μια σύντομη εισαγωγή στην καταρρευσιολογία (collapsologie) (1)

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

Ο όρος καταρρευσιολογία (collapsologie) έχει επινοηθεί από τους συγγραφείς του βιβλίου που κυκλοφόρησε πριν λίγους μήνες ” Πώς μπορεί να καταρρεύσουν τα πάντα. Εγχειρίδιο καταρρευσιολογίας για τις σημερινές γενιές” Παμπλό Σερβίν και Ραφαέλ Στεβένς (εκδ. Στάσει Εκπίπτοντες, μετ. Δανάη Καπράνου). Έχουν εκδοθεί κάποια άλλα τα τελευταία χρόνια, λίγα, και αναμένεται να εκδοθούν κι άλλα πολλά τα επόμενα χρόνια. Ο αριθμός των βιβλίων με αντικείμενο την κατάρρευση του πολιτισμού που κυκλοφορούν στην Ευρώπη και στην Αμερική είναι μεγάλος – δεν βρισκόμαστε παρά μόνο στην αρχή. Το βιβλίο είναι πολύ ενδιαφέρον, έμαθα πολλά και με ώθησε να σκεφτώ επίσης πολλά. Υπάρχουν όμως και κάποια ζητήματα που δεν τα πιάνει και με δύο από αυτά θα ασχοληθώ διεξοδικά – με τη σχέση δηλαδή της κατάρρευσης με τη συρρίκνωση του καπιταλισμού και την αναζωπύρωση και όξυνση  της πρωτογενούς και κομβικής πολιτισμικής σύγκρουσης, της πιο σημαντικής πτυχής του κοινωνικού πολέμου. Ὀχι όμως σήμερα.

ΘΑ ήθελα να διευκρινίσω ευθύς αμέσως, πριν συνεχίσετε την ανάγνωση,  ότι υποστηρίζω πώς είναι αδύνατον, παντελώς αδύνατον, να μην υπάρξει η κατάρρευση. Γιατί όμως είμαι τόσο βέβαιος; Διότι έθεσα κάποια ερωτήματα και απάντησα σε αυτά. Τι είναι  η κατάρρευση; Υπάρχουν ενδείξεις ότι επέρχεται; Πώς θα αντιληφθούμε, θα βεβαιωθούμε ότι έχει εκκινήσει η διαδικασία της κατάρρευσης; Μήπως έχει ήδη εκκινήσει; Πότε και πού θα  γίνει πιο σαφής, πιο έντονη; Πόσο θα διαρκέσει;Ποιος θα είναι ο ρυθμός ολοκλήρωσης της διαδικασίας; Θα είναι αργός ή επιταχυνόμενος; Μπορούμε να την αποτρέψουμε. Μπορούμε να την αντιμετωπίσουμε; Πώς θα είναι ο κόσμος μετά την ολοκλήρωση; Θα απαντήσω σε αυτά τα ερωτήματα με δύο τρόπους. Ο ένας είναι να τα συνοψίσω όλα σε ένα, ο άλλος να απαντήσω σε κάθε ερώτημα ξεχωριστά. Θα το κάνω, πρώτα όμως θα κάνω το πρώτο: συνοψίζω ὀλα τα ερωτήματα σε ένα και ερωτώ: πόσοι τρόποι υπάρχουν για να έχουμε, για να τις φάμε, πατάτες;

ΔΥΟ τρόποι υπάρχουν, μόνο δύο. Να τις αγοράσουμε από το σούπερ μάρκετ (τον μανάβη, τη λαϊκή), το οποίο έχτισαν εργάτες με εργαλεία και υλικά που κατασκεύσαν πολλές βιομηχανίες. Πώς βρέθηκαν εκεί οι πατάτες. Τις μετέφερε κάποιος εργαζόμενος από την αποθήκη. Πώς έφτασαν στην αποθήκη;Τις έφερε ένα φορτηγό, δεν ήρθε μόνο του, κάποιος το οδηγούσε, εργαζόταν. Χωρίς φορτηγό και εργαζόμενο πατάτες δεν έχει! Το φορτηγό καίει πετρέλαιο για να έρθει από εκεί που ήρθε. Από πού και πώς ήρθε το πετρέλαιο; Με τάνκερ ή αγωγούς. Τι χρειάζεται για να κατασκευαστούν αυτά; Προϊόντα πολλών εργοοστασίων τα οποία εξαρτώνται από άλλα εργοστάσια. Το φορτηγό το κατασκεύασε κάποιο εργοστάσιο και για να κατασκευαστεί απαιτήθηκαν υλικά που παρήγαγαν άλλα εργοστάσια. Για να κινηθεί το φορτηγό με τις πατάτες χρειάζονται δρόμοι, οδικό δίκτυο, γέφυρες, τούνελ, τα οποία για να κατασκευαστούν χρειάζονται πολλά υλικά και μηχανήματα και εργαλεία που παράγουν άλλα εργοστάσια. Αν οι πατάτες έρχονται από την Κύπρο ή την Αίγυπτο, θα χρειαστούμε εμπορικά πλοία, άρα ναυπηγεία, τα οποία χρειάζονται άλλες βιομηχανίες (μέταλλα, πλαστικά, χρώματα). Ο αγρότης για να τις παραγάγει χρειάζεται μηχανήματα (τρακτέρ για όργωμα, σπαρτική μηχανή, μηχανή συλλογής, ραντιστικό), πετρέλαιο,  σπόρο, λιπάσματα, φυτοφάρμακα, σακιά για τη συσκευασία) κι όλα αυτά τα παράγουν μεγάλα εργοστάσια. Με φορτηγό θα πάει τις πατάτες στο συσκευαστήριο και από κει με φορτηγό στο λιμάνι ή στο αεροδρόμιο. Κι εμείς για να τις φάμε χρειαζόμαστε ηλεκτρικό ρεύμα (και νερό!). Να που θέλω να καταλήξηω: για να φάμε μια τηγανιά πατάτες ή μια πατατοσαλάτα πρέπει να  συνεργαστούν όλα τα εργοστάσια του κόσμου, όλα μα όλα, δεν υπερβάλλω,  και πρέπει να καταναλωθούν τεράστιες ποσότητες ενέργειας, δηλαδή ορυκτά καύσιμα, τόσο για να παραχθούν όλα όσα χρειάζονται στην παραγωγή της πατάτας  και για να μεταφερθούν οι πατάτες από το χωράφι στο σούπερ μάρκετ-κι από το σούπερ μάρκετ στο σπίτι με αυτοκίνητο. Πολλά  δίκτυα, πολλές μεταφορές, πολλή ενέργεια – με άλλα λόγια, ακραία πολυπλοκότητα η οποία απαιτεί τεράστιες ποσότητες ενέργειας, ορυκτά καύσιμα δηλαδή.  Νομίζω πως είναι περιττό να επισημάνω στην άρρηκτη σχέση μεταξύ πολυπλοκότητας και ενέργειας – όσο αυξάνεται η πολυπλοκότητα, η επέκταση και η αλληλοσύνδεση μεγάλου αριθμού δικτύων, τόσο αυξάνεται και η ποσότητα της ενέργειας που πρέπει να καταναλωθεί. Τὠρα, στη θέση της πατάτας βάλτε τον καθημερινά παραγόμενο κοινωνικό πλούτο και θα αντιληφθείτε τις διαστάσεις της πολυπλοκότητας και τις ποσότητες της απαιτούμενης ενέργειας. Τώρα, με κάποια δεδομένα που έχουμε, θα σας πω ποια είναι, είμαστε σε θέση να εντοπίσουμε ένα προβληματάκι, πολύ σοβαρό. Τι θα συμβεί, εάν οι απαιτούμενες για την απρόσκοπτη αναπαραγωγή της υψηλότατης πολυπλοκότητας, της συντονισμένης λειτουργίας πολλών δικτύων παραγωγής και διανομής του κοινωνικού πλούτου, ποσότητες της ενέργειας τείνουν να μειωθούν; Εάν δηλαδή υπάρξει έλλειψη ενέργειας; Το πρώτο που θα συμβεί θα είναι αυτό: θα αρχίσουν  οι μικρής διάρκειας διακοπές λειτουργίας των δικτύων και μια μικρή έλλειψη κοινωνικού πλούτου (τροφή, νερό, ηλεκτρικό ρεύμα, βενζίνα)  Το δεύτερο που θα συμβεί: η διάρκεια των διακοπών θα αυξάνεται, άρα και οι ελλείψεις. Και το τρίτο: εάν κάποιο δίκτυο πάψει να λειτουργεί, καταρρεύσει δηλαδή, όλη η πολυπλοκότητα θα αποδιοργανωθεί, θα καταρρεύσει δηλαδή. Πριν συνεχίσω θα σας περιγράψω τον άλλον τρόπο παραγωγής πατάτας.

ΠΑΙΡΝΟΥΜΕ ένα σκαπτικό δικράνι και σκάβουμε τη γη – είκοσι τετραγωνικά μέτρα το σκάβεις σε εφτά ώρες, σε μια μέρα. Ή σε δύο μέρες, από τρεις ώρες τη μέρα. Ή σε τρεις μέρες, χαλαρά, δύο ώρες τη μέρα. Εάν είναι δύο, σε μια μέρα, τρεις ώρες ο καθένας, όχι σε τρεισήμιση! Ανοίγουμε αυλάκια και τα παιδιά φυτεύουν τις πατάτες. Μόλις τα φυτά γίνουν καμιά εικοσαριά, τριανταριά πόντοι, γεμίζουμε τις πατάτες, φέρνουμε με τη τσάπα χώμα κοντά τις ρίζες όπου θα γίνουν οι πατάτες. Το πρωί κάνουμε μια βόλτα να μαζέψουμε τον δορυφόρο, εάν υπάρχει. Μετά από 105 μέρες τις βγάζουμε, με την τσάπα. Πόσες πατάτες θα μας δώσει η γη των είκοσι τετραγωνικών; Από πενήντα μέχρι ογδόντα κιλά. Φτάνουν για μια τετραμελή οικογένεια; Φτάνουν και περισσεύουν. Στη θέση της οικογένειας βάλτε μια μικρή οικοκοινότητα ή μια παρέα οικογενειών. Ο ίδιος, και λιγότερος χρόνος εργασίας – ας είναι καλά τα παιδιά, όσο πιο πολλά, τόσο το καλύτερο! Μηχανήματα; Ενέργεια; Λιπάσματα; Φυτοφάρμακα; Μεταφορές; Αποθήκες και συσκευαστήρια; Τίποτα από όλα αυτά!

ΠΟΙΟΝ από τους δύο τρόπους παραγωγής προτιμάτε; Σίγουρα τον πρώτο! Σιγά τὠρα μην κάτσω να σκάψω και να βγάλω από τη γη πατάτες!  Πάω στο σούπερ μάρκετ, πληρώνω και τις τρώω. Τόσο απλά. Εύκολα και άνετα. Έχετε όμως παρατηρήσει ότι έχουν ακριβήνει οι πατάτες; Έχει διπλασιαστεί η τιμή τους μέσα σε δύο τρία χρόνια; Τι είναι αυτή η ακρίβεια; Είναι αποτέλεσμα της δράσης κάποιων ανελέητων και άκαρδων κερδοσκόπων; Αυτή η ακρίβεια είναι μία από τις πολλές ενδείξεις της έναρξης της μετάβασης από την εποχή της αφθονίας και της σπατάλης στην εποχή της σπάνης και της ένδειας, των ελλείψεων και των στερήσεων. Ποιος είναι ο κομβικός παράγοντας της εκκίνησης της διαδικασίας της μετάβασης; Η ενέργεια! Η αδυναμία δηλαδή να εξασφαλίσουμε τις τεράστιες ποσότητες ενέργειας που χρειαζόμαστε για την απρόσκοπτη λειτουργία των παντοίων και ποικίλων δικτύων, για την αναπαραγωγή και διαιώνιση της υψηλής πολυπλοκότητας. 

Η κατάρρευση είναι η διαδικασία της μετάβασης από την εποχή της αφθονίας και της σπατάλης στην εποχή της ένδειας, της σπάνης, των ελλείψεων, των στερήσεων και των διακοπών λειτουργίας δικτύων και υπηρεσιών. Γιατί χρειαζὀμαστε όμως ολοένα και περισσότερη ενέργεια; Για δύο λόγους. Χρησιμοποιούμε ολοένα και περισσότερες αυτόματες μηχανές για την παραγωγή του κοινωνικού πλούτου, άρα λιγότερη εργασία (η διαρκής επαναστατικοποίηση των συνθηκών παραγωγής, λέει ο Κάρολος, από το κεφάλαιο, αυτή είναι η συρρίκνωση του καπιταλισμού: εάν, όταν φτάσουμε στην ολοκλήρωση της επαναστατικοποίησης δεν θα υπάρχει μισθωτή εργασία, εμπόρευμα, κέρδος και το χρήμα θα αποκτήσει άλλη λειτουργία) και η συνεχής επέκταση του χάσματος, της απόστασης δηλαδή, αφενός μεταξύ των παραγωγικών μονάδων και αφετέρου μεταξύ παραγωγής και κατανάλωσης. Τι θα συμβεί, εάν ο καπιταλισμός αρχίσει να ξεμένει από ενέργεια; Διακοπές και ελλείψεις. Μόνο αυτά;

ΚΑΤΩ από αυτές τις συνθήκες θα αναβιώσει και θα οξυνθεί η εμμενής σύγκρουση μεταξύ των δύο πολιτισμικών παραδόσεων: μεταξύ της πολιτισμικής παράδοσης που αποδέχεται την εξάρτηση του ανθρώπου από τη φύση και από την κοινωνία και της πολιτισμικής παράδοσης που επιθυμεί να καταργήσει την εξάρτηση από τη φύση και την κοινωνία, παράδοση που προσωποποιείται με τον Θεό: αθάνατος (καθυπόταξη της φύσης) και μόνος (“αυτό που λέμε κοινωνία δεν υπάρχει”).  

ΜΕ αυτά τα δύο ζητήματα, τη σχέση της συρρίκνωσης του καπιταλισμού με την επερχόμενη κατάρρευση και την πολιτισμική ανθρωπολογικού επιπέδου σύγκρουση, θα ασχοληθώ όταν επιστρέψω, μέσα Νοεμβρίου -πάω να μαζέψω ελιές σε φίλους, με φίλους. Και φίλες.