φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα
ΕΔΩ και μερικές δεκαετίες υπάρχει ένας διεθνής προβληματισμός για τη διαδικασία γένεσης του πρώτου κράτους στη Μεσσοποταμία κατά τη διάρκεια της τέταρτης και τρίτης προ Χριστού χιλιετίας (4000-2000). Δεν υπάρχει, ακόμα, πιθανόν να μην υπάρξει και ποτέ, μια γενικά αποδεκτή θεωρία. Αυτό δεν είναι και πολύ μεγάλο πρόβλημα, κάθε άλλο. Ο καθένας και η καθεμιά μπορεί ελεύθερα να διατυπώσει την αφήγησή του. Διότι, φίλες και φίλοι, μη κοροϊδευόμαστε, περί αφήγησης πρόκειται. Διαθέτουμε κάποιες γραπτές και αρχαιολογικές μαρτυρίες αλλά τα κενά είναι πολλά και ο μόνος τρόπος να τα γεμίσουμε είναι η φαντασία μας – δεν υπάρχει άλλος τρόπος. Ας ξεχάσουμε την αντικειμενικότητα, και γι΄ αυτό το ζήτημα και για πολλά άλλα (ανθρωπογένεση, η γλώσσα, η παραγωγή της τροφής, η πατριαρχία, ο πόλεμος). Οι θεωρίες που έχουν διατυπωθεί για τη γένεση της γεωργίας και της κτηνοτροφίας από τη μια και του κράτους από την άλλη είναι πολλές, είναι αδύνατο όμως να αποφύγουν κάποια κοινά στοιχεία. Το πρώτο μεγάλης διάρκειας κράτος εμφανίστηκε στις αγροτικές κοινότητες της νότιας Μεσοποταμίας, προϋποθέτει τη γεωργία και την κτηνοτροφία. Ουδείς και ουδεμία σκέφτηκε να αποσυνδέσει αυτά τα δύο φαινόμενα. Δεν θα μπορούσε να υπάρξει κράτος μόνιμο και σταθερό, μεγάλης διάρκειας, εάν δεν υπήρχαν αγροτικές κοινότητες – πρόκειται για βεβαιότητα. Το κράτος όμως δεν εμφανίστηκε σε όλες τις περιοχές όπου υπήρχουν αγροτικές κοινότητες, και όπου και όταν τελικά συγκροτήθηκε, οι αγροτικές κοινότητες είχαν μια ιστορία πολλών χιλιετιών. Τι έπρεπε να υπάρχει για να συγκροτηθεί το κράτος; Το κομβικό όμως ερώτημα είναι άλλο: η συγκρότηση του πρώτου κράτους ήταν ένας ομολογημένος, συνειδητός σκοπός, σαφής επιδίωξη κάποιας ομάδας ανθρώπων ή ήταν ένας θεσμός που προέκυψε χωρίς να το επιδιώξουν οι άνθρωποι, ένα μη επδιωκόμενο αποτέλεσμα;
ΜΕ κριτήριο αυτό το βασικό ερώτημα, μας επιτρέπεται να κατατάξουμε τις θεωρίες τις σχετικές με τη γένεση της γεωργίας και του κράτους στις αντίστοιχες κατηγορίες – σε αυτές του συνειδητού σκοπού και σε αυτές του μη επιδιωκόμενου αποτελέσματος. Τις τελευταίες δεκαετίες η πλάστιγγα γέρνει υπέρ των δεύτερων – τουλάχιστον όσο αφορά τη γεωργία: γίναμε γεωργοί χωρίς να το επιδιώξουμε. Κοιμηθήκαμε το 11.000 π. Χ. τροφοσυλλέκτες και ξυπνήσαμε το 7.000 π. Χ. γεωργοί. Η διαδικασία της γένεσης της γεωργίας διήρκεσε 4.000 χρόνια! Δε θα μπορούσε να ήταν συνειδητή επιδίωξη! Μήπως το ίδιο συνέβη και με την εμφάνιση του κράτους. Εδώ η πλάστιγγα συνεχίζει να γέρνει υπέρ των πρώτων – η συγκρότηση του κράτους ήταν συνειδητή επιδίωξη. ήταν συνειδητός σκοπός μιας ολιγομελούς κοινωνικής ομάδας. Ποια ήταν αυτή ομάδα; Πώς συγκροτήθηκε; Ήταν κάποιοι έξυπνοι, δραστήριοι, καπάτσοι, ανάλγητοι, αποφασιστικοί, ενεργητικοί που έπαιρναν πρωτοβουλίες και άλλα παρόμοια. Αυτοί κατόρθωσαν να επιβάλουν στους άλλους την καταναγκαστική εργασία και να αποσπούν με τη πειθώ και αργότερα με τη βία ένα μέρος του κοινωνικού πλούτου (φόρος υποτέλειας) για να καλύψουν τις ανάγκες τους – τις δικές τους και της οργάνωσής τους. Δεν συμφωνώ με αυτή την αφήγηση. Τάσσομαι υπέρ της άλλη: το κράτος ήταν ένας θεσμός που προέκυψε χωρίς να το επιδιώξουμε. Κοιμηθήκαμε χωρίς κράτος και ξυπνήσαμε με κράτος. Όπως κατά το παρελθόν κοιμηθήκαμε homo erectus και ξυπνήσαμε homo sapiens. Όλες οι μεγάλες και μη αναστρέψιμες αλλαγές που εκτυλίχθηκαν από την εποχή του αυστραλοπιθήκου μέχρι την εμφάνιση του ανθρώπινου γένους ήταν μη επιδιωκόμενα αποτελέσματα – αυτό δεν σημαίνει κατ΄ ανάγκη ότι οι σκοποί και οι επδιώξεις ήταν άγνωστα! Ισως αυτά τα ριζώματα, για να ομιλήσω ντελεζικώς και γκουαταρικώς να επέφεραν τελικά την εμφάνιση των μεγάλων αλλαγών και του ίδιου του ανθρώπου τελικά. Δεν θα έπρεπε όμως να αποσαφηνίσουμε και τον όρο κράτος; Τι εννοούμε όταν λέμε κράτος;
ΑΦΟΥ διευκρινίσω ότι μια ανθρώπινη οργάνωση είναι μια μορφή συλλογικής εργασίας, το κράτος είναι ένας θεσμός που αποτελείται αφενός από ένα μικρό ή μεγάλο αριθμό οργανώσεων, κάθε μία εκ των οποίων αναλαμβάνει τον συντονισμό κάποιας κοινωνικής δραστηριότητας, η οποία συμβάλλει με τον ιδιαίτερο τρόπο της στην αναπαραγωγή της κοινωνίας, και αφετέρου από μια οργάνωση που συντοντίζει όλες αυτές τις οργανώσεις, που είναι ο πυρήνας του κράτους. Το κράτος, να το πω με άλλα λόγια, είναι η οργάνωση που συντονίζει την αναπαραγωγή της κοινωνίας. Για να λειτουργήσει, ο πυρήνας και οι επιμέρους οργανώσεις, χρειάζεται ανθρώπους και κοινωνικό πλούτο, για να καλύψει τόσο τις ανάγκες των ανθρώπων όσο και τις λειτουργικές ανάγκες του πυρήνα και των επιμέρους οργανώσεων (τροφή, ενέργεια, πρώτες ύλες, εργαλεία και άλλα πολλά). Και τους ανθρώπους και τον κοινωνικό πλούτο τα αντλεί από την κοινωνία, από τους παραγωγούς του κοινωνικού πλούτου. Υπάρχουν δύο τρόποι άντλησης: η εθελοντική προσφορά και η βίαη απόσπαση. Το μέρος του κοινωνικού πλούτου που αντλεί, καθορίζεται τόσο από τις αντικειμενικές ανάγκες του κράτους όσο κι από την έκβαση του κοινωνικού πολέμου που σοβεί μεταξύ κράτους και κοινωνίας, μεταξύ των ανθρώπων του κράτους και των παραγωγών του κοινωνικού πλούτου, συμπεριλαβανομένων κι αυτόν που δεν συμμετέχουν στην παραγωγή του, των υπηκόων ή υποτελών υπηκόων, με άλλα λόγια. Διότι το κράτος, εκτός από την αναπαραγωγή της κοινωνίας, έχει κι έναν άλλο σκοπό: την αναπαραγωγή του. Η οποία κάνει δυνατή και εφικτή την μετεξέλιξη του κράτους σε έναν αρπακτικό, καταστροφικό και εξοντωτικό θεσμό – χρήσιμος κοινωνικά και ταυτόχρονα αντικοινωνικός: υπηρέτης και νταβατζής ταυτόχρονα. Πιο σύντομο ορισμό του κράτους δεν μπορώ να διατυπώσω.
ΕΑΝ δεχτούμε αυτόν τον ορισμό, τότε εγείρονται κάποια κρίσιμα ερωτήματα. Πώς αναπαράγονταν οι κοινωνίες χωρίς το κράτος; Είναι δυνατή και εφικτή η κατάργηση του κράτους σε μια κοινωνία που αναπαράγεται μέσω του κράτους; Είναι δυνατή και εφικτή η εξάλειψη της αρπακτικής, καταστροφικής και εξοντωτικής πλευράς του κράτους και η ενίσχυση της αναπαραγωγικής του λειτουργίας; Η εξάλειψη αυτή θα ήταν το επιδιωκόμενο αποτέλεσμα, η νικηφόρα έκβαση του κοινωνικού πολέμου; Πώς θα διεξαχθεί αυτός ο κοινωνικός πόλεμος, δηλαδή, πώς θα αντιμετωπίσει την συντριπτική οπλική και εν γένει στρατιωτική υπεροχή του κράτους; Τα πρώτα αγροτικά κράτη ήταν εξαρτημένα από τους υποτελείς παραγωγούς του κοινωνικού πλούτου, θα μπορούσε η κοινωνία να υπάρξει και να αναπαραχθεί χωρίς το κράτος. Σήμερα όμως η εξάρτηση αυτή τείνει ολοένα και ταχύτερα, με την επιστήμη, την τεχνική και την αυτοματοποίηση της εργασίας, να αντιστραφεί : οι υποτελείς υπήκοοι, η συντριπτική πλειονότητα του πληθυσμού εξαρτώνται από το κράτος – και από τις καπιταλιστικές επιχειρήσεις. Είναι δυνατόν σήμερα να αναπαραχθεί μια μητρόπολη των πέντε και δέκα εκ. κατοίκων χωρίς κράτος; Κάποιοι και κάποιες το θεωρούν εφικτό – άρα είναι και επιθυμητό. Ποιες είναι όμως οι προϋποθέσεις αυτού του ενδεχομένου; Η δραστική μείωση του χρόνου εργασίας και η διεύρυνση της κοινοχρσίας και της κοινοκτησίας είναι οι κομβικές προϋποθέσεις. Πώς όμως είναι δυνατόν να επιβληθούν;
ΦΡΟΝΩ ότι θα μπορέσουμε να απαντήσουμε σε όλα αυτά τα ερωτήματα, εάν στρέψουμε το φιλέρευνο βλέμμα μας και μελετήσουμε τη διαδικασία γένεσης των πρώτων αγροτικών κρατών. Θα το κάνω ένα άλλο πρωινό γιατί τώρα ξημέρωσε και θα βγω στο κήπο να μεταβολίσω τη φύση κόβοντας χόρτα και σκαλίζοντας.