φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα
ΥΠΟΘΕΤΩ ότι αυτά τα ερωτήματα δεν τα έχετε διατυπώσει και σκεφτεί. Δεν είναι μόνο αυτά, όπως θα δούμε παρακάτω. Αυτό δεν με ενοχλεί. Αυτό που με προβληματίζει είναι η διαπίστωση ότι δεν τα έχουν θέσει και δεν έχουν διατυπώσει κάποιες απαντήσεις οι ιστορικοί του αρχαίου ελληνικού αθλητισμού – από όσο είμαι σε θέση να γνωρίζω. Θα υπάρχουν κάποια αίτια που οι πρώτοι αθλητικοί αγώνες, που δεν ήταν τοπικού χαρακτήρα, έγιναν στην Ολυμπία, το 776 (θα παραλείπω το π. Χ. από δω και πέρα) και που γίνονταν κάθε τέσσερα χρόνια. Ποια είναι αυτά τα αίτια; Ας εξετάσουμε όμως πρώτα διεξοδικά όλα τα ερωτήματα και μετά βλέπουμε.
ΤΟ γεωγραφικό κέντρο του αρχαίου ελληνικού κόσμου, από τα μεσα (800) της γεωμετρικής εποχής (900-700) μέχρι την έναρξη της ελληνιστικής εποχής (323), για πέντε αιώνες, ήταν η ευρύτερη περιοχή της ανατολικής Στερεάς Ελλάδας (Φωκίδα, Βοιωτία, Αττική, Εύβοια) και η βορειοανατολική Πελοπόννησος (Αργολίδα, Κορινθία) και τα κοντινά νησιά (Αίγινα). Σε αυτή την περιοχή βρισκόταν και ο ομφαλός της Γης, οι Δελφοί. Η ευρύτερη αυτή περιοχή ήταν η πλέον πυκνοκατοικημένη και από τα μέσα (600) της αρχαϊκής εποχής (700-500) ήταν και το οικονομικό και πολιτικό κέντρο. Δεν θα αναρωτηθούμε λοιπόν γιατί σε αυτήν ακριβώς την περιοχή, στο γεωγραφικό κέντρο του αρχαίου ελληνικού κόσμου, στο πρώτο τέταρτο του 6ου αιώνα (600-575) καθιερώθηκε η διεξαγωγή τριών πανελλήνιων αθλητικών αγώνων: τα Πύθια στους Δελφούς, τα Ίσθμια στον Ισθμό της Κορίνθου και τα Νέμεα στη Νεμέα της Κορινθίας. Και λίγα χρόνια μετά (566) τα Παναθήναια στην Αθήνα. Ο τόπος δεν εγείρει ζητήματα – εγείρει όμως ο χρόνος: γιατί στις αρχές του 6ου αιώνα, γιατί μέσα σε λίγα χρόνια (586-582);
ΔΕΝ υπάρχει η παραμικρή αμφιβολία ότι αυτοί οι τέσσερις αθλητικοί αγώνες (συμπεριλαμβάνω και τα Μεγάλα Παναθήναια) καθιερώθηκαν και οργανώθηκαν με πρότυπο τα Ολύμπια. Γιατί όμως δύο αιώνες μετά το 776; Γιατί επί δύο αιώνες αθλητικοί αγώνες διεξάγονταν μόνο στην Ολυμπία, στην Ήλιδα (τη σημερινή Ηλεία); Η ‘Ηλιδα ήταν περιφερειακή περιοχή, δυσπρόσιτη και κοινωνικά και οικονομικά καθυστερημένη, σε σχέση με το προαναφερθέν κέντρο. Γιατί εκεί διεξάγονταν οι διασημότεροι αθλητικοί αγώνες, τα Ολύμπια, την αίγλη των οποίων ουδέποτε ξεπέρασαν οποιοιδήποτε άλλοι αγώνες καθ΄όλη την υπερχιλιετή ιστορία τους; Δεν είναι παράξενο; Εμένα με φαίνεται πολύ παράξενο. Υπάρχει απάντηση; Υπάρχει. Σε όλα τα ερωτήματα που έχω διατυπώσει υπάρχουν απαντήσεις. Θα τις διαβάσετε στη μελέτη μου, όταν εκδοθεί, σε κάνα δύο χρόνια, όχι αργότερα, δεσμεύομαι, Από τον ήρωα πολεμιστή στον ήρωα αθλητή – Προέλευση και εξέλιξη του αρχαίου ελληνικού αθλητισμού.
ΥΠΑΡΧΟΥΝ κι άλλα ερωτήματα – δύο από αυτά θα αποβούν καταλυτικά: θα μας βοηθήσουν να σκεφτούμε και να βρούμε την αρχή του νήματος για να απαντήσουμε σε όλα τα άλλα. Τις πρώτες 14 Ολυμπιάδες, για μισό αιώνα, διεξαγόταν μόνο ένα αγώνισμα: ο δρόμος ταχύτητας ανδρών (192 μέτρα), το σημερινό κατοστάρι. Γνωρίζουμε ότι στην Ολυμπία διεξάγονταν αθλητικοί αγώνες και πριν το 776 – με ένα μόνο αγώνισμα, Άρα, για πάνω από 150 χρόνια, πάνω κάτω, διεξαγόταν μόνο ένα αγώνισμα, ο δρόμος ταχύτητας ανδρών. Γιατί, φίλες και φίλοι, ειδικά αυτό το αγώνισμα; Και γιατί μετά το 724, αν θυμάμαι καλά, άρχισε μια διαδικασία επινόησης νέων αγωνισμάτων; Και γιατί άρχισε η συμμετοχή και των εφήβων (παίδες); Για να κατανοήσουμε τι συνέβη θα κάνουμε την παρακάτω σύγκριση μεταξύ του 776 και μιας διετίας του έκτου αιώνα – ας πούμε 561-560. Το 776, και μέχρι το 724, έχουμε έναν τόπο, στου βοδιού το κέρατο (Ολυμπία), και ένα μόνο αγώνισμα (δρόμος ταχύτητας ανδρών)· τη διετία 561- 560 έχουμε πέντε τόπους (μαζί με τα Παναθήναια), στους οποίους διεξήχθησαν συνολικά πάνω από εκατό αγωνίσματα με τη συμμετοχή ανδρών, παίδων (εφήβων) και αγενείων (νέων). Μια μακροχρόνια διαδικασία καθιέρωσης νέων αθλητικών αγώνων, επινόησης νέων αγωνισμάτων και διεύρυνσης της ηλικίας των αθλητών. Γιατί; Είναι τυχαίο; Δε νομίζω.
ΑΣ δούμε ένα ακόμα ερώτημα. Οι αγώνες στην Ολυμπία, και σε όλοι οι άλλοι, άρχιζαν την πανσέληνο μετά την θερινή ισημερία (21-22 Ιουνίου). Διεξάγονταν δηλαδή κατά τη διάρκεια του Ιουλίου, του πιο ζεστού μήνα στο νότο της ελλαδικής χερσονήσου. Θεωρήθηκε ότι αυτή η εποχή, η εποχή της ανυπόφορης ζέστης και του καύσωνα, ήταν η κατάλληλη στιγμή για την διεξαγωγή των αγώνων. Γιατί; Τυχαίο; Δε νομίζω. Κάποιος λόγος θα υπήρχε, και μάλιστα σοβαρός.
ΑΣ εξετάσουμε τώρα τα δύο κομβικά ερωτήματα. Για να εξετάσουμε το πρώτο, θα κάνουμε ένα ταξίδι στον χρόνο και θα βρεθούμε στα Ολύμπια του 576, στο στάδιο και στους γύρω χώρους. Τι θα δούμε, φίλες και φίλοι; Θα δούμε μόνο άνδρες – αυτό δεν θα μας παραξενέψει. Θα δούμε όμως κάτι που θα μας παραξενέψει, θα πάθουμε καραπλακάρα. Γιατί; Γιατί δεν το έχουμε σκεφτεί. Τώρα όμως που το σκεφτόμαστε, αν πάτε, με τη φαντασία σας, δεν θα πάθετε καραπλακάρα. Ποιας κοινωνικής προέλευσης άνδρες θα δούμε; Ποιοι πήγαιναν στην Ολυμπία; Αυτοί που ασχολούνταν με τον αθλητισμό. Ποιοι ήταν αυτοί; Ήταν πλούσιοι και ισχυροί αριστοκράτες, οι πλουσιότεροι και οι ισχυρότεροι – δεν υπάρχει καμιά απολύτως αμφιβολία. Όλων των ηλικιών: έφηβοι, νέοι, ενήλικες άνδρες, όχι γέροι, πάνω από 60 ετών – θα δούμε γιατί. Ο αρχαίος ελληνικός αθλητισμός ήταν αριστοκρατικός αθλητισμός, ήταν επινόηση των πλούσιων και ισχυρών αριστοκρατών – δουλοκτητών γαιοκτημόνων. Μεταξύ αυτών, οι Επίνικοι του Πινδάρου μας το επιβεβαιώνει, ήταν και πολλοί τύραννοι, βασιλείς και άλλοι. Γιατί οι πλούσιοι και ισχυροί αριστοκράτες επινόησαν τους αθλητικούς αγώνες; Και γιατί, με το πέρασμα του χρόνου, έπεσαν με τα μούτρα στη συμμετοχή και την παρακολούθηση των αγώνων, καθιερώντας κι άλλους, πέραν των Ολυμπίων, επινοώντας νέα αγωνίσματα και διευρύνοντας την ηλικία των αθλητών και των θεατών; Γιατί η ενασχόληση με τον αθλητισμό κατέστη η κατ΄ εξοχήν δραστηριότητα της καθημερινής ζωής των αριστοκρατών; Γιατί;
ΠΟΙΟΥΣ άλλους θα βλέπαμε; Γνωρίζουμε ότι κάθε αριστοκράτης συνοδεύονταν από τρεις τουλάχιστον δούλους – θα δούμε γιατί. Εάν λοιπόν οι αριστοκράτες σε μια οποιαδήποτε Ολυμπιάδα ήταν 20.000, οι δούλοι θα ήταν τουλάχιστον 60.000! Αυτή η λεπτομέρεια έχει περάσει παντελώς απαρατήρητη! Απαγορευόταν αυστηρά η είσοδος των δούλων στο στάδιο, οπότε αυτοί παρέμειναν στις σκηνές κοντά ή μακριά από το στάδιο για να προετοιμάσουν το λουτρό των κυρίων τους, να φέρουν νερό από τον Αλφειό ποταμό, τον μόνο ποταμό συνεχούς ροής στην Πελοπόννησο, να αγοράσουν και να κουβαλήσουν τα ξύλα για να ζεστάνουν το νερό, να βρουν κάποια νεαρή πόρνη για να γαμήσει ο κύριος τους, όταν δεν γαμούσε τους ίδιους. Θα βλέπαμε πωλητές ξύλων, πορνεία, μικροπωλητές γυρολόγους (κάπηλοι), μουσικούς και άλλους – συνολικά πάνω από 100.000.
ΤΟ δεύτερο κομβικό ερώτημα. Τα Πύθια, τα Ίσθμια, τα Νέμεα και τα Παναθήναια καθιερώθηκαν εξ αρχής ως αθλητικοί αγώνες, με πρότυπο τα Ολύμπια. Το ίδιο συνέβη και στην Ολυμπία; Όχι. Τα Ολύμπια χαρακτηρίζονται, από πολλούς συγγραφείς, ως πανήγυρις, όχι ως εορτή. Θα πρέπει λοιπόν να εξετάσουμε τη διαφορά μεταξύ πανηγύρεως και εορτής. Η πανήγυρις μπορεί να έχει χαρακτηριστικά εορτής (θυσία ζώων και λατρεία του θεού του τοπικού ιερού) αλλά η εορτή δεν ήταν πανήγυρις. Τι είδους πανήγυρις ήταν τα Ολύμπια, πριν αλλά και μετά το 776; Ποια ήταν η κομβική δραστηριότητα της πανηγύρεως στην Ολυμπία, όταν αυτό καθιερώθηκε, σύμφωνα με τις αρχαιολογικές μαρτυρίες, όχι πριν το 950-900; Εικάζουμε βάσιμα ότι δεν ήταν το αγώνισμα του δρόμου, δεν μαζεύονταν από τις γειτονικούς οικισμούς και αργότερα από όλες τις ελληνικές πόλεις μόνο και μόνο για να συμμετάσχουν και να παρακολουθήσουν μόνο ένα αγώνισμα! Το αγώνισμα του δρόμου ήταν μια από τις πολλές δραστηριότητες και μάλιστα στην αρχή περιθωριακή. Πώς όμως και γιατί κατέστη η κατ΄εξοχήν δραστηριότητα, πώς και γιατί επισκίασε όλες τις άλλες;
ΔΕΝ θα νιώθω καλά όλη τη μέρα κι εσείς θα μείνετε με μια πίκρα, εάν δεν διατυπώσω τουλάχιστον μια απάντηση σε κάποιο από όλα αυτά τα ερωτήματα. Γιατί οι αγώνες στην Ολυμπία διεξάγονταν κάθε τέσσερα χρόνια; Γιατί δεν διεξάγονταν κάθα χρόνο ή κάθε δύο χρόνια; Υπάρχει κάποιος λόγος; Ασφαλώς και υπάρχει, είναι πολύ σοβαρός, και θα τον εκθέσω ευθύς αμέσως.
ΑΣ υποθέσουμε ότι είμαστε αριστοκράτες της Αττικής και ήρθε η ώρα να πάμε στην Ολυμπία. Είναι κατακαλόκαιρο, μην το ξεχνάτε, τέλος Ιουνίου, αρχές Ιουλίου. Πώς θα πάμε; Να πάμε με ιππήλατη άμαξα; Δεν μπορούμε. Για δύο λόγους. Πρώτον, δεν υπήρχαν δρόμοι, δρόμοι υπήρχαν μόνο κοντά στους οικισμούς, και μόνο σε συγκεκριμένα και πολυσύχναστα σημεία και ήταν λίγων χιλιομέτρων. Δεύτερον, τα άλογα δεν χρησιμοποιούνταν ως ζώο έλξης αμαξών. Τα χρησιμοποιούσαν στον πόλεμο (οι ιππείς) και σε αθλητικούς αγώνες, κυρίως στις αρματοδρομίες. Δεν θα μπορούσαμε να πάμε με βοήλατη άμαξα; Όχι – δεν υπήρχαν δρόμοι αλλά και να υπήρχαν δεν θα το κάναμε. Τα βόδια είναι πολύ αργά, δεν περνάν τα δύο χιλιόμετρα την ώρα – ο πεζός μπορεί να ξεπεράσει και τα τέσσερα χιλιόμετρα. Με πλοίο; Ούτε με πλοίο. Δεν υπήρχαν τόσα πολλά και αυτά που υπήρχαν μετέφεραν τα άρματα και τα άλογα, περνώντας τον Ισθμό και διαπλέοντας τον Κορινθιακό. Ένας τρόπος υπάρχει μόνο – ο ποδαρόδρομος. Είσαι βέβαιος, Αθανάσιε; Πολύ βέβαιος. Πριν σας πω γιατί είμαι βέβαιος και βεβαιωθείτε κι εσείς, θα συνεχίσω το φανταστικό μας ταξίδι προς την Ολυμπία. Μαθαίνουμε ότι οι αγώνες αρχίζουν 7 Ιουλίου. Πότε θα φύγουμε; Τι θα πάρουμε μαζί μας; Ποιος τα μεταφέρει όλα όσα χρειαζόμαστε;
ΕΙΝΑΙ κατακαλόκαιρο και θα μπορούμε να περπατάμε μόνο πρωί και απόγευμα. Τέσσερις ώρες το πρωί, άλλες τόσες το απόγευμα. Διανύοντας τέσσερα χιλιόμετρα την ώρα, θα διανύουμε 32 χιλιόμετρα τη μέρα, πάνω κάτω, σε καμιά περίπτωση πάνω από 40. Η Ολυμπία απέχει από την Αθήνα 240 χιλιόμετρα, αν δεν κάνω λάθος. Θα φτάσουμε σε πέντε με εφτά μέρες! Θα πάρουμε μαζί μας τρόφιμα, σκεύη, ρουχισμό, χρήματα. Όλα αυτά θα τα κουβαλήσουν οι δούλοι, τρείς, τέσσερις ανά αριστοκράτη. Θα πάμε μόνοι μας ή ομαδικά; Θα πάμε ομαδικά. Γιατί; Λόγω των κλεφτών που αναπόφευκτα θα μας την έπεφταν εάν είμασταν μόνοι. Θα σκέφτονταν πολύ να την πέσουν σε μια ταξιδιωτική ομάδα των 80-100 (20 αριστοκράτες και 60-80δούλοι). Δεν θα φεύγαμε όμως εφτά μέρες νωρίτερα! Θα φεύγαμε 10 μέρες – για να προλάβουμε να βρούμε μέρος και να στήσουμε τη σκηνή μας. Άρα: δέκα μέρες να πάμε, πέντε μέρες οι αγώνες, εφτά μέρες η επιστροφή, συνολικά 22 μέρες το λιγότερο! Κοντά ένας σεληνιακός μήνας! Μέσα στο κατακαλόκαιρο! Πολλή κούραση, μεγάλη ταλαιπωρία, πολλά τα έξοδα! Αυτός είναι ο λόγος που τα Ολύμπια διεξάγονταν κάθε τέσσερα χρόνια. Και αυτός είναι ακριβώς ο λόγος που οι άλλοι αθλητικοί αγώνες που καθιερώθηκαν στις αρχές του 6ου αιώνα διεξάγονταν στο γεωγραφικό κέντρο του αρχαίου ελληνικού κόσμου και πολύ κοντά στην Αθήνα (Δελφοί, Κορινθία, στην ίδια την Αθήνα).
ΟΛΑ αυτά που γράφεις από το μυαλό σου τα βγάζεις, Αθανάσιε; Όχι, φίλες και φίλοι, όχι. Μπορεί σε κάποια σημεία να συμπληρώνω κάποια κενά με τη φαντασία μου, δεν υπάρχει άλλος τρόπος, αλλά οι βασικές πληροφορίες είναι αντλημένες από την αρχαία ελληνική γραμματεία. Θα παραθέσω μερικά παραδείγματα, λίγα. Στα Απομνημονεύματα του Ξενοφώντος διαβάζουμε ότι πήγαιναν στην Ολυμπία με τα πόδια και ότι το ταξίδι διαρκούσε πέντε με έξι μέρες (3. 13. 5). Και λίγο παρακάτω διαβάζουμε ότι οι ταξιδιώτες αριστοκράτες συνοδεύονταν από δούλους που μετέφεραν στρωσίδια και άλλα σκεύη (3. 13. 6). Κάποιος αριστοκράτης, διαβάζουμε στον Αιλιανό (Ποικίλη Ιστορία, 14.18), για να δαμάσει και να συνετίσει κάποιον ανυπάκουο και δύστροπο δούλο του τον απειλεί ότι θα τον πάρει μαζί του στο ταξίδι για την Ολυμπία! Ο δε Διογένης Λαέρτιος γράφει (1. 39) ότι ο Θαλής ο Μιλήσιος πέθανε από θερμοπληξία ενώ παρακολουθούσε αθλητικούς αγώνες!
Σχολιάστε ελεύθερα!