φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα
το σημερινό σημείωμα το αφιερώνω στον Γιάννη(Παρίσι).
Ζε νε βε πα τραβαγιέ!
Αθανάσιε,
παρουσιάζουν κάποιο ενδιαφέρον οι προσωπικές καταλήξεις των ρημάτων της ενεργητικής φωνής, της αρχαίας και της νέας ελληνικής, και ασχολείσαι με τη μελέτη τους;
Ναι, παρουσιάζουν τεράστιο ενδιαφέρον, τόσο τεράστιο που τα πορίσματα της μελέτης θα μας εντυπωσιάσουν, σας το υπόσχομαι, μα την Παναγία, και θα μας βοηθήσουν να επανεξετάσουμε αρχικά κάποια ζητήματα σχετικά με μορφολογία των ρημάτων και κατόπιν να βρούμε την άκρη του νήματος, την αρχή της διαδικασίας της γένεσης των κλιτικών γλωσσών.
1. οι ρηματικές καταλήξεις της ενεργητικής φωνής στη νέα ελληνική
Όποια σχολική γραμματική της νέας ελληνικής κι αν ανοίξουμε, θα διαβάσουμε: θέμα λέγεται το πρώτο μέρος του ρήματος, δηλαδή το μέρος που δεν αλλάζει, και, κατάληξη λέγεται το τελευταίο μέρος του ρήματος, δηλαδή το μέρος του ρήματος που αλλάζει. Αυτή η κατάληξη είναι ο ρηματικός τύπος που φανερώνει το πρόσωπο της ομιλίας και λέγεται πρὀσωπο του ρήματος ή και προσωπική κατάληξη. Στο παρακάτω παράδειγμα, το λυν-είναι το θέμα και υπογραμμισμένες με κόκκινο οι προσωπικές καταλήξεις των ρημάτων της ενεργητικής φωνής, αυτών δηλαδή που τελειώνουν σε -ω στο πρώτο πρόσωπο ενικού.
λύν-ω, -λύν-εις, λύν-ει, -λύν-ουμε, λύν-ετε, λύν-ουν.
Όταν λέμε ‘λύνουμε’ εννοούμε ‘εμείς λύνουμε’ λόγω της προσωπικής κατάληξης -ουμε. Άρα λοιπόν, η κατάληξη -ουμε σημαίνει εμείς. Κάθε προσωπική κατάληξη δηλώνει και ένα πρόσωπο: -ω=εγώ, -εις=εσύ, κλπ. Όλα τα ρήματα με αυτές τις προσωπικές καταλήξεις ανήκουν στην πρώτη συζυγία. Στη δεύτερη συζυγία ανήκουν τα ρήματα του τύπου αγαπάω, αγαπώ και ποθὠ.
αγαπ-ώ, αγαπ-άς, αγαπ-ά (αγαπ-άει), αγαπ-άμε, αγαπ-άτε, αγαπ-άν (αγαπ-άνε, αγαπ-ούν)
ποθ-ώ, ποθ-είς, ποθ-εί, ποθ-ούμε, ποθ-είτε, ποθ-ούν.
Υπάρχει και μια άλλη κατηγορία ρημάτων, τα συνηρημένα ρήματα, τα οποία είναι τα εξής: ακούω, καίω, κλαίω, τρώω, φταίω, λέω, φυλάω, πάω.
κλαί-ω, κλαι-ς, κλαί-ει, κλαί-με, κλαί-τε, κλαί-ν(ε)
Τα λέμε συνηρημένα διότι πολλές καταλήξεις έχουν συναιρεθεί με το φωνήεν του θέματος: κλαί-εις > κλαι-ς, κλαί-ουμε > κλαί-με, κλπ.
Συνήθως τα ρήματα έχουν τρία θέματα: του ενεργητικού ενεστώτα (λύν-ω), του ενεργητικού αορίστου (έλυσ-α), και του παθητικού αορίστου (λύθηκ-α). Ας ρίξουμε και μια ματιά στις καταλήξεις του ενεργητικού αορίστου (είναι ίδιες με αυτές του παθητικού):
έλυσ-α, έλυσ-ες, έλυσ-ε, λύσ-αμε, λύσ-ατε, έλυσ-αν.
Μέχρι εδώ όλα καλά. Όχι ακριβώς. Υπάρχει ένα ψιλοπροβληματάκι. Παρατηρούμε ότι οι προσωπικές καταλήξεις του αορίστου δεν είναι ίδιες με αυτές του ενεστώτα. Καλύτερα, δεν είναι ακριβώς ίδιες.
Στον ενικό έχουμε -ω και -α (α΄πρόσωπο), -εις (-είς, -άς, -ς) και -ες (β’), -ει (-εί, ά, άει) και -ε (γ΄)· στον πληθυντικό, -ουμε (-ούμε, -άμε, -με) και -αμε (α΄), -ετε (-είτε) και -ατε (β΄), -ουν (-ούν, -ν) και -αν. Και δεν γίνεται να μην αναρωτηθούμε: εάν η προσωπική κατάληξη -ω σημαἰνει εγώ και η ρηματική κατάληξη -α σημαίνει κι αυτή εγώ, πως να εξηγήσουμε αυτή τη διαφορά; Το ίδιο ισχύει και για τις υπόλοιπες προσωπικές καταλήξεις του ενικού και του πληθυντικού. Γιατί να έχουμε δυο διαφορετικούς τύπους για τη δήλωση του προσώπου που μιλάει; Μήπως δεν είναι και τόσο διαφορετικοί; Κι αν δεν είναι τόσο διαφορετικοί, πως προήλθαν; Έχουν κοινή καταγωγή; Τι είναι αυτό το -ω του ενεστώτα, γιατί να σημαίνει ‘εγώ’ ; Τι είναι αυτό το -α του αορίστου, γιατί να σημαίνει κι αυτό ‘εγώ’;
Δεν θα έπρεπε οι προσωπικές καταλήξεις των ρημάτων να είναι ίδιες, μιας και το πρόσωπο ή τα πρόσωπα είναι τα ίδια; Διότι εγώ λύν-ω, εγώ έλυσ-α! Πως πρέπει να εργαστούμε για να διατυπώσουμε κάποιες απαντήσεις σε αυτά τα ερωτήματα, σε αυτά τα παράδοξα της γραμματικής, της μορφολογίας συγκεκριμένα;
Θα προσεγγίσουμε το θέμα μας συγχρονικά και διαχρονικά (ιστορικά).
Ας δούμε πρώτα τον ενεργητικό αόριστο. Τι σημαίνει λύσαμε; Ποια είναι η διαφορά από το λύνουμε; Το λύνουμε δηλώνει πως κάνουμε κάτι που δεν έχει τελειώσει, κατά συνέπεια το κάνουμε τώρα (αλλά όχι πάντα -προσοχή, ο χρόνος δεν δηλώνει μόνο τον χρόνο αλλά και το ποιόν του χρονου, δηλαδή τη διάρκεια της πράξης). Το έλυσα, ενεργητικός αόριστος δηλώνει πως κάτι έχει τελειώσει και μάλιστα στο παρελθόν. Πως δηλώνεται ο χρόνος και η διάρκεια της πράξης;
Με το μόρφημα
-σα-
Να υπενθυμίσουμε για άλλη μια φορά ότι μόρφημα είναι η ελάχιστη σημασιολογική μονάδα της γλώσσας: στη λέξη ‘σπιτάκι’ εντοπίζουμε τρία μορφήματα: σπιτ-, ‘σπίτι’ · -ακ-, ‘μικρό’ · -ι, ‘ένα’. Ο ρηματικός τύπος λοιπόν λύσαμε αποτελείται από τρία μορφήματα: λυ-, ‘λύνω, λύση’ · –σα-, ‘κάτι ολοκληρώθηκε στο παρελθόν’ · –με, ‘εμείς᾿. Άρα, λύσαμε σημαίνει: λύνω, το έκανα στο παρελθόν και τελείωσε, εμείς.
Εάν είναι έτσι, και έτσι είναι, τότε οφείλουμε να ξαναγράψουμε κάπως διαφορετικά τον ενεργητικό αόριστο:
σήκω-σα, σήκω-σες, σήκω-σε, σηκώ-σα-με, σηκώ-σα-τε, σή-κω-σα-ν
Τι παρατηρούμε; Παρατηρούμε τα εξής:
στο α΄ ενικού δεν υπάρχει κατάληξη! Δεν υπήρχε ποτέ; Κι αν υπήρχε, ποια ήταν; Και γιατί σιγήθηκε;
στο β΄ και γ΄ενικού, στις μορφές -σες και -σε θα πρέπει να έχουν συγχωνευθεί, συναιρεθεί το μόρφημα -σα- και οι καταλήξεις. Ποιες ήταν, ποιες είναι αυτές οι καταλήξεις;
στο α΄πληθυντικού, όλα είναι νταξ: σηκώ-σα-με. Να λοιπόν που βρήκαμε και μια προσωπική κατάληξη:-με: εμείς!
και στο β΄πληθυντικού επίσης όλα είναι εντάξει: ση-κώ-σα-τε. Είμαστε πολύ τυχεροί, βρήκαμε άλλη μια κατάληξη: -τε: εσείς!
στο γ΄πληθυντικό εντοπίζουμε την κατάληξη -ν. Είναι η αρχική κατάληξη ή μήπως έχει υποστεί κάποια αλλοίωση;
Μετά από όλα αυτά, ας ξαναγράψουμε τον παθητικό αόριστο:
λύ-θη-κα, λύ-θη-κες, λύ-θη-κε, λυ-θή-κα-με, λυ-θή-κα-τε, λύ-θη-κα-ν.
Τι σημαίνει λυθήκαμε; Τι είναι αυτό το -θη-που εντοπίζουμε σε όλα τα πρόσωπα; Είναι ένα μόρφημα που δηλώνει πως το υποκείμενο παθαίνει κάτι, δέχεται μια ενέργεια από άλλον (το σκυλί λύθηκε από τον . . ., η άσκηση λύθηκε από τον μαθητή). Κι αυτό το -κα- ; Ποια είναι η διαφορά του από το -σα-; Εἰναι ένα μόρφημα που δηλώνει το χρόνο και τη διάρκεια της πράξης. Άρα λοιπόν, μπορούμε να αναπαραστήσουμε τον ρηματικό τύπο λυθήκαμε ως εξής: ‘λύνω’, ‘άσκηση ενέργειας από κάποιον άλλον’, ‘η πράξη έχει ολοκληρωθεί στο παρελθόν’, ‘ἐμείς᾿.
Κατά συνέπεια: το α΄ ενικού δεν έχει κατάληξη· στο β΄και γ΄ενικού η κατάληξη έχει συγχωνευθεί στους τύπους -κες και -κε. Στο α΄και β΄πληθυντικού έχουμε τις καταλήξεις -με και -τε. Στο γ΄πληθυντικού, η κατάληξη -ν φαίνεται να είναι αποτέλεσμα κάποιας φωνητικής αλλαγής.
Ας επαναλάβουμε τα ερωτήματα μας;
Γιατί δεν υπάρχει κατάληξη στο α΄ενικού; Δεν υπήρχε ποτέ;Υπήρχε και χάθηκε; Γιατί χάθηκε; Ποιες ήταν οι καταλήξεις που συγχωνεύθηκαν στο β΄και γ΄ενικού; Ποια ήταν η κατάληξη στο γ΄πληθυντικού;
Κατορθώσαμε λοιπόν, φίλες και φίλοι, να εντοπίσουμε δυο καταλήξεις: -μεν (α΄πλ.) και -τε (β΄πλ.). Θα ψάξουμε να βρούμε και τις άλλες. Θα τις βρούμε; Και βέβαια θα τις βρούμε!!!
Σύμφωνα με τα πορίσματα της μέχρι τώρα έρευνα μας ας ξαναγράψουμε τον ενεστώτα:
λύν-ω, λύν-εις, λύν-ει, λύν-ου-με, λύν-ε-τε, λύν-ου- ν.
Τι παρατηρούμε; Παρατηρούμε ότι στο α΄και β΄πληθυντικού οι καταλήξεις είναι αυτές που περιμένουμε. Έχουμε και το θέμα λυν-. Αυτό το -ου-στο α΄πληθυντικού (λύν-ου-με) και -ε-στο β΄πληθυντικού (λύν-ε-τε) τι στο καλό να είναι άραγε;
Να είναι κάποιο μόρφημα που παρουσιάζετε με τη μορφή -ου- και -ε- Γνωρίζοντας ότι το -ου-προήλθε από το -ο- (τρέχομε[ν]>τρέχουμε) μπορούμε να πούμε ότι αρχικά το -ου- ήταν -ο-. Το μόρφημα αυτό λοιπόν εμφανιζόταν με τη μορφή ο και ε. Τι να σήμαινε, τι να σημαίνει;
Κι εάν είναι έτσι, τότε θα πρέπει να διατυπώσουμε τα εξής ερωτήματα:
α΄ενικού: η κατάληξη -ω είναι προσωπική κατάληξη ή πρόκειται για το μόρφημα -ο-; Υπήρχε προσωπική κατάληξη; Ποια ήταν; Πως χάθηκε; Ήταν η ίδια με αυτήν του ενεργητικού αορίστου;
β’ και γ΄ενικού: μήπως στις καταλήξεις -εις και -ει έχουν συγχωνευθεί το μόρφημα -ε- και οι προσωπικές καταλήξεις; Ποιες να ήταν άραγε αυτές;
α΄και β’ πληθυντικού: όλα είναι εντάξει εδώ· τα -ου- (< -ο-) και -ε- είναι οι μορφές ενός μορφήματος που εμφανίζεται ως ο και ως ε . Το εντοπίζουμε στον τύπο ποθείτε < ποθέ-ε-τε! Τι να σήμαινε άραγε αυτό το μόρφημα; Μήπως δεν ήταν μόρφημα αλλά κάτι άλλο;
γ΄πληθυντικού: φαίνεται πως η κατάληξη -ν είναι το αποτέλεσμα μιας φωνητικής εξέλιξης – ποια να ήταν άραγε η αρχική προσωπική κατάληξη;
Για να απαντήσουμε σε όλα αυτά τα ερωτήματα, φίλες και φίλοι, πρέπει να ρίξουμε ένα βλέφαρο στην αρχαία ελληνική γλώσσα. Θα το κάνουμε αύριο το πρωί.