φίλες και φίλοι, καλη σας μέρα

ΣΗΜΕΡΑ, και τις επόμενες δύο μέρες,   θα διαβάσετε τη συντομότερη ιστορία της ανθρωπογένεσης/κοινωνιογένεσης και του ανθρώπινου γένους  που μπορεί να γραφεί, όπως βέβαια εγώ την αντιλαμβάνομαι και την προσλαμβάνω: δεν είναι η ιστορία, είναι μια ιστορία, μη παρεξηγηθούμε, πρωινιάτικα, ακόμα δεν αρχίσαμε. Συντομότερη δεν μπορεί να υπάρξει –  η παράθεση και μόνο των λέξεων (εννοιών) αναπαράσταση, εξάρτηση, αποθήκευση, πάνω στις οποίες θα στηριχτώ, δεν είναι αφήγηση.

ΠΡΙΝ αρχίσω το παραμύθι μου θα διευκρινίσω ότι δεν θα μεταχειριστώ ποτέ τη λέξη και την έννοια εξέλιξη –  θα τη διαβάσετε μόνο σε αυτή την επεξηγηματική παράγραφο και ποτέ πια (never more). Η έννοια της εξέλιξης υποδηλώνει ότι όχι μόνο αλλάζουμε προς το καλύτερο αλλά και ότι οι αλλαγές γίνονται για να πραγματοποιηθεί κάποιος σκοπός. Σκοπός όμως δεν υπάρχει –  ούτε στο σύμπαν ούτε στη ζωή ούτε στη φύση ούτε στην κοινωνία, άρα δεν υπάρχει εξέλιξη. Ήταν εξέλιξη που κάποτε περπατούσαμε με τα τέσσερα και μετά με τα δύο; Αλλαγή ήταν. Γιατί να χαρακτηρίσουμε εξέλιξη τη λεκτική επικοινωνία (γλώσσα); Αλλαγή ήταν. Να μια άλλη αλλαγή και καθόλου εξέλιξη: κάποιοι στην κοινωνία κάποτε διατύπωσαν επιθυμίες και έθεσαν σκοπούς –  λόγου χάριν, θέλω να γίνω αθάνατος και να ειμαι πάντα νέος (Ιλιάδα Θ 539, είην αθάνατος και αγήρως ήματα πάντα) ή προέβλεψαν ένα τέλος (εσχατολογία της Παλαιάς Διαθήκης και του χριστιανισμού), στο οποίο θα αναστηθούν οι νεκροί, θα κατατροπωθεί ο θάνατος δηλαδή. Οι έννοιες της εξέλιξης και της προόδου αποκτούν νόημα μόνο κάτω από τη σκιά του σκοπού και του προσδοκώμενου τέλους.

Continue reading →

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

ΑΦΗΝΟΥΜΕ πίσω μας την εποχή της αφθονίας και της σπατάλης και οδεύουμε ολοταχώς προς την εποχή της ένδειας και της σπάνης· άρα, τώρα όλη η ανθρωπότητα οδεύει προς την εποχή της σπάνης και της ένδειας, εκτός βέβαια από μια μικρή μειονότητα που κατέχει τον κοινωνικό πλούτο, με τη μορφή του χρήματος, και ελέγχει το κράτος και τα όπλα. Οι δυσκολίες της ενεργειακής μετάβασης σε νέες μορφές πολλής αν όχι ανεξάντλητης ενέργειας, ο πόλεμος που έχει αρχίσει και διεξάγεται αδιάλειπτα στην Ουκρανία μεταξύ των δύο αντιπάλων στρατοπέδων του πλανήτη,  της καπιταλιστικής Δύσης και των συμμάχων της από τη μια,  και της Ρωσίας και των συμμάχων της από την άλλη, και είναι βέβαιο ότι θα κλιμακωθεί, η προϊούσα και επιταχυνόμενη εξάντληση των φυσικών πόρων, αναγκαίων για την παραγωγή ενός μεγάλου μέρους του κοινωνικού πλούτου,  και οι συνέπειες της κλιματικής αλλαγής, είτε είναι ανθρωπογενής είτε όχι, είναι οι πρώτες σαφέστατες ενδείξεις. Ο αναπόφευκτος  και αλληλοενισχυτικός συνδυασμός αυτών των αλλαγών θα τείνει προς τη διαρκή μείωση του παραγόμενου κοινωνικού πλούτου, προς την επιτάχυνση της έλευσης της εποχής της σπάνης και της ένδειας.

ΚΑΤΩ από αυτές τις συνθήκες, η μείωση της παγκόσμιας παραγωγής της τροφής θα πρέπει να αναμένεται με βεβαιότητα. Οι υπάρχουσες ενδείξεις μας δείχνουν το μέλλον –  η περίπτωση του ελαιολάδου είναι χαρακτηριστική. Η μεγάλη αύξηση των τιμών όλων των τροφίμων κατά τη διάρκεια των δύο τελευταίων ετών θα συνεχιστεί. Ένα μεγάλο μέρος του πληθυσμού έχει μειώσει την αγορά τροφίμων και κάποιων φαρμάκων –  θα πρέπει πρώτα να πληρωθεί το ρεύμα και η θέρμανση! Και το ενοίκιο, και η βενζίνα για το αυτοκίνητο –  πώς θα πας στη δουλειά; Σήμερα πλήττεται άμεσα το 35% του πληθυσμού, ενώ αρχίζει να δυσφορεί το αμέσως πιο πάνω 35%, σύνολο 70%, το σύνολο της μισθωτής εργασίας κι ενός μεγάλου μέρους  των αυταπασχολούμενων –  από κει και πέρα, για το υπόλοιπο 30%,  δεν υπάρχει ακρίβεια. Εγείρονται δύο κομβικής σημασίας ερωτήματα. Τι θα κάνουν οι πληττόμενοι πληθυσμοί; Πώς θα διαχειριστεί τη μετάβαση στην εποχή της ένδειας και της σπάνης το κράτος;

Continue reading →

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

ΓΙΑ να λειτουργήσει η κοινοβουλευτική δημοκρατία στις αναπτυγμένες καπιταλιστικές κοινωνίες απαιτείται η ύπαρξη δύο συμπληρωματικά ανταγωνιστικών κομμάτων ή συνασπισμών κομμάτων, μιας και εκφράζουν διαφορετικές στρατηγικές της άρχουσας τάξης που αφορούν τις μορφές και το εύρος των πολιτικών, οικονομικών και κοινωνικών παραχωρήσεων προς τους υποτελείς ώστε να αποτραπεί η όξυνση του κοινωνικού πολέμου. Η δημοκρατία στην Αμερική (ΗΠΑ) και στην Αγγλία είναι το αξεπέραστο πρότυπο. Τα θεμέλια της αστικής δημοκρατίας έχουν χτιστεί σε συγκρουσιακή βάση –  η σύγκρουση όμως αυτή δεν είναι ασυμφιλίωτη, το χάσμα δεν είναι αγεφύρωτο, αβυσσαλέο. Όταν το απαιτήσουν οι καιροί, θα υπάρξει αγαστή συνεργασία. Πότε θα το απαιτήσουν οι καιροί; Όταν εμφανιστούν οι πρώτες ενδείξεις μιας ασυμφιλίωτης σύγκρουσης σε όλα τα πεδία και σε όλα τα επίπεδα, όταν δηλαδή οξυνθεί ο κοινωνικός πόλεμος μεταξύ των ισχυρών δρώντων, της άρχουσας τάξης και των υποτελών. Εάν η σύγκρουση περιοριστεί εντός των κοινοβουλευτικών πολιτικών πλαισίων, τότε δεν θα υπάρξει πρόβλημα: το κράτος θα ανεχτεί την πολιτική εναλλαγή, παρακολουθώντας με άγρυπνο μάτι τις κινήσεις του αντιπάλου. Εάν η σύγκρουση υπερβεί τα κοινοβουλευτικά όρια της πολιτικής ευπρέπειας, τότε έρχονται στο προσκήνιο παροπλισμένοι τρόποι αντιμετώπισης του κινδύνου: απαγόρευση της λειτουργίας και διάλυση της οργάνωσης των ανυπάκουων υπηκόων, κατάλυση της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας, πρόκριση της βίας και της καταστολής (φασισμός, ναζισμός).

Continue reading →

” Το κράτος έχει γίνει στ΄ αλήθεια ένας ‘θνητός θεός’ και, για μια εποχή που δεν πιστεύει πλέον σέ έναν αθάνατο θεό, το κράτος είναι ο μόνος θεός που απόμεινε”

Χανς Μόργκενταου (Επιστήμη και Πολιτική της Ισχύος, σ. 182)

 

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

ΛΙΓΕΣ μέρες πριν το κάψιμο του δάσους της Δαδιάς, που καταλαμβάνει το ένα τρίτο του νομού Έβρου, και τη πλημμύρα στη Θεσσαλία, η Εθνική Μετεωρολογική Υπηρεσία προέβλεψε μεγάλης διάρκειας καύσωνα και καταρρακτώδεις βροχές μεγάλης διάρκειας επίσης (“επικίνδυνα καιρικά φαινόμενα”).  Κι αφού το δάσος της Δαδιάς κάηκε και η Θεσσαλία πλημμύρησε, αναρωτιόμαστε: ποιες ήταν οι πρακτικές συνέπειες αυτών των προγνώσεων; Σε τι μας βοηθούν οι προ-γνώσεις του καιρού; Μας βοήθησαν να αποτρέψουμε το κάψιμο του δάσους και τη πλημμύρα του κάμπου; Όχι, κατά κανένα τρόπο. Οι άνθρωποι, οι τηλεθεατές, και των δύο αυτών περιοχών και όλης της επικράτειας, άκουσαν τη πρόγνωση του καιρού και συνέχισαν τη ζωή τους. Τι άλλο να έκαναν; Τίποτα –  απολύτως τίποτα.  Συνέχισαν να πηγαίνουν στη δουλειά τους, οι υλοτόμοι να κόβουν ξύλα στο δάσος, οι αγρότες να καλλιεργούν τα χωράφια τους, οι κτηνοτρόφοι να βόσκουν τα κοπάδια τους. Είχαν σκεφτεί, φανταστεί, ότι θα καιγόταν το δάσος και ότι δεκάδες χωριά, τεράστιες εκτάσεις εύφορης γης και κτηνοτροφικές μονάδες θα εξαφανίζονταν κάτω από τις τεράστιες ποσότητες νερού που κατέβηκε από τα βουνά της Πίνδου; Όχι, δεν το είχαν σκεφτεί, γιατί θα έπρεπε να το κάνουν; Μπορούμε να προβλέψουμε εάν του χρόνου ή σε πέντε, δέκα χρόνια θα υπάρξουν πάλι καταρρακτώδεις βροχές μεγάλης διάρκειας με καταστροφικές συνέπειες; Σε καμιά περίπτωση. Πώς μπορούμε να αντιμετωπίσουμε αυτή την αβεβαιότητα; Με την πρόληψη, με τη φροντίδα του μέλλοντος. Οι προγνώσεις του καιρού είναι άχρηστες, δεν έχουν πρακτικές συνέπειες. Το κράτος κάνει πως νοιάζεται! Μόνο που από δω και πέρα οι προγνώσεις του καιρού θα είναι όλο και πιο συχνά προαναγγελίες καταστροφής και θανάτου.

ΘΑ θέσουμε τώρα το κομβικό ερώτημα που πρέπει να τεθεί και να απαντηθεί: θα μπορούσε να αποτραπούν το κάψιμο του μεγαλύτερου μέρους του δάσους της Δαδιάς και οι πλημμύρες στη Θεσσαλία; Απαντώ ευθέως: θα μπορούσε. Θα δούμε πώς. Γιατί όμως δεν απετράπησαν; Οφείλεται στην ανικανότητα του κράτους; Όχι, οφείλεται στην ικανότητα του κράτους. Με αυτήν την ικανότητα θα ασχοληθούμε σήμερα.

Continue reading →

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

ΣΤΟ προηγούμενο σημείωμα παρατηρήσαμε ότι υπήρξε  μια κρίσιμη τομή, μια κομβική αλλαγή κατά τη διάρκεια της μακροχρόνιας διαδικασίας της ανθρωπογένεσης/κοινωνιογένεσης: ο βιολογικός θάνατος ενός μέλους της κοινωνίας, ενός ατόμου, έπαψε να περνάει απαρατήρητος, όπως συμβαίνει σε όλα τα θηλαστικά, και εμφανίστηκε ένα ενδιαφέρον, μια διαχείριση του θανάτου και του πτώματος. Το αποτέλεσμα αυτού του ενδιαφέροντος ήταν η διαμόρφωση κάποιων συγκεκριμένων τρόπων διαχείρισης του θανάτου και του πτώματος : απομάκρυνση του πτώματος εκτός του καταυλισμού, έκθεσή του για να φαγωθεί από πτωματοφάγα ζώα, φάγωμα του πτώματος από τους οικείους, ενταφιασμός, καύση, ταρίχευση και ένας ακόμα που εμφανίστηκε μόλις πριν λίγες δεκαετίες, η διατήρησή του σε υγρό άζωτο (κρυονική). Τα ερωτήματα που εγείρονται δεν είναι πολλά, παραμένουν όμως αναπάντητα, υπό διερεύνηση. Γιατί κάποιος μακρινός πρόγονός μας σταμάτησε να αδιαφορεί για τον νεκρό και το πτώμα και άρχισε να ενδιαφέρεται γι αυτό; Πώς να εξηγήσουμε την ποικιλία των ταφικών εθίμων; Με ποια σειρά εμφανίστικαν; Να διευκρινίσω ότι τα ταφικά έθιμα είναι γενικά οι  τρόποι διαχείρισης του πτώματος και όχι οι τρόποι του ενταφιασμού (παράχωμα στη γη).

Continue reading →

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

ΤΟ πρόσωπό μας, και το βλέμμα μας,  καταγράφει το παρελθόν μας και τα συναισθήματά μας. Κι αφού το παρελθόν μας και τα συναισθήματά μας, όχι όμως οι σκέψεις μας και οι προθέσεις μας, είναι γραμμένα στο πρόσωπό μας, το ανθρώπινο πρόσωπο είναι κείμενο, το οποίο μπορούμε να το διαβάσουμε. Κι άλλες πληροφορίες μπορούμε να αντλήσουμε: την κοινωνική καταγωγή, το οικονομικό και το μορφωτικό επίπεδο, το επάγγελμα, τον σεξουαλικό προσανατολισμό. Μερικές φορές η ανάγνωση είναι πολύ εύκολη: όταν θα συναντήσουμε ένα φίλο, μια φίλη, θα αντιληφθούμε αμέσως, εάν τον απασχολεί κάτι ή εάν είναι ξένοιαστος, εάν είναι λυπημένος ή χαρούμενος.  Εξ ου και η Φυσιογνωμική. Η ανάγνωση αυτή είναι υποσυνείδητη: όλοι και όλες διαβάζουμε το πρόσωπο του άλλου αλλά δεν συνειδητοποιούμε ούτε την ανάγνωση ούτε τις πληροφορίες που αντλούμε –  εκτός εάν είναι κραυγαλέα φανερές. Οι ζωγράφοι και οι γλύπτες, οι φωτογράφοι και οι σκηνοθέτες ξέρουν να διαβάζουν και να αναπαριστούν σε ένα δεύτερο επίπεδο τα συναισθήματα του προσώπου. Το φωτογραφικό πορτραίτο ενός ανθρώπου το διαβάζουμε. Θυμάστε τον τρόμο στο πρόσωπο του μικρού γυμνού κοριτσιού στο Βιετνάμ που τρέχει ενώ πέφτουν βροχή οι βόμβες ναπάλμ; Τον τρόμο του αλόγου στη “Γκουέρνικα” του Πικάσο; Ο Δαρβίνος έχει γράψει πολλά και άκρως ενδιαφέροντα για αυτό το ζήτημα (Η έκφραση των συγκινήσεων στα ζώα και στον άνθρωπο, εκδ. ΠΕΚ, μετ. Λιγκοβανλή Κατερίνα). Να ένας κατάλογος των συναισθημάτων με τα οποία καταπιάνεται: οδύνη και δάκρυσμα, δυσθυμία, ανησυχία, θλίψη, κατήφεια, απελπισία, χαρά, ευθυμία, αγάπη, τρυφερά συναισθήματα, ευσέβεια, κακή διάθεση και κατσούφιασμα, αποφασιστικότητα, μίσος και οργή, απαξίωση, περιφρόνηση, αηδία, ενοχή, υπεροψία, αδυναμία, υπομονή, επιβεβαίωση και άρνηση, έκπληξη, κατάπληξη, φόβος, τρόμος, ντροπή, σεμνότητα και ερυθρίαση.

Continue reading →

“Thus Are Our Bodies Thus Was Our Custom”: Mortuary Cannibalism in an Amazonian Society

(Beth A. Conklin, American Ethnologist 22 (1): 75-101)

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

Η κοινοτοπία ότι ο άνθρωπος είναι το μόνο ζώο που θάβει τους νεκρούς του, τα πτώματα,  είναι μια γενίκευση που παραποιεί βάναυσα την πραγματικότητα.  Η λειτουργία της είναι σαφής: αποσιωπεί, εξαλείφει θα έλεγα, όλους τους άλλους τρόπους διαχείρισης του πτώματος, αποσιωπεί δηλαδή ότι η ταφή, το παράχωμα του πτώματος βαθιά μέσα στη γη, είναι ένας από αυτούς τους τρόπους. Εύλογα λοιπόν θα αναρωτηθούμε: πώς έχει δημιουργεί αυτή η κοινοτοπία, ποιες είναι οι προϋπόθέσεις της; Είναι φανερό ότι εμφανίστηκε σε κοινωνίες που η ταφή ήταν ο μόνος τρόπος διαχείρισης του πτώματος –  στις κοινωνίες του δυτικού πολιτισμού. Αφού οι δυτικές κοινωνίες θάβουν τα πτώματά τους συνεπάγεται ότι αυτό έκαναν και κάνουν όλες οι κοινωνίες του παρελθόντος και του παρόντος. Κάποια στιγμή ο άνθρωπος άρχισε να παραχώνει τα πτώματά του μέσα στη γη και συνέχισε να το κάνει, σε αντίθεση με τα άλλα ζώα που δεν το κάνουν.

ΣΗΜΕΡΑ θα θίξω αδρομερώς κάποια ζητήματα και θα θέσω κάποια ερωτήματα –  ο χειμώνας είναι μπροστά μας, και χρόνο θα έχουμε και διάθεση θα έχουμε να ασχοληθούμε διεξοδικά και λεπτομερειακά με όλα αυτά τα θέματα. Εάν τα συνόψιζα σε μια φράση, θα την διατύπωνα ως εξής: Ιστορία (ή ανθρωπολογία)  των τρόπων διαχείρισης του ανθρώπινου πτώματος.  Γιατί όμως να ασχοληθούμε με αυτο το ζήτημα, με αυτήν την ιστορία ή την ανθρωπολογία; Απαντώ: θα μας βοηθήσει να εξετάσουμε από άλλη οπτική γωνία, να διατυπώσουμε νέες κατευθύνσεις στην εξέταση κάποιων ζητημάτων, για τα οποία οι θεωρίες, οι συζητήσεις και οι έρευνες, που διατυπώνονται χωρίς σταματημό,  δεν έχουν καταλήξει σε γενικά αποδεκτές προσεγγίσεις –  και δεν πρόκειται να καταλήξουν. Πώς, πότε αποκτήσαμε την επίγνωση του θανάτου; Ποιες είναι οι συνέπειες αυτής της επίγνωσης; Έχει αυτή η επίγνωση κάποια σχέση με τη συνείδηση; Τι είναι η συνείδηση; Πώς εμφανίστηκαν οι αντιλήψεις για τον θάνατο, οι τρόποι διαχείρισης του θανάτου; Εάν όλα αυτά σχετίζονται με τη θρησκεία, υπήρξε, υπάρχει, θα υπάρξει κοινωνία χωρίς θρησκεία; Μήπως η διαχείριση του πτώματος, και αργότερα και του θανάτου, είναι όψεις του εμμενούς, του ζωντανού  κομμουνισμού;  Μήπως ο θάνατος και η αποσύνθεση του νεκρού κόσμου (ζωικού και φυτικού) είναι όψεις του φυσικού κομμουνισμού, είναι φυσικές κομμουνιστικότητες; Εάν είναι έτσι, μήπως θα πρέπει να φέρουμε στο προσκήνιο τις κομμουνιστικές όψεις της ταφονομίας; Ταφονομία; Τι είναι αυτό;

Continue reading →