φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα
ΤΟ 2000 ο Πάουλ Κρέτσεν (Paul Crutzen), χημικός της ατμόσφαιρας, βραβείο Νόμπελ (χημεία, 1995) και ο Γιουτζίν Στέρμερ (Eugene Stoermer), βιολόγος (γλυκών υδάτων), σε άρθρο τους στο περιοδικό Global Change Newsletter, τ. 41, επινοούν τον όρο Ανθρωπόκαινο για να δηλώσουν την αποφασιστικής, καθοριστικής σημασίας επίδραση του ανθρώπου στην οικολογία και τη γεωλογία του πλανήτη. Το Ανθρωπόκαινο αρχίζει, ισχυρίζονται, το 1784, όταν άρχισε η πρώτη λειτουργία της ατμομηχανής – ας το σημειώσουμε αυτό. Και είναι τόσο αποφασιστικής και καθοριστικής σημασίας η επίδραση ώστε όποια προβλήματα και να παρουσιάζονται μπορούμε να τα αντιμετωπίσουμε και να τα λύσουμε με την τεχνολογία και την επιστήμη. Η φύση δεν υπάρχει πια, δεν υπάρχουν φυσικά όρια, υπάρχει ο άνθρωπος και μπορεί να κάνει ό,τι γουστάρει. Συνεπής με τις θεωρίες του, ο Ολλανδός Κρέτσεν πρότεινε, το 2006 (Climate Change, 77, 211-219), να επιλύσουμε το πρόβλημα της υπερθέρμανσης του πλανήτη διασπείροντας στο διάστημα αερολύματα θειικού άλατος, τα οποία θα ανακλούν το φως το ήλιου κι έτσι ο πλανήτης μας θα ψυχρανθεί – και θα πάψει να μας ενοχλεί με τις ιδιοτροπίες του. Ευθύς αμέσως μετά την επινόηση του όρου Ανθρωπόκαινο άρχισαν να εκφράζονται έντονες ενστάσεις και διαμαρτυρίες και άνοιξε ένας διεθνής διάλογος με αποτέλεσμα να έχουν γραφεί πολλά και ενδιαφέροντα άρθρα και βιβλία αυτά τα 25 χρόνια. Ο διάλογος συνεχίζεται και θα συνεχίζεται καθ΄ όλη τη διάρκεια του 21ου αιώνα. Όμως, ο διάλογος δεν άρχισε το 2000, άρχισε πολύ νωρίτερα, στα μέσα του 19ου αιώνα, με πρωταγωνιστή, ποιον άλλον; τον Καρλ Μαρξ. Ο οποίος βέβαια θα γελούσε σαρκαστικά όταν θα άκουγε τη λέξη Ανθρωπόκαινο. Το 2017, ο μαρξιστής ιστορικός του περιβάλλοντος και ιστορικός γεωγράφος Τζέισον Μουρ (Jason Moore) επινοεί (Azimuth, 9, 1, 71-79) τον όρο Καπιταλόκαινο (Capitalocene) για να δηλώσει ότι ο δράστης της γένεσης της νέας οικολογικής και γεωλογικής εποχής δεν είναι ο άνθρωπος αλλά το κεφάλαιο. Ο άνθρωπος ή το κεφάλαιο ευθύνεται για την κλιματική άλλαγή και όλες τις άλλες μορφές της οικολογικής κρίσης;
Ο διάλογος αυτός παρουσιάζει τεράστιο ενδιαφέρον διότι είναι μια πτυχή ενός άλλου, θεμελιώδους διαλόγου σχετικά με το ζήτημα της σχέσης κοινωνίας-φύσης. Αυτό το ζήτημα απασχολούσε τον Κάρολο και τον φίλο του Φρειδερίκο και τον απασχολούσε σε τόσο μεγάλο βαθμό που σταμάτησε, μετά το 1869, να δουλεύει τον β΄και γ΄τόμο του Κεφαλαίου και να το ρίξει στο διάβασμα – στα τελευταία χρόνια της ζωής του περισσότερο διάβαζε παρά έγραφε. Διάβαζε ό,τι καινούργιο εκδιδόταν στα πεδία της βιολογίας, χημείας, γεωλογίας, ορυκτολογίας, αγρονομίας, αρχαίας γερμανικής ιστορίας και δεν ξέρω τι άλλο διάβαζε. Γιατί το είχε ρίξει στις φυσικές επιστήμες, τι τον προβλημάτιζε, φίλες και φίλοι; Η σχέση κοινωνίας-φύσης. Και μας μάς προβληματίζει και σκεφτόμαστε και προσπαθούμε να βρούμε μια άκρη. Η σχέση κοινωνίας-φύσης έχει πολλές πτυχές και οι θεωρίες που έχουν διατυπωθεί είναι πολλές και αντικρουόμενες, συμπλωρωματικές έως και εχθρικές. Με το σημερινό κείμενο και με αυτά που θα ακολουθήσουν, θα παρακολουθήσουμε τα βασικά σημεία του ζητήματος ώστε να μπορέσουμε να διατυπώσουμε κάποιες σκέψεις, και προτάσεις, για τα πολλά και φλέγοντα ζητήματα του επικείμενου μέλλοντός μας. Είμαστε καταδικασμένοι να ζήσουμε την οικολογική και άρα και κοινωνική Αποκάλυψη και Κόλαση ή είμαστε σε θέση να κατανοήσουμε και να επιλύσουμε τα πολλά και ιδιαιτέρως οξυμένα παγκόσμια οικοκοινωνικά προβλήματα; Εάν μπορούμε να το κάνουμε, θα υπάρξει, υπάρχει ήδη, κάποιος που θα μας εμποδίσει; Γιατί να μας εμποδίσει; Γιατί να θέλει να αυτοκαταστραφεί, να αυτοκτονήσει και να μην συμβάλει στην επίλυση των προβλημάτων; Τι ζόρι τραβάει, φίλες και φίλοι; Είναι τόσο κακός, τόσο φθονερός, τόσο χαιρέκακος; Είναι θεός;
ΘΑ ήθελα, πριν αρχίσω, να ξεκαθαρίσω κάποια ζητήματα μεθοδολογίας. Επιθυμούμε, επιδιώκουμε να κατανοήσουμε κάποια ζητήματα κι αυτό απαιτεί απόλυτη πνευματική ελευθερία. Δεν φοβόμαστε και δεν μισούμε – δεν ξέρουμε τι είναι αυτά τα πράγματα. Δεν φοβόμαστε και δεν μισούμε τις άλλες απόψεις, είμαι βέβαιος ότι το έχετε αντιληφθεί. Αυτή η ελευθερία είναι γόνιμη, άρα και επικίνδυνη – μας βάζει σε σκέψεις, μας δίνει δουλειά για το σπίτι, μας αναγκάζει να ξανασκεφτούμε και να αναθεωρήσουμε. Αλλά, φίλες και φίλοι, η ελευθερία προϋποθέτει ασφάλεια και βεβαιότητα. Η αταξία, η αβεβαιότητα και η αστάθεια προϋποθέτουν την τάξη, τη βεβαιότητα και τη σταθερότητα – για να διαμορφώσουν μια νέα τάξη και τα λοιπά. Για να απολαύσουμε αυτές τις πολύ ενδιαφέρουσες πτυχές του διαλόγου σχετικά με τη σχέση κοινωνίας-φύσης θα πρέπει να αρχίσουμε από κάποια βασικά σημεία και σταδιακά να εισερχόμαστε σε ολοένα και πολυπλοκότερα και απαιτητικότερα ζητήματα.
Η πρώτη βεβαιότητα που διαθέτουμε είναι ότι η φύση προϋπήρχε της κοινωνίας. Ακλόνητη, αδήριτη βεβαιότητα. Η ανθρώπινη κοινωνία προήλθε από την προανθρώπινη κι αυτή εμφανίστηκε πριν 4,5 εκ. χρόνια – πώς περνάνε τα χρόνια! Οι μέρες δεν περνούν και περνούν τα χρόνια! Η δεύτερη βεβαιότητα, εξίσου ακλόνητη και ακαταμάχητη: η κοινωνία προήλθε από τη φύση. Θα δούμε μια μέρα διεξοδικά τη διαδικασία γένεσης της προανθρώπινης κοινωνίας. Αφού προήλθε από τη φύση, θα αναρωτηθούμε: μπορεί να υπάρξει κοινωνία χωρίς τη φύση; Αποκλείεται – αυτή είναι η τρίτη βεβαιότητα. Εξ αυτής αναδύεται το ερώτημα: μπορεί η κοινωνία να καταστρέψει τον πλανήτη και τη φύση; Όχι, βέβαια: εάν τον/την καταστρέψει, θα αυτοκαταστραφεί και η ίδια ακαριαία και αυτοστιγμεί. Άλλο ερώτημα, που μας οδηγεί σε μια ακόμα βεβαιότητα: Μπορεί η κοινωνία να αυτοκαταστραφεί και να μην υπάρχει ούτε ένας άνθρωπος πάνω στη Γη; Έχουμε την πολυτέλεια να αποκλείσουμε αυτό το ενδεχόμενο; Όχι, βέβαια! Μα αυτός είναι και ο κίνδυνος που διατρέχουμε και θα αντιμετωπίσουμε στο απώτερο μέλλον, μετά το 2100 – θα είμαι τότε 141 χρονών, με τη βοήθεια της επιστήμης ασφαλώς! Πιθανόν να μην συμβεί αλλά δεν είναι και απίθανο, διότι είναι δυνατό. Καλά όλα αυτά, είναι βεβαιότητες, ποιο είναι αυτό που μας αναστατώνει και μας συγχύζει και τσακωνόμαστε και μαλλιοτραβιόμαστε; Να ποιο είναι: συνεχίζουμε να είμαστε φύση, ζώα ή μήπως δεν είμαστε πια μόνο φύση, δεν είμαστε μόνο ζώα αλλά είμαστε υβρίδια, είμαστε μια σύνθεση φύσης και κοινωνίας, είμαστε κυβερνοοργανισμοί, κυβόργια, cyborgs; Επινοούμε και κατασκευάζουμε μια άλλη φύση, ένα άλλο οργανισμό, σώμα, περιβάλλον (πόλεις). Τροποποιούμε τη φύση ή την κατασκευάζουμε, την επινοούμε; Αυτό είναι το κομβικό ερώτημα, φίλες και φίλοι. Και οι απαντήσεις που θα διατυπώσουμε θα έχουν καθοριστικής και αποφασιστικής σημασίας συνέπειες. Τις ευθύνες των οποίων θα πρέπει να αντικρίσουμε ευθέως και αγογγύστως να αναλάβουμε. Εάν την τροποποιούμε, τότε είμαστε φύση αλλά και δεν είμαστε φύση. Εάν την τροποποιούμε, τότε μπορούμε να επιλύσουμε τα προβλήματα που χωρίς να το θέλουμε προκαλούμε (μη επιδιωκόμενα αποτελέσματα της δράσης μας). Εάν είμαστε ανεπανόρθωτα, αμετάκλητα, με τρόπο μη αναστρέψιμο υβρίδια, κυβερνοοργανισμοί, αμετάκλητη σύνθεση και συνένωση φύσης και κοινωνίας (τεχνικής), τότε δεν μπορούμε να τροποποιήσουμε ό,τι έχουμε κατασκευάσει παρά μόνο επιταχύνοντας την κατασκευή. Θα πάψουμε να είμαστε ζώα και θα γίνουμε μια σύνθεση φύσης και τεχνικής και το σώμα μας δεν θα μπορεί να λειτουργεί χωρίς την ύπαρξη μηχανικών εξαρτημάτων. Δηλαδή, σε πενήντα χρόνια, θα είμαστε όλοι κυβερνοοργανισμοί. Θα απομακρυνόμαστε ολοένα και περισσότερο, ολοένα και ταχύτερα από τη φύση. Είναι όμως το ίδιο να μην μπορείς να επιβιώσεις χωρίς το ακόντιο με το να μην μπορείς να ζήσεις χωρίς βηματοδότη; Ναι, λένε, πολλοί και πολλές, είναι ακριβώς το ίδιο. Κατά συνέπεια, ο άνθρωπος ήταν πάντα κυβερνοοργανισμός, υβρίδιο φύσης και τεχνικής. Μόνο που η αναλογία βαίνει υπέρ της τεχνικής. Ας κάνουμε μια επισήμανση, κομβικής σημασίας.
ΤΟ ιδιάζον χαρακτηριστικό του ανθρώπου δεν είναι η γλώσσα, ή δεν ξέρω κι εγώ τι άλλο, αλλά η δίποδη βάδιση, η ορθια στάση. Αυτό υποστηρίζει ο παλαιοντολόγος Λερουά Γκουράν (Το έργο και η ομιλία του ανθρώπου, εκδ. ΜΙΕΤ, μετ. Α. Ελεφάντη): κατασκευάσαμε, χωρις να το θέλουμε, ένα νέο σκελετό, με αποτέλεσμα να εμφανιστεί πάνω στη Γη ο πρώτος, και μοναδικός, κυβερνοοργανισμός. Εδώ πάτησε η Χάραγουεϊ και διατύπωσε τη θεωρία του κυβερνοοργανισμού – αφού έλαβε υπ΄ όψει της και την Κυβερνητική του Βίνερ. Και να εγκαινιάσουν μια μονιστική αντίληψη για τη σχέση κοινωνίας – φύσης, απορρίπτοντας τον δυισμό, την διπολική διάκριση κοινωνίας-φύσης. Άλλο η κοινωνία κι άλλο η φύση, λέει η “ανθρωποκεντρική” δυιστική αντίληψη – ο άνθρωπος είναι πιο ισχυρός και μπορεί να κάνει ό,τι θέλει – και αθάνατος θα γίνει, γράφοντας στ΄ αρχίδια του τη φύση. Είναι το ίδιο, ταυτίζονται, λένε οι μονιστές. Υπάρχει και μια άλλη αντίληψη, θεωρία, του Μαρξ: και είμαστε φύση και δεν είμαστε. Το ζήτημα αυτό θα το εξετάσουμε διατυπώνοντας μια απάντηση στο ερώτημα:
εργάζονται οι αντιλόπες όταν βόσκουν;
Τι κάνει η αντιλόπη όταν βόσκει, εργάζεται; Η αντιλόπη είναι αντιλόπη, ωραία, εγώ, ο Αθανάσιος Δρατζίδης, είμαι άνθρωπος; Ο Ίλον Μασκ είναι άνθρωπος; Ευθυνόμαστε όλοι οι άνθρωποι εξίσου για τα παγκόσμια προβλήματα, για την κλιματική αλλαγή; Είναι ανθρωπογενής η κλιματική αλλαγή; Ευθύνονται κι αυτοί, δεν είναι λίγοι, που δεν έχουν ρεύμα και δεν καταναλώνουν καθόλου ορυκτά καύσιμα; Τι λέτε; Να ψάξουμε να βρούμε ποιος, ποιοι, ευθύνονται για την κλιματική αλλαγή και τα άλλα πολλά και οξυμένα κοινωνικά προβλήματα;
ΑΥΡΙΟ το πρωί.