτικοί (πολλαπλής πατρότητας) υποστηρίζουν ότι η Ιλιάδα δεν συντέθηκε ενιαία από την αρχή μέχρι το τέλος από έναν ποιητή αλλά από πολλούς  κατά τη διάρκεια είτε ενός μεγάλου χρονικού διαστήματος είτε μικρότερου. Σήμερα έχει επικρατήσει η θεωρία των ενωτικών, της ενιαίας σύνθεσης, μετά από έναν αιώνα κυριαρχίας των αναλυτικών. Θα μελετήσουμε την Α και θα δούμε ποια θεωρία εξηγεί το πρόβλημα που αντιμετωπίζουμε.

Continue reading →

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

Η Ιλιάδα δεν μας αφηγείται τον Τρωικό πόλεμο, όπως νομίζουμε. Η δράση εκτυλίσσεται κατά τη διάρκεια του πολέμου, προς το τέλος του ένατου έτους ή στις αρχές του δέκατου. Μας αφηγείται ένα σύντομο επεισόδιο πενήντα και μίας (51) ημερών, από τις οποίες οι μέρες της δράσης είναι δέκα, από τις οποίες οι μέρες του πολέμου είναι τέσσερις, με την τρίτη να αρχίζει στο Λ 1 και να τελειώνει στον Σ 241 –  το ένα τρίτο της Ιλιάδας! Αν και δεν μας αφηγείται τον Τρωικό πόλεμο από την αρχή μέχρι το τέλος, ο αφηγητής αναφέρεται συχνά και σε παρελθοντικά γεγονότα και σε μελλοντικά:  γνωρίζουμε ότι την επόμενη χρονιά θα σκοτωθεί ο Αχιλλέας και η Τροία θα καταληφθεί από τους Αχαιούς. Στην ραψωδία Γ μας αφηγείται γεγονότα που θα έπρεπε να είχαν γίνει στο πρώτο έτος, όχι στο ένατο! Οι προύχοντες της Τροίας παρατηρούν τους Αχαιούς από το τείχος και καλούν  την Ελένη να τους πει ποιοι είναι οι αρχηγοί τους!  Ο αφηγητής εγκιβωτίζει γεγονότα του παρελθόντος και του μέλλοντος στο παρόν –  μια γνωστή αφηγηματική πρακτική .

ΔΙΑΒΑΖΟΝΤΑΣ και μελετώντας την Ιλιάδα διαπιστώνουμε ότι ο αφηγητής καταβάλλει μεγάλη προσπάθεια για να συνδέσει το επεισόδιο της οργής του Αχιλλέα με τον Τρωικό πόλεμο, να το παρουσιάσει ως επεισόδιο αυτού του πολέμου. Έχει διατυπωθεί η άποψη ότι το κείμενο αυτό δεν θα έπρεπε να το λέμε Ιλιάδα, μιας και δεν περιγράφει τον Τρωικό Πόλεμο, αλλά Αχιληΐδα. Μήπως η Αχιληΐδα κάποτε δεν είχε καμιά σχέση με τον Τρωικό πόλεμο; Εάν είναι έτσι, κατά τη διάρκεια ποιου πολέμου και πότε ο Αχιλλέας οργίστηκε με τον αρχηγό του γιατί τον αδίκησε, τον πρόσβαλε, αποσύρθηκε από τον πόλεμο, σκοτώθηκε ο φίλος του και πήρε εκδίκηση σκοτώνοντας τον φονιά του;

Continue reading →

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

Η πρώτη λέξη του πρώτου χρονικά κειμένου της γραμματείας της δυτικής Κυριαρχίας, της Ιλιάδας,  είναι η λέξη μηνις: η οργή, ο θυμός, η τσαντίλα: μηνιν άειδε, θεά. . . Το προοίμιο της Ιλιάδας καθορίζει ως αντικείμενο της αφήγησης την οργή του Αχιλλέα.  Στον δεύτερο στίχο η μηνις χαρακτηρίζεται ως ουλομένη – ολέθρια, καταραμένη· εάν μεταφράζαμε  πιστά, θα αποδίδαμε τη λέξη ως εξής: για την οποία ευχόμαστε να είχε χαθεί, να μην υπήρχε, να είχε εξαφανιστεί. Ώστε η οργή κρίνεται αρνητικά. Είναι ένα συναίσθημα το οποίο δεν το θέλουμε και δεν το θέλουμε γιατί προκαλεί μεγάλη καταστροφή.

ΓΙΑΤΙ όμως αντικείμενο της αφήγησης να είναι η οργή; Γιατί αυτό το αρνητικό συναίσθημα και όχι κάποιο άλλο, από τα πολλά που προσιδιάζουν στην προσωπικότητα του ήρωα; Τα ερωτήματα αυτά έχουν διατυπωθεί ήδη από την αρχαιότητα και έχουν προταθεί πολλές και διάφορες απαντήσεις. Υπάρχει όμως άλλο ένα ερώτημα, το οποίο δεν έχει διατυπωθεί, εκτός κι αν μου διαφεύγει και δεν το γνωρίζω, μιας και τρεις ζωές δεν φτάνουν για να διαβάσει κανείς αυτά που έχουν γραφτεί για την Ιλιάδα και την Οδύσσεια. Η οργή του Αχιλλέα είναι ένα έκτακτο, περιστασιακό αρνητικό συναίσθημα ή μήπως είναι μόνιμο και διαρκές και χαρακτηρίζει όλους τους ήρωες; Είναι δυνατόν, δηλαδή, ο ήρωας να μην είναι οργίλος; Κι αν είναι μονίμως και διαρκώς οργίλος, γιατί να είναι;  Που οφείλεται η μόνιμη  και διαρκής οργή του;

ΘΑ απαντήσουμε σε όλα αυτά τα ερωτήματα εξετάζοντας την οργή του Αχιλλέα. Ποιος είναι όμως ο ήρωας Αχιλλέας;  Είναι  ήρωας Κύριος ή ήρωας υποτελής Κύριος; Θέτω ερωτήματα στα οποία η Ιλιάδα μας απαντά με απόλυτη σαφήνεια: είναι ήρωας υποτελής Κύριος. Η διαπίστωση αυτή μας παρωθεί να διατυπώσουμε άλλο ένα: άλλη η οργή του ήρωα Κυρίου και άλλη η οργή του ήρωα υποτελούς Κυρίου; Δεν υπάρχει καμιά αμφιβολία: είναι διαφορετικές. Το γεγονός όμως ότι οργίζονται και οι δύο μας αναγκάζει να δεχτούμε πως υπάρχει κάποια οργή κοινή και στους δύο. Ποια είναι αυτή η οργή; Ο Κύριος (όλων των εποχών του δυτικού πολιτισμού, άρα και ο καπιταλιστής) είναι μονίμως και διαρκώς οργίλος; Γιατί; Ποιο είναι το περιεχόμενο αυτής της εμμενούς οργής; Ποιες επιπτώσεις έχει αυτό το αρνητικό συναίσθημα στην σταθερότητα της Κυριαρχίας; Πώς το διαχειρίζεται;

Continue reading →

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

ΣΗΜΕΡΑ θα εστιάσουμε την προσοχή μας σε μια πολύ χαρακτηριστική λεπτομέρεια του κειμένου της Ιλιάδας, τόσο χαρακτηριστική που θα μπορούσαμε να την εκλάβουμε ως ατύχημα. Για να κατανοήσουμε πόσο σημαντική είναι θα πρέπει πρώτα να δούμε τους δύο τρόπους ανάγνωσης της Ιλιάδας.

ΔΙΑΒΑΖΟΥΜΕ την Ιλιάδα, το πρωτότυπο ή μεταφρασμένη, ως σύγχρονη ποίηση, λέξη προς λέξη. Υπάρχει όμως κι ένας άλλος τρόπος: να τη διαβάσουμε έχοντας κατά νου ότι το δομικό υλικό της δεν είναι η λέξη αλλά η στερεότυπη φράση, ο λογότυπος, η formula. Θα παραθέσω τρία πολύ σύντομα παραδείγματα. Όταν διαβάζουμε πάρα πολλές φορές πόδας ωκύς Αχιλλεύς ή βοήν αγαθός Μενέλαος ή νεφεληγηρέτα Ζεύς δεν διαβάζουμε τρεις ή δύο λέξεις αλλά μία στερεότυπη φράση. Για να διαβάσουμε όμως με αυτόν τον τρόπο την Ιλιάδα πρέπει να μελετήσουμε διεξοδικά τους λογότυπους, που δεν είναι λίγοι, είναι πολλές εκατοντάδες. Το πράγμα περιπλέκεται ακόμα περισσότερο εάν λάβουμε υπόψει μας ότι ένας πολύ μεγάλος αριθμός λογοτύπων προσαρμόζεται στις ανάγκες της αφήγησης και αλλοιώνεται.  Η προσαρμογή αυτή δεν είναι παραδοσιακή τεχνική της ηρωικής ποιητικής αφήγησης, του έπους. Υπάρχουν λογότυποι, όπως αυτοί που παρέθεσα πιο πάνω, που δεν έχουν υποστεί αλλαγές.  Σήμερα θα ασχοληθούμε με έναν λογότυπο που υπέστη τόσο μεγάλη αλλαγή που εγείρει πάρα πολλά και σημαντικά ερωτηματικά. Εάν απαντήσουμε σε αυτά, θα σχηματίσουμε μια πολύ ευκρινή εικόνα αφενός του του τρόπου σύνθεσης της Ιλιάδας και αφετέρου της παρακμής της ηρωικής ποίησης και της μετάβασης από το έπος στην τραγωδία.

Continue reading →

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

ΔΙΑΤΥΠΩΣΑ χθες ένα ερώτημα αλλά δεν πρόλαβα να απαντήσω. Θα το κάνω σήμερα. Στη συνέλευση ο Αχιλλεύς ανακοινώνει την απόφασή του να αποσυρθεί από τον πόλεμο [στ. 240-4, 306-7] για να εκδικηθεί τον Αγαμέμνονα που του πήρε ένα μέρος της λείας του, τη Βρισηίδα, αφού αυτός αναγκάστηκε να απελευθερώσει την δική του αιχμάλωτη, τη Χρυσηίδα:  η απόσυρση του πιο αξιόμαχου συμμαχικού στρατεύματος όχι μόνο θα αποδυνάμωνε τον Αγαμέμνονα αλλά θα έθετε σε κίνδυνο τη ζωή την ίδια όλων των πολεμιστών.  Οι Αχαιοί πηγαίνουν την Χρυσηίδα στο χωριό της, τη Χρύση, και ο Αχιλλεύς κάθεται στη παραλία, βάζει τα κλάματα (δακρύσας [349], δάκρυ χέων [ 357], δάκρυ χέοντος [360], τέκνον, τί κλαίεις; [362]) και λέει τον πόνο του στη μάνα του τη Θέτιδα που ζει στα βάθη της θάλασσας. Η μάνα του τον ακούει, ανεβαίνει στην επιφάνεια και κάθεται κοντά του. Της αφηγείται εκτενώς τι έγινε και της ζητά να πάει στον Δία να τον εκλιπαρήσει να πάρει το μέρος των Τρώων. Η Θέτις ανεβαίνει στον Όλυμπο και ο Ζεύς της υπόσχεται πως θα το κάνει. Το ερώτημα; γιατί να ζητήσει από τη μάνα του να πάει στον Δία να τον εκλιπαρήσει να πάρει το μέρος των Τρώων όταν είναι βέβαιος ότι η απόσυρσή του θα σημάνει τον όλεθρο των Αχαιών;

ΕΑΝ ετίθετο μόνο αυτό το ερώτημα, πιθανόν να το προσπερνούσαμε. Υπάρχουν όμως άλλα δύο. Έχουμε δύο Αχιλλείς, τόσο διαφορετικούς μεταξύ τους! Έναν οργίλο πολεμιστή, με αυτοπεποίθηση, αποφασισμένο να εκδικηθεί σκληρά τον Αγαμέμνονα που τον πρόσβαλε (στο πρώτο μέρος της ραψωδίας, στον τσακωμό του με τον Αγαμέμνονα, όπως διεξοδικά περιγράφει ο συνθέτης της ραψωδίας) κι ένα κλαψιάρη, κλαψομούνη ήρωα που κάθεται σα παιδάκι στη παραλία και κλαίει και ζητά τη βοήθεια της μάνας του.

Continue reading →