η διαδικασία γένεσης της κλιτικής γλώσσας

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

ΣΗΜΕΡΑ θα κάνουμε ένα ταξίδι στο χρόνο, πολλές χιλιάδες χρόνια πίσω στο παρελθόν, και θα βρεθούμε σε μια κοινωνία στην οποία οι ομιλητές συμβάλλουν, χωρίς να το θέλουν και να το επιδιώκουν, χωρίς να το συνειδητοποιούν, στη γένεση της κλίσης, στη διαδικασία δημιουργίας μιας κλιτικής γλώσσας, από την οποία προέρχεται και η αρχαία ελληνική. Πριν το κάνουμε αυτό, θα πρέπει να σημειώσουμε μια πολύ σημαντική λεπτομέρεια: από τις 7.000 γλώσσες που μιλιούνται σήμερα (όλοι οι αριθμώ που θα παραθέσω είναι κατά προσέγγιση), και οι οποίες κατατάσσονται σε 150 γλωσσικές οικογένειες (σύμφωνα με Ethnologue  (www.ethnologue.com),   μόνο δύο γλωσσικές οικογένειες περιλαμβάνουν γλώσσες που είναι κλιτικές: η ινδοευρωπαϊκή και η Αφροσιατική, υποοικογένεια της οποίας είναι η Σημιτική, κυρίως η Αραβική και η Εβραϊκή . Οι κλιτικές γλώσσες είναι ελάχιστες. Κάτι ακόμα σημαντικότερο: οι ομιλητές των κλιτικών γλωσσών είναι απόγονοι ποιμένων. Η δημιουργία της κλιτικής γλώσσας εκτυλίχθηκε σε ποιμενικές κοινωνίες –  στις δυτικές ευρασιατικές στέπες  και στις ερήμους και ημιερημικές περιοχές της Αραβικής χερσονήσου, της Μεσσοποταμίας και της Εγγής Ανατολής. Θα αντιλαμβανεστε ότι αναπόφευκτα βρισκόμαστε αντιμέτωποι  με το εξής ερώτημα: πώς συνέβαλε η ποιμενική κοινωνία στη γένεση της κλίσης, στη διαδικασία σχηματισμού των κλιτικών γλωσσών; Και με ένα άλλο: πώς ήταν η γλώσσα από την οποία προήλθε η κλίση και ο νέος τύπος της κλιτικής γλώσσας;

ΠΡΙΝ προχωρήσουμε στην εξέταση του σημερινού θέματος και στην απάντηση των ερωτημάτων που διατυπώθηκαν αι απάντηση των ερωτήσεων, είναι άκρως απαραίτητο να εξετάσουμε την έννοια του μορφήματος. Μόρφημα είναι η ελάχιστη σημασιολογική και μορφολογική μονάδα της γλώσσας. Μερικές φορές δεν υπάρχει διάκριση μεταξύ μορφήματος και λέξης: κάθε λέξη είναι κι ένα μόρφημα –  η λέξη φως, για παράδειγμα. Στη λέξη όμως φώτα διακρίνουμε δύο μορφήματα: το φωτ-, το φως, και το -α που δηλώνει πλήθος άψυχων αντικειμένων, ενώ στη λέξη φωτός τα μορφήματα είναι τα φωτ- και τ0 -ος, μόρφημα που δηλώνει τη κτήση, την κατοχή. Ενώ όμως το μόρφημα φως  είναι ένα ανεξάρτητο μόρφημα, τα μορφήματα φωτ-, – α και -ος δεν είναι ανεξάρτητα μορφήματα, είναι δεσμευμένα μορφήματα. Οι περισσότερες λέξεις αποτελούνται από δύο ή περισσότερα μορφήματα: στη λέξη σπιτάκι διακρίνουμε τρία μορφήματα, και τα τρία δεσμευμένα: σπιτ-, -ακ (δηλώνει υποκορισμό, σμίκρυνση) και -ι (δηλώνει ένα άψυχο αντικείμενο.

ΜΕ κριτήριο τη μορφή οι γλωσσολόγοι διακρίνουν τις γλώσσες σε τέσσερις κατηγορίες. Στην πρώτη εντάσσονται οι γλώσσες στις οποίες οι λέξεις είναι μονοσύλλαβες και κάθε λέξη είναι και μόρφημα –  οι γλώσσες αυτές ονομάζονται αναλυτικές ή απομονωτικές, όπως είναι η κινεζική, η βιετναμική και η ταϊλανδέζικη  –  και άλλες της Αφρικής. Οι βιετναμέζικες λέξεις ban, den, bat, lam, nha σημαίνουν φίλος, έρχομαι, αρπάζω, κάνω, σπίτι. Οι λέξεις στις γλώσσες αυτές είναι αυτοτελή, ανεξάρτητα μορφήματα.

ΣΤΗ δεύτερη κατηγορία γλωσσών, τις συγκολλητικές, οι λέξεις αποτελούνται από πολλά μορφήματα, τα οποία είναι σαφώς διακριτά, μόνο που δεν είναι αυτοτελή και ανεξάρτητα, είναι πάντα δεσμευμένα. Ένα από αυτά είναι το βασικό, που δηλώνει τη βασική σημασία της λέξης και τα άλλα παρέχουν επιπρόσθετες σημασίες και λεπτομέρειες.  Στα τούρκικα, at είναι το άλογο (άτι), atlar είναι τα άλογα: το μόρφημα lar είναι σαφώς διακρικό μόρφημα (adamlar – οι άνδρες, karhamanlar – οι ήρωες)  και δηλώνει το πλήθος. Η λέξη atlarim δηλώνει ότι τα άλογα είναι δικά μου (-im). Οι συγκολλητικές γλώσσες είναι πολλές και ομιλούνται από πολύ μεγάλο αριθμό ομιλητών (Ιαπωνικά, Τουρκικά, Βασκικά, Σουμερικά, Ουγγρικά, Φιλανδικά, Σουαχίλι και άλλες).

ΣΤΙΣ κλιτικές γλώσσες τα μορφήματα δεν είναι διακριτά ή είναι δυσδιάκριτα. Η λέξη οι, ονομαστική πληθυντικού αρσενικού γένους του οριστικού άρθρου (ο, η, το) είναι ένα μόρφημα. Κάποτε όμως δεν ήταν, ήταν μια λέξη σύνθετη, λέξη δύο μορφημάτων: so >ho>ο, μόρφημα που δηλώνει δείξη άνδρα που βρίσκεται κοντά, και το μόρφημα ι που δηλώνει πλήθος έμψυχων όντων. Ακόμα και οι αρχαίοι Έλληνες δεν μπορούσαν να διακρίνουν τα δύο μορφήματα, το βασικό και το δεσμευμένο, μη αυτοτελές, χωρίς ανεξάρτητη ύπαρξη. Στη λέξη ρήτορες διακρίνουμε δύο μορφήματα (ρήτορ-ες) αλλά κάποτε ήταν τρία (ρή-τορ-ες)

ΥΠΑΡΧΕΙ και μια τέταρτη κατηγορία γλωσσών, οι πολυσυνθετικές: σε αυτές κάθε λέξη είναι μία πρόταση, μια αλληλουχία πολλών μορφημάτων. Οι γλώσσες αυτές έχουν πολλά κοινά στοιχεία με τις συγκολλητικές.

ΜΕ ποια σειρά εμφανίστηκαν αυτές οι κατηγορίες των γλωσσών. Εάν λάβουμε ιπ΄ όψει μας ότι οι γλώσσες των τροφοσυλλεκτών και πολλών αγροτικικών κοινοτήτων ήταν αναλυτικές (απομονωτικές) αλλά και συγκολλητικές, οι γλώσσες των ποιμένων συγκολλητικές και κλιτικές, και ότι οι ποιμένες προήλθαν από τις αγροτικές κοινότητες που βρέθηκαν σε περιβάλλοντα που δεν προσφέρονταν για γεωργία αλλά μόνο εκτροφή ζώων, τότε εικάζουμε βάσιμα ότι οι πρώτες γλώσσες του ανθρώπου ήταν απομονωτικές (αναλυτικές), από τις οποίες προήλθαν οι συγκολλητικές (και οι πολυσυνθετικές) και από αυτές οι κλιτικές. Οι όροι αυτοί προδίδουν την οπτική γωνία αυτών (των δυτικών γλωσσολόγων) που τους επινόησαν, από την οπτική γωνία της κλιτικής γλώσσας των πολυμορφηματικών λέξεων. Οι γλώσσες αυτές δεν είναι απομονωτικές ούτε αναλυτικές –  ούτε απομονώνουν ούτε αναλύουν.

ΓΙΑΤΙ όμως οι σε πολλές γλώσσες τα μορφήματα έχασαν την ανεξαρτησία τους και την αυτοτέλειά τους; Εάν μια  συγκολλητική γλώσσα, η τουρκική, ας πούμε,  προέρχεται από μια μητρική αναλυτική, τότε, κάποτε, οι ομιλητές θα έλεγαν at lar im –  τρεις λέξεις, τρία μορφήματα, ελεύθερα, ανεξάρτητα και αυτοτελή. Και αυτό θα γινόταν για πολλές χιλιάδες χρόνια. Τι συνέβη και αυτές οι τρείς λέξεις έγιναν μία και τα μορφήματα έχασαν την αυτονομία τους και την αυτοτέλειά τους; Και τι συνέβη  και αυτά τα ευδιάκριτα μορφήματα όχι μόνο έχασαν την αυτοτέλειά τους αλλά έγιναν δυσδιάκριτα και υπέστησαν πολλές αλλαγές στη μορφή τους, όπως συνέβη με τις κλιτικές γλώσσες; Ας δούμε δύο παραδείγματα από την αρχαία ελληνική. Το ρήμα ειμί είναι μια λέξη δύο μορφημάτων: το μόρφημα -μι είναι προσωπική κατάληξη (εγώ)·    το μόρφημα ει-, τι είναι; Το ειμί προέρχεται από το εσμί, μια λέξη δύο μορφημάτων, κάποτε όμως ήταν δύο λέξεις =δύο μορφήματα: ες   μι. Η λέξη βόες (<βοFες, βόδια, αγελάδες) είναι μια λέξη δύο μορφημάτων: το βασικό μόρφημα βοF (που το λέμε θέμα ή ρίζα) και η κατάληξη πληθυντικου -ες. Κάποτε ήταν δύο λέξεις, δύο μορφήματα: βοF    και ες: βόδι, πολλά. Όπως atlar < at lar

ΓΙΑΤΙ λοιπόν έχασαν την αυτονομία τους και την μορφή τους τα πρωτογενή μορφήματα, που ήταν και οι πρωτογενείς γλώσσες; Σε ποιες κοινωνίες τα έχασαν; Σε κάποιες αγροτικές κοινωνίες οι απομονωτικές γλώσσες μετεξελίχθηκαν σε συγκολλητικές. Οι γλώσσες των περισσοτέρων ποιμενικών κοινωνικών είναι συγκολλητικές είναι κλιτικές γλώσσες απαντούν μόνο σε ποιμενικές.

ΔΕΝ διαθέτουμε απαντήσεις σε αυτά τα ερωτήματα διότι τα ερωτήματα αυτά δεν έχουν τεθεί μέχρι σήμερα –  από όσο είμαι σε θέση να γνωρίζω. Έχω καταλήξει σε κάποιες εικασίες, μάλλον σε ένα συνδυασμό δύο εικασιών. Η πρώτη αφορά τη σχέση της αυτοτέλειας του μέλους της κοινότητας, της κοινωνίας, με αυτήν του αυτοτελούς μορφήματος που ήταν και αυτοτελής λέξη. Μήπως η απώλεια της αυτοτέλειας του μορφήματος καταγράφει την απώλεια της αυτοτέλειας του μέλους της κοινωνίας; Υπάρχει το ενδεχόμενο να χαθεί η αυτοτέλεια του ατόμου αλλά η απώλεια αυτή να μην καταγραφεί στη γλώσσα, να μην γραμματικοποιηθεί; Υπάρχει –  η κινέζικη γλώσσα είναι χαρακτηριστικό παράδειγμα.

Η δεύτερη εικασία αντλείται από το εξής ερώτημα που θέτω: γιατί οι ομιλητές έλεγαν “άλογο – πολλά” (at   lar) ή “βόδι – πολλά” (βοF  ες) και όχι “πολλά – άλογο” (lar  at)  και “πολλά – βόδι” (ες  βοF)  ; Γιατί έλεγαν φημί < φη  μί και όχι μι  φη;  Είναι προφανές ότι η βασική σημασία είναι το άλογο και το βόδι και ο αριθμός μια σημαντική μεν αλλά δευτερεύουσα πληροφορία. Μήπως αυτή η βασική σημασία, το βασικό μόρφημα, έλκει το δεύτερο και οι δύο λέξεις μορφήματα γίνονται μία λέξη δύο μορφημάτων. Μήπως αυτή η σύνδεση οριστικοποιήθηκε και μονιμοποιήθηκε επειδή, σύμφωνα με την ψυχογλωσσολογία, η αρχή της λέξης παίζει τον πιο σημαντικό ρόλο στην αναγνώριση της λέξης;

Οι έρευνες και η διατύπωση ερωτημάτων συνεχίζονται.