αδιαμεσολάβητη σχέση: ο τσομπάνης και τα πρόβατα, ο στρατηγός και οι στρατιώτες, ο Θεός και οι πιστοί, ο ηγέτης και οι οπαδοί

” μπορώ να αντέξω την απώλεια 30.000 στρατιωτών μηνιαίως”

(Μέγας Ναπολέων προς τον Μέτερνιχ)

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

ΚΑΤΑ το μεγαλύτερο μέρος της ιστορίας του ανθρώπινου είδους η κοινωνία ήταν ένας κόσμος ολιγομελών ομάδων, για σχεδόν 200.000 χρόνια ζούσαμε σε ομάδες των 8 έως 40 ή 50 ατόμων. Έχει σχηματιστεί η εντύπωση ότι περνούσαμε τη ζωή μας σε μια ομάδα μόνο, μια ζωή σχετιζόμασταν με ένα μικρό αριθμό ανθρώπων –  θα πρέπει να ήταν πολύ βαρετό. Η εντύπωση αυτή είναι εσφαλμένη –  δεν λαμβάνει υπ΄ όψει της δύο συνήθεις καταστάσεις της ζωής των τροφοσυλλεκτών-κυνηγών: την διαφωνία και τον σχηματισμό της οικογένειας, τη γέννηση των παιδιών. Όταν υπήρχε διαφωνία, δεν υπήρχε υπακοή ενός μέρους στο άλλο αλλά διάσπαση: η ομάδα διασπόταν σε δύο μέρη, κάθε ένα από το οποίο είτε συνέχιζε αυτόνομα είτε ενωνόταν με διαφωνούντες άλλης ομάδας. Τα κοινά χαρακτηριστικά των 300 τροφοσυλλεκτικών κοινωνιών που έχουν μελετηθεί από τους ανθρωπολόγους  κατά τους δύο προηγούμενους αιώνες είναι η πρόκριση της συνεργασίας, το μοίρασμα της τροφής, η αυτονομία του ξεχωριστού ατόμου. Τα μέλη των ομάδων δεν ανέχονταν διαταγές, δεν ανέχονταν τον καταναγκασμό και αντιδρούσαν έντονα κάθε φορά που κάποιος πρόβαλλε αξιώσεις κυριαρχίας και ηγεσίας, που ήταν ανταγωνιστικός και ιδιοτελής. Ου βούλομαι άρχειν ουδέ άρχεσθαι –  δεν θέλω να διατάζω ούτε να με διατάζουν (Ηρόδοτος). Η δεύτερη μορφή κινητικότητας ήταν η σύναψη γάμου και η συγκρότηση της οικογένειας: οι περισσότεροι γάμοι γίνονταν μεταξύ ανδρών και γυναικών που δεν ανήκαν στην ίδια ομάδα. Και ο άνδρας πήγαινε στην ομάδα της γυναίκας, εάν η ομάδα ήταν μητροτοπική (το πιο σύνηθες –  μητροτοπική, όχι μητριαρχική).

ΓΙΑΤΙ όμως απέφευγαν την πληθυσμιακή αύξηση της ομάδας και την σταθερή ένωση πολλών ομάδων σε μια μεγαλύτερη; Γιατί προτιμούσαν να ζουν σε ολιγομελείς ομάδες και να υπάρχει διαρκής και συχνή κινητικότητα; Εάν αυξανόταν πληθυσμιακά η ομάδα, θα έπρεπε να είναι πιο συχνές οι μετακινήσεις λόγω ταχείας εξάντλησης της τροφή. Φαίνεται πως αυτό δεν ήταν επιθυμητό. Υπάρχει κι ένας δεύτερος λόγος, πολιτικός: η μεγάλη ομάδα χρειάζεται μόνιμο συντονισμό και η μονιμότητα του συντονισμού είναι η μήτρα της αρχηγίας και της κυριαρχίας.  Ο Πιερ Κλάστρ υποστηρίζει ότι οι τροφοσυλλέκτες πολεμούσαν μόνο και μόνο για να μην ενωθούν, για να αποφύγουν τη συγκρότηση μιας άρχουσας πολιτικής ομάδας.

ΜΕ την παραγωγή της τροφής, την καλλιέργεια της γης (γεωργία) και την εκτροφή των ζώων (ποιμενισμός), το μέγεθος της συμβιωτικής ομάδας αυξήθηκε με αποτέλεσμα να δημιουργηθούν οι συνθήκες για την απώλεια της αυτονομίας του ατόμου. Η διαχείριση της αποθηκευμένης τροφής, που παραγόταν συλλογικά, δημιούργησε τις συνθήκες γένεσης μιας ομάδας μόνιμων διαχειριστών και συντονιστών, η οποία αποφάσιζε για τα καίρια ζητήματα της κοινότητας (πολιτική). Στις ποιμενικές κοινωνίες οι μετασχηματισμοί ήταν διαφορετικοί: εμφανίζεται για πρώτη φορά η πολεμική κοινωνία, η κοινωνία που δεν μπορεί να επιβιώσει και να αναπαραχθεί, εάν δεν πολεμήσει όταν τα διαθέσιμα βοσκοτόπια δεν επαρκούν για την εκτροφή των ζώων (στενοχωρία), εάν δηλαδή η ποιμενική φυλή δεν εκδιώξει ή δεν εξοντώσει τη γειτονική και αρπάξει τα λιβάδια της και τα ζώα της- και τις νεαρές γυναίκες της.

ΕΝΩ ο γεωργός καλλιεργεί φυτά και έτσι παράγει την τροφή του, ο ποιμένας εκτρέφει ζώα, τα οποία όμως πρέπει να τιθασευτούν, να κλειστούν σε στάνες καλά φυλασσόμενες από βοσκούς και τσομπανόσκυλα, να επιτηρηθούν, να βοσκηθούν, να αρμεχτούν, να σφαχτούν.  Ο ποιμένας συγκροτεί μια συγκεκριμένη και ιδιαίτερη κυριαρχική σχέση με τα εκτρεφόμενα ζώα: η απόλυτη κυριαρχική σχέση, η σχέση απόλυτης υποταγής. Αυτή η σχέση έμελλε να είναι το πρότυπο και για τις σχέσεις μεταξύ των μελών της ποιμενικής κοινότητας.  Οι μαρτυρίες που μας παράσχει η ποιμενική γραμματεία για την επιβολή της απόλυτης κυριαρχικής σχέσης στην κοινωνία είναι αμέτρητες και ανεξάντλητες, ανεξερεύνητες –  οι ερευνητές του μέλλοντος θα τις εντοπίσουν και θα τις μελετήσουν. Θα παραθέσω στη συνέχεια κάποια χαρακτηριστικά δείγματα αυτών των μαρτυριών και θα επανέλθω. Η προετοιμασία για τον χειμώνα τελείωσε, για τέσσερις μήνες θα υπάρχει και χρόνος και διάθεση να καταπιαστούμε και με αυτά τα ζητήματα.

ΑΣ παρακολουθήσουμε τη σημασιολογική εξέλιξη του ρήματος δαμάζω (δαμάω, δαμνάω, δάμνημι), οι αρχαιότερες μαρτυρίες του οποίου εντοπίζονται στην Ιλιάδα και στην Οδύσσεια. Η αρχική σημασία είναι “δαμάζω, τιθασεύω” άλογο. Διαβάζουμε πολλές φορές το επίθετο ιππόδαμος (46), τα ονόματα Ιπποδάμας και Ιπποδάμεια. Τρεις δευτερογενείς σημασίες είναι αποκαλυπτικές: σημαίνει “παντρεύω την κόρη, την δίνω σε άντρα ως δαμασμένη και τιθασευμένη, ο οποίος θα συνεχίσει να τη δαμάζει και να την τιθασεύει”. Ο δαμασμός του αλόγου είναι άσκηση βίας από τον δαμαστή, είναι βιασμός, είναι η επιβολή της κυριαρχικής σχέσης –  ο δαμαστής νικά και διατάζει, το άλογο ηττάται και υπακούει.  Η δεύτερη σημασία: βιάζω, υπερνικώ, καταβάλλω, υποτάσσω, καταπονώ, κατατροπώνω, νικώ στη μάχη. Η τρίτη σημασία καταγράφει την απόλυτη κυριαρχική σχέση: φονεύω.

ΣΤΗΝ Ιλιάδα ο αρχηγός του στρατού, ο αρχός, είναι ποιμήν λαών, βοσκός πολεμιστών –  στερεότυπη φράση, θα τη διαβάσουμε πολλές φορές. Σε αυτή την περίπτωση, δεν εξομοιώνεται η γυναίκα με το δαμασμένο άλογο αλλά οι πολεμιστές με τα πρόβατα –  ποιμήν είναι ο βοσκός προβάτων. Η αδιαμεσολάβητη σχέση του βοσκού με τα πρόβατα γίνεται το πρότυπο της στρατιωτικής σχέσης και μεταφέρεται στο πεδίο της μάχης. Ένα από τα όπλα που διαθέτουν οι πολεμιστές είναι και τα φάσγανα (15 φορές στην Ιλιάδα), από τη λέξη σφάγανα, μαχαίρι σφαγής ζώων. Να σημειώσω ότι η λέξη φάσγανα ήταν μία από τις πρώτες λέξεις (πιθανότατα η πρώτη) που διάβασαν οι Βέντρις –  Τσάντγουικ, όταν αποκρυπτογράφησαν τις πινακίδες της Γραμμικής Β’ (pa-ka-na). Η λέξη φάσγανα υποδηλώνει ότι οι αντίπαλοι περιέρχονται στην κατάσταση των εκτρεφομένων ζώων, εκλαμβάνονται ως εκτρεφόμενα ζώα που πρέπει να σφαχτούν.

ΤΗΝ αδιαμεσολάβητη σχέση, τη σχέση της απόλυτης κυριαρχίας, μεταξύ βοσκού και προβάτων, μεταξύ πολεμάρχου και στρατιωτών διαδέχεται η αδιαμεσολάβητη σχέση γαιοκτήμονα-δούλων. Η ιλιαδική λέξη ανδράποδα έχει πλαστεί με πρότυπο τη λέξη τετράποδα, την οποία διαβάζουμε σε πινακίδα της μυκηναϊκής Πύλου. Ο δουλοκτήτης γαιοκτήμονας της αρχαίας ελληνικής κοινωνίας φέρει το όνομα δεσπότης, ο κύριος (-πότης <πόσις) του οίκου (δεσ- <δεμ-, δάπεδον, δόμος, δώμα, κ.α), άρα κύριος και των δούλων του οίκου. Ο επιστάτης των δούλων φέρει το όνομα επίσκοπος. Αυτές όλες οι αδιαμεσολάβητες σχέσεις ήταν το πρότυπο όχι μόνο της σχέσης Θεού και ανθρώπων – αλλά και των ηγετών με τους πιστούς των χριστιανικών κοινοτήτων, γνωστοί μας με τα ονόματα δεσπότης, επίσκοπος και αρχιμανδρίτης (μάνδρα είναι το μαντρί). Ο θεωρητικός της αδιαμεσολάβητης σχέσης μεταξύ Θεού και ανθρώπων, εκλησιαστικών αρχόντων και πιστών, ο Παύλος, έχει γράψει πολλά γι΄ αυτή την απόλυτη κυριαρχική σχέση.

ΕΙΧΑΝ προηγηθεί πολλοί άλλοι. Εάν κάποιος, κάποια θελήσει να μελετήσει την αδιαμεσολάβητη σχέση του Ενός Κυρίου και Θεού με το Πλήθος των υποταγμένων θα στραφεί στην Παλαιά Διαθήκη και συγκεκριμένα στους Ψαλμούς. Εάν δεν τους έχετε διαβάσει. . . Μόνο η απόλυτη υποταγή στον Κύριο θα σε σώσει, ειδάλλως θα το φας το κεφάλι σου. Ύμνος στην αδιαμεσολάβητη σχέση και την υποταγή άνευ όρων και ορίων στον Κύριο είναι ένα πολύ γνωστό τμήμα της Μαχαμπαράτα –  η Μπάγκαβαντ Γκίτά. Οι Ψαλμοί της Παλαιάς Διαθήκης και η Μπαγκαβάντ Γκίτά είναι η καλύτερη προετοιμασία και εισαγωγή στην ανάγνωση του Κορανίου –  όλο το Κοράνιο είναι ένα εκτενές σχόλιο πάνω στην αδιαμεσολάβητη σχέση μεταξύ Θεού, επουράνιου Κυρίου και ανθρώπων, και μεταξύ επίγειου Κυρίου και υποτελών. Θα ήταν ατόπημα να λησμονήσετε τον θείο Πλάτωνα, τον φιλόσοφο που μετονόμασε την Πολιτική σε Ανθρωποβοσκητική (Ανθρωπονομική, Πολιτικός). Στην Πολιτεία του υποστηρίζει ότι, εάν επιβάλουμε την απόλυτη κυριαρχική σχέση, την αδιαμεσολάβητη σχέση, στην κοινωνία, μεταξύ ανθρωποβοσκών φιλοσόφων και των τροφίμων, των υποτελών εκλαμβανομένων ως εκτρεφόμενα ζώα, τότε δεν θα φοβόμαστε πια την εξέγερση των υπηκόων. Υπάρχει μάλιστα τρόπος να περιέλθουν, να υποβιβαστούν στην κατάσταση του εκτρεφομένου ζώου: εάν οργανώσουμε την κοινωνία με πρότυπο τη στάνη, θα γίνουν πρόβατα.

ΤΗΝ αδιαμεσολάβητη σχέση θα την εντοπίσουμε και στη φυλακή –  είναι στάνη, οι τρόφιμοι είναι εκτρεφόμενα ζώα. Θα την εντοπίσουμε και στο γήπεδο, στο εργοστάσιο, στο μπαρ, στην ενορία (το ποίμνιο!), στο σχολείο, στον σταθμό και στον σταθμάρχη (αρχική σημασία: στάνη,στα-) ενώ ο νομάρχης είναι ο άρχων του λιβαδιού (νομός=λιβάδι, βοσκότοπος).

Η διαμεσολαβημένη σχέση είναι η σχέση που περιορίζεται από μεσολαβητές, από πρόσωπα και θεσμούς που καταργούν την άμεση σχέση μεταξύ Κυρίου και Υποτελούς. Είναι δημιούργημα του ισχυρού που φοβάται: είμαι μια μορφή αυτοάμυνας. Χαρακτηριστικά παραδείγματα η ιεραρχία στις οποιαδήποτε μορφής οργάνωση (στρατός, εκκλησία, επιχείρηση, κρατική διοίκηση) και η κρατική γραφειοκρατία. Η επιβολή της αδιαμεσολάβητης σχέσης δεν μπορεί να γίνει χωρίς τον εξοβελισμό και την καταστροφή των προσώπων και των θεσμών που μεσολαβούν και περιορίζουν, θέτουν όρια στην ισχύ του Κυρίου. Κάθε ομιλία ηγέτη προς το πλήθος, (δημοκράτη, φασίστα, ναζιστή) είναι μια εκδήλωση της αδιαμεσολάβητης σχέσης. Εάν η μεσολαβημένη σχέση περιορίζει την ισχύ, άρα και την ηδονή, η αδιαμεσολάβητη σχέση είναι έκφραση του μεγέθους της ισχύος του ηγέτη και της ανείπωτης ηδονής που εξασφαλίζει – προσωρινά.