φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα
ΓΙΑΤΙ ο δυτικός πολιτισμός, και όχι κάποιος άλλος, είναι ο πλουσιότερος, ο ισχυρότερος, με αποτέλεσμα να τείνει να γίνει και παγκόσμιος; Μιας και κανένας άλλος πολιτισμός δεν έχει σημειώσει τόσο πολλά επιτεύγματα σε όλα τα επίπεδα της κοινωνικής ζωής και ταυτόχρονα δεν έχει προκαλέσει τόσο πολλά προβλήματα, αναρωτιόμαστε εάν ο πολιτισμός αυτός μας σώσει ή μας εξολοθρεύσει. Τείνει να γίνει παγκόσμιος σημαίνει ότι βρίσκεται πολύ κοντά την ολοκλήρωση της διαδικασίας της παγκοσμιότητας, σημαίνει όμως ότι δεν είναι ο μοναδικός πολιτισμός, υπάρχουν κι άλλοι ακόμα. Ποιοι είναι αυτοί; Αντιστέκονται; Αν ναι, για πόσο ακόμα; Ποιο θα είναι το καθοριστικό γεγονός εκείνο που θα σημάνει την ολοκλήρωση της παγκοσμιότητας του δυτικού πολιτισμού; Ποιο είναι το μέλλον του δυτικού πολιτισμού; Από το μέλλον του θα εξαρτηθεί και το μέλλον των κοινωνιών και της φύσης; Όσα θα γράψω σήμερα και τις επόμενες μέρες τα αντλώ από ένα δοκίμιο που έχω γράψει και ξαναδουλεύω με τίτλο και υπότιτλο, ΔΟΚΙΜΙΟ ΓΙΑ ΤΟΝ ΔΥΤΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ: δυτικός πολιτισμός και παγκόσμια ιστορία, με το οποίο απαντώ στα ερωτήματα που διατύπωσα παραπάνω.
ΓΙΑ να απαντήσουμε όμως σε αυτά τα ερωτήματα θα πρέπει πρώτα να εξετάσουμε τι εννοούμε με τους όρους “πολιτισμός”, “δυτικός πολιτισμός” και “παγκόσμια ιστορία”. Για τον πρώτο όρο έχουν προταθεί δεκάδες ορισμοί – η κοινωνιολογία της γνώσης θα μας βοηθούσε να κατανοήσουμε τον πληθωρισμό των ορισμών. Εάν ζεις σε μια κοινωνία με πόλεις και κράτος, στη βικτωριανή Αγγλία, ας πούμε, τότε πολιτισμός είναι η ύπαρξη πόλεων και κρατών, κατά συνέπεια η πρώτη πολιτισμένη κοινωνία ήταν η σουμερική. Τον πούτσο κλαίγανε! Όλες οι άλλες κοινωνίες, του παρελθόντος και του τότε παρόντος ήταν απολίτιστες! Για να ξεκολλήσουν από αυτό το αισχρό αίσχος, σκαρφίστηκαν άλλο ορισμό. Ανοίγω το ΛΕΞΙΚΟ ΤΗΣ ΚΟΙΝΗΣ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ, του Α.Π.Θ. και διαβάζω: Το σύνολο των υλικών, πνευματικών, τεχνικών επιτευγμάτων και επιδόσεων, που είναι αποτέλεσμα των δημιουργικών δυνάμεων και των ικανοτητων του ανθρώπου και που εκφράζεται ιστορικά στους τύπους και τις μορφες οργάνωσης και δράσης της κοινωνίας καθώς και στη δημιουργία (υλικων και πνυματικών) αξιών. Αυτός είναι ορισμός, μη λέμε μαλακίες! Η ατομική βόμβα που έπεσε στη Χιροσίμα ήταν τεχνικό επίτευγμα, αποτέλεσμα των δημιουργικών δυνάμεων και των ικανοτήτων του ανθρώπου, και που έπεσε σύμφωνα με κάποιες αξίες, είναι πολιτισμός! Του ανθρώπου, φίλες και φίλοι, του ανθρώπου! Του Βουσμάνου ανθρώπου, του Εσκιμώου ανθρώπου – όχι του Δυτικού ανθρώπου! Όχι!
ΟΙ ανθρωπολόγοι, οι δυτικοί ανθρωπολόγοι, αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν και αυτόν τον ορισμό, και μαζί με αυτόν και το αίσχος του, και να επινοήσουν ορισμούς που να μην αφήνει έξω κανέναν απολύτως πολιτισμό, καμιά απολύτως κοινωνία. Θα αναφέρω δύο εμβληματικές μελέτες που αντικείμενό τους είναι η έννοια του πολιτισμού, αφού είδαν ην χρεοκοπία όλων των ορισμών που τόνιζαν άλλος την τεχνολογία, άλλος την οικονομία, άλλος την κοινωνική οργάνωση κι άλλος τις σχέσεις με τη φύση: Πολιτισμός και Πρακτικός Λόγος του Μάρσαλ Σάλινς (Sahlins)και Η Ερμηνεία των Πολιτισμών του Κλίφορντ Γκίιρτζ (Geertz). Τι κοινό έχουν όλες οι κοινωνίες; Το συμβολικό σύστημα. Το σύνολο των συμβολικών παραστάσεων, οι μύθοι,οι τελετουργίες όλα αυτά θα τα βρούμε σε όλες τις κοινωνίες- δεν μπορεί να υπάρξει κοινωνία χωρίς αυτά. Κατά συνέπεια, δεν υπήρξε, δεν υπάρχει, δεν θα υπάρξει κοινωνία απολίτιστη – όλες οι κοινωνίες είναι πολιτισμένες.
ΘΕΩΡΩ τους ορισμούς αυτού του τύπου φορμαλιστικούς. Δηλαδή: υπερτονίζουν τη μορφή (forma), τα εξωτερικά χαρακτηριστικά και υποβαθμίζουν το περιεχόμενο, για να μη πω ουσία και παραξεγηθώ. Η συμβολική προσέγγιση είναι ελλιπής, άρα άγονη, στείρα. Κάνω ένα τολμηρό, πολύ τολμηρό βήμα και πάω πιο πίσω στον χρόνο, οπότε συσχετίζω το ζήτημα του πολιτισμού με αυτό της παγκόσμιας ιστορίας. Πότε αρχίζει η παγκόσμια ιστορία; Από τότε που έχουμε γραπτές ιστορικές πηγές, πριν από 4.000 χρόνια; Από τότε που έχουμε αρχαιολογικές μαρτυρίες, ικανές να μας βοηθήσουν να ανασυγκροτήσουμε το παρελθόν, ή μήπως από τότε που γίναμε άνθρωποι, πριν 200.000 χρόνια; Η γνώμη μου είναι ότι πρέπει να αρχίσει από τότε που αρχίσαμε να βαδίζουμε όρθιοι, από τότε που αρχίσαμε να συμβιώνουμε με αλλους για να τη βγάλουμε καθαρή, για να επιλύσουμε το πρόβλημα της άμυνας έναντι των θηρευτών μας. Η παγκόσμια ιστορία αρχίζει με την σύμπηξη της πρώτης προανθρώπινης κοινωνίας. Μετά από 4,5 εκ. χρόνια γίναμε άνθρωποι, χωρίς να το θέλουμε, χωρίς να το επιδιώκουμε! Μέσα σε αυτά τα 4,5 εκ. χρόνια γίνανε πολλές μη αντιστρέψιμες αλλαγές, επαναστάσεις δηλαδή, με αποτέλεσμα να γίνουμε άνθρωποι. Η δίποδη βάδιση, η χρήση της φωτιάς, το μαγείρεμα, η απώλεια του οίστρου στα θηλυκά, η παράταση της παιδικής ηλικίας, το γέλιο και το κλάμα, η επινόηση του βλήματος, η κατασκευή εργαλείων για κατασκευή εργαλείων, το σύμβολο και η τελετουργία, η μουσική και ο χορός, η αναπαράσταση, η σκέψη, η φαντασία και η φαντασίωση, η επίγνωση του θανάτου και τελική η γλώσσα! Τι επαναστάσεις κάναμε ως άνθρωποι: Δύο μόνο: την παραγωγή της τροφής και τη χρήση των μηχανών. Όλες σχεδόν οι προανθρώπινες επαναστάσεις, μη αντιστρέψιμες αλλαγές, ήταν λύση σε κάποιο πρόβλημα που αντιμετωπίζαμε – ή αποτέλεσμα κάποιας λύσης σε κάποιο πρόβλημα. Γίναμε άνθρωποι- επαναλαμβάνω, δεν το επιδιώξαμε, δεν το επιθυμήσαμε – επειδή μπορούσαμε να εντοπίζουμε ενστικτωδώς τη δυσχέρεια, το πρόβλημα που έθετε σε κίνδυνο την επιβίωσή μας και να το επιλύουμε. Το έμβρυο έπρεπε να γεννηθεί πρόωρα, τρες μήνες πιο μπροστά, πριν μεγαλώσει πολύ το κεφάλι, για να μπορέσει να γεννηθεί – η όρθια στάση περιόρισε πολύ το μέγεθος της λεκάνης του σώματος του θηλυκού. Αυτό σήμαινε περισσότερη φροντίδα από όλους και όλες και για τη μητέρα και για το βρέφος! Το οποίο έπρεπε να μάθει πολλά από την κοινωνία κι έτσι παρατάθηκε η παιδική ηλικία – αρχίζαμε να τον παίζουμε στα έξι, όχι στα δώδεκα, όπως τώρα! Κοριτσάκια και αγοράκια στα πέντε τους όλη τη μέρα το χέρι τους στο πουλί τους το έχουνε – παίζουνε με το πουλί τους! Στα έξι τους γίνονται και πάλι άγγελοι!
ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ, φίλες και φίλοι, είναι η ικανότητα των προανθρώπινων και ανθρώπινων κοινωνιών να εντοπίζουν και να επιλύουν τα προβλήματα που αναπόφευκτα παρουσιάζονται μέσω της συνεργασίας με τους άλλους και με τη φύση, μέσω της ενίσχυσης της ζωής. Υπήρξαν κοινωνίες που δεν μπόρεσαν να τα εντοπίσουν, ή όταν τα εντόπισαν ήταν πολύ αργά, και κατέρρευσαν, εξαφανίστηκαν από προσώπου Γης. Λίγες ήταν, ελαχιστότατες, σε σύγκριση με τον αριθμό των κοινωνιών που τα κατάφεραν.
ΥΠΗΡΞΑΝ κάποιες κοινωνίες που αντιμετώπισαν ανυπέρβλητες δυσκολίες επιβίωσης και αναπαραγωγής. Ενώ μέχρι την εμφάνισηή τους, περί το 5.000 π. Χ., η αρπαγή ξένου κοινωνικού πλούτου ήταν κάτι το αδιανόητο – όλες οι κοινωνίες εξασφάλιζαν τον πλούτο που χρειάζονταν για να αναπαραχθούν – ο μόνος τρόπος των κοινωνιών αυτών να επιλύσουν το πρόβλημα της επιβίωσης και της αναπαραγωγής ήταν η αρπαγή του κοινωνικού πλούτου (κυρίως ζώα και γυναίκες αναπαραγωγικής ηλικίας) της γειτονικής κοινωνίας μέσω της εκδίωξης ή της εξόντωσης του πληθυσμού. Οι κοινωνίες αυτές ήταν οι ποιμενικές-πολεμικές κοινωνίες (ινδοευρωπαϊκές, τουρκομογγολικές, αραβικές). Στις πολεμικές αυτές κοινωνίες διαμορφώθηκε μια κοσμοθεώρηση η οποία εξελάμβανε την ισχύ ως πηγή των πάντων, αφού αυτή όντως εξασφάλιζε τη νίκη, άρα την επιβίωση και την αύξηση του πλούτου και της ισχύος. Η ποιμενικοπολεμική κοσμοθεώρηση ήταν η μήτρα στην οποία κυοφορήθηκε και από την οποία γεννήθηκε μια νέα, μια δεύτερη, πολιτισμική παράδοση, η οποία αποκρυσταλλώθηκε στην αρχαϊκή Ελλάδα, μεταξύ των ετών 750-450 π. Χ. – το κείμενό της είναι η Ιλιάδα. Μέχρι τότε υπήρχε μόνο μία πολιτισμική παράδοση, η πρωτογενής : της αποδοχής της εξάρτησης από τη φύση και την κοινωνία. Αυτή η πολιτισμική παράδοση της επιθυμίας αύξησης της ισχύος, της απόλυτης ισχύος, της κατάργησης της εξάρτησης από τη φύση και την κοινωνία είναι η κυρίαρχη πολιτισμική παράδοση του δυτικού πολιτισμού. Η συνύπαρξη, η σχέση υποτέλειας και η ανειρήνευτη αέναη σύγκρουση της πρωτογενούς πολιτισμικής παράδοσης με την ποιμενικοπολεμική, η συγκρουσιακή σύνθεση αυτών των δύο πολιτισμικών παραδόσεων εμφανίζεται ως δυτικός πολιτισμός.
ΑΥΡΙΟ θα δούμε τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικών των δύο πολιτισμών και θα διατυπώσουμε κάποιες εικασίες για το μέλλον του δυτικού πολιτισμού, δηλαδή για την έκβαση της θεμελιώδους και κοσμογονικής πολύπλευρης και πολυεπίπεδης πολιτισμικής σύγκρουσης.
Σχολιάστε ελεύθερα!