φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα
ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΣ πόλεμος είναι το σύνολο των συγκρούσεων που εκτυλίσσονται μεταξύ των μελών μιας κοινωνίας και των μελών με την κοινωνία και τους θεσμούς της. Οι μορφές με τις οποίες εκδηλώνεται ο κοινωνικός πόλεμος είναι αμέτρητες, άλλοτε φανερές και άλλοτε λανθάνουσες και υποφώσκουσες. Η επανάσταση, θεωρούμενη ως ριζική μη αναστρέψιμη αλλαγή μεγάλης διάρκειας, η εξέγερση, θεωρούμενη ως αιφνίδιο ξέσπασμα διαμαρτυριών, διαδηλώσεων, βίαιων ή μη, ο εμφύλιος πόλεμος, η ταξική πάλη, η απεργία, η πολιτισμική σύγκρουση, οι συγκρούσεις μέσα στην οικογένεια, στο χώρο εργασίας, στο σχολείο, στο νοσοκομείο, μεταξύ ανδρών και γυναικών, γονέων και τέκνων, όλα αυτά και πολλά άλλα, είναι μορφές του κοινωνικού πολέμου. Άλλοτε είναι μοριακός και διάχυτος και άλλοτε συλλογικά διεξαγόμενος και εστιασμένος· άλλοτε είναι σύντομης διάρκειας και άλλοτε γενικεύεται και διαρκεί· άλλοτε περιοριορίζεται στη χρήση επιχειρημάτων και άλλοτε στη χρήση βίας, η οποία μπορεί να ενταθεί και να κλικακωθεί· άλλοτε λανθάνει και περιορίζεται κι άλλοτε αναζωπυρώνεται και οξύνεται. Είναι πανταχού παρών – διεξάγεται σε κάθε κοινωνικό χώρο και σε κάθε κοινωνική συμβίωση. Δεν υπήρξε, δεν υπάρχει και δεν θα υπάρξει κοινωνία μέσα στην οποία να μην διεξάγεται ο κοινωνικός πόλεμος. Σήμερα θα ασχοληθούμε με κάποια ζητήματα, τα οποία, από όσο είμαι σε θέση να γνωρίζω, δεν έχουν διερευνηθεί. Υπήρχε κοινωνικός πόλεμος πριν γίνουμε άνθρωποι, υπήρχε κατά τη διάρκεια της ανθρωπογένεσης/κοινωνιογένεσης; Αν υπήρξε, συνέβαλε και πώς στη διαμόρφωση του ανθρώπου και της κοινωνίας; Ποιες είναι οι ρίζες του κοινωνικού πολέμου, ποιες είναι δηλαδή οι συνθήκες που επιτρέπουν, ενισχύουν και διαιωνίζουν την ύπαρξή του;
Η πρώτη παρατήρηση που οφείλουμε να κάνουμε είναι η εξής: στην ανθρώπινη κατάσταση και στην ανθρώπινη κοινωνία επιβιώνουν όλες οι αλλεπάλληλες και σχετιζόμενες, έμμεσα ή άμεσα, ριζικές και μη αντιστρέψιμες αλλαγές, επαναστάσεις δηλαδή, που έχουν γίνει κατά τη διάρκεια της μακροχρόνιας εξελικτικής διαδικασίας της ανθρωπογένεσης/κοινωνιογένεσης, αλλαγές που κατέληξαν στην εμφάνιση του ανθρώπου και της κοινωνίας: η όρθια στάση, η απώλεια του οίστρου στο θηλυκό, η παράταση της παιδικής ηλικίας, η έκφραση, η διαχείριση και η αναπαράσταση των συναισθημάτων, η χρήση της φωτιάς, το σύμβολο, η τελετή και η τελετουργία, η μουσική και ο χορός, το παιχνίδι και η μίμηση, η φαντασία και η φαντασίωση, η μη λεκτική επικοινωνία και η μη προφορική σκέψη. Η επισήμανση αυτή, πέραν πάσης αμφιβολίας ασφαλώς, μας ωθεί να παρατηρήσουμε ότι τείνουμε διαρκώς προς την προανθρώπινη κατάσταση, ότι τη ζούμε καθημερινά και ότι αυτές οι εμπερίες είναι αυτό που λέμε “παραλογισμός του ανθρώπου”. Εάν το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό του άνθρωπου είναι η λεκτική επικοινωνία, η γλώσσα, και η επινόηση μέσω αυτής των μύθων, το οποίο χαρακτηριστικό δεν θα υπήρχε εάν δεν υπήρχαν όλες οι προαναφερόμενες ριζικές και μη αναστρέψιμες αλλαγές στο σώμα μας και στην εξέλιξη του νου μας, των γνωσιακών δεξιοτήτων μας, τότε είμαστε και άνθρωποι και προάνθρωποι. Δεν θα ήταν υπερβολή αν έλεγα ότι είμαστε περισσότεροι προάνθρωποι παρά άνθρωποι. Αναρωτιέμαι και σκέφτομαι: μήπως ο κοινωνικός πόλεμος είναι μία ακόμα επιβίωση της προανθρώπινης κατάστασης; Απαντώ, ναι, είναι, και ευθύς αμέσως εκθέτω τρία επιχειρήματα, τα οποία υποστηρίζουν τη γνώμη μου.
Η αγέλη των προβάτων, των ζεβρών, των αγριοβούβαλων είναι κοινωνία; Δεν είναι. Οι λεγόμενες “κοινωνίες” των μελισσών και των μυρμηγκιών είναι κοινωνίες; Δεν είναι – πρόκειται για προβολή της ανθρώπινης κατάστασης. Γιατί δεν είναι κοινωνία η αγέλη των θηλαστικών και οι “κοινωνίες” των προαναφερθέτων εντόμων; Μια ομάδα χιμπατζήδων είναι κοινωνία; Ναι, είναι. Ποιο είναι το κομβικό χαρακτηριστικό που μας επιτρέπει να μην θεωρούμε την αγέλη των θηλαστικών κοινωνία αλλά να θεωρούμε κοινωνία τη συμβιωτική ομάδα των χιμπατζήδων και των μπονόμπο; Η απάντησή μου: η τάση προς τη διάσπαση, την διάλυση, την αποσύνθεση, την απουσία της σταθερότητας. Ενώ οι αγέλες των θηλαστικών δεν διασπώνται, κάθε ανθρώπινη ομάδα, κάθε ανθρώπινη κοινωνία τείνει προς την διάλυση και την έλλειψη σταθερότητας και καταβάλλει πολλές προσπάθειες για να την αποφύγει, πολύ συχνά όμως δεν τα καταφέρνει. Κι αυτό γιατί, ενώ στις αγέλες των θηλαστικών και των “κοινωνιών” των εντόμων δεν υπάρχουν συγκρούσεις, στην κοινωνία των χιμπατζήδων και των ανθρώπων οι συγκρούσεις είναι εμμενής κατάσταση, ανεκρίζωτη. Κατά συνέπεια, στην ομάδα των χιμπατζήδων, που είναι κοινωνία, υπάρχει κοινωνικός πόλεμος.
ΟΙ ανθρωπολόγοι μας λένε ότι οι τροφοσυλλεκτκές ομάδες που μελετήθηκαν κατά τον 19ο και 20ό αιώνα διασπώνται διαρκώς, ενώνονται, σχηματίζονται, διαλύονται και ανασχηματίζονται χωρίς σταματημό. Πρόκειται για μια αέναη και επαναλαμβανόμενη διαδικασία, οι απαρχές της οποίας χάνονται στα βάθη του απώτατου παρελθόντος. Το βασικό μέλημα κάθε ανθρώπινης κοινωνίας είναι η εμπέδωση, η ενίσχυση και η αναπαραγωγή της σταθερότητας, της ομόνοιας και της ομοψυχίας. Όταν αυτό είναι ανέφικτο, η κοινωνία διασπάται και αναδιοργανώνεται. Ο Ρενέ Ζιράρ μας έχει επιστήσει την προσοχή σε έναν ευρύτατα διαδεδομένο τρόπο αποτροπής της διάλυσης της κοινωνίας, της εξασφάλισης της ομοψυχίας και της σταθερότητας: την ανθρωποθυσία. Εάν οι αναπόφευκτες συγκρούσεις, λόγω των αλληλοσυγκρουόμενων επιθυμιών, λόγω της επιθετικότητας που παράγει η ματαίωσή τους, φέρνουν την κοινωνία αντιμέτωπες με το φάσμα της έλλειψης σταθερότητας, η θυσία ενός ή περισσότερων μελών μιας ομάδας, μιας κοινωνίας, διοχετεύει την επιθετικότητητα, το άγχος και τις ματαιώσεις, τις εξαλείφει προσωρινά, το θύμα αίρει τις “αμαρτίες” των μελών της κοινωνίας, για να χρησιμοποιήσουμε την ορολογία της χριστιανικής θυματολογίας, γίνεται ο σωτήρας της κοινωνίας και θεοποιείται. Οι συγκρούσεις που επιφέρουν την διάλυση της κοινωνίας είναι οι ορατές εκδηλώσεις του κοινωνικού πολέμου. Ας δούμε τώρα το δεύτερο επιχείρημα, που θα μας οδηγήσει στο τρίτο.
ΥΠΑΡΧΕΙ εκκοινώνιση (προτιμώ τον όρο από αυτόν της κοινωνικοποίησης) στην αγέλη των ζεβρών και των αγροβούβαλων; Δεν υπάρχει. Υπάρχει, υπήρχε και θα υπάρχει στη κοινωνία των ανθρώπων – δεν μπορεί να υπάρξει κοινωνία χωρις τη μακροχρόνια διαδικασία της εκκοινώνισης. Κάθε παιδί πρέπει να μάθει πολλά πράγματα για να ενταχθεί στην κοινωνία. Κι αυτό που μαθαίνει δεν είναι κατά κύριο λόγο γνώσεις αλλά τρόπους συμπεριφοράς, σκέψης. Ο πυρήνας της εκκοινώνισης είναι ο περιορισμός της επιθυμίας και της ελευθερίας του νεοφερμένου μέλους, το οποίο εκλαμβάνεται, και είναι, ως μια ύπαρξη που το μόνο που την ενδιαφέρει είναι η άμεση ικανοποίηση των επιθυμιών και των φαντασιώσεών του. Χωρίς την εκκοινώνιση, η κοινωνία θα διαλυθεί, δεν υπάρχει καμία απολύτως αμφιβολία. Βιώνει την εξάρτησή του από τη μητέρα του αλλά δεν βιώνει την εξάρτηση της μητέρας του από την κοινωνία. Για το βρέφος δεν υπάρχει κοινωνία – και πρέπει αυτό να το μάθει. Αυτή είναι η λειτουργία της εκκοινώνισης. Η εκκοινώνιση είναι η πρωταρχική μορφή του κοινωνικού πολέμου – νικητής αναδεικνύεται πάντα η κοινωνία. Και είναι βέβαιο ότι η εκκοινώνιση υπήρχε σε όλες τις κοινωνίες του προανθρώπου – των αυστραλοπιθήκων, του homo habilis (επιδέξιος άνθρωπος) και του homo erectus (όρθιος άνθρωπος).
ΑΚΟΜΑ και μετά την εκκοινώνιση, αυτό είναι το τρίτο επιχείρημα, η ασυμβατότητα μεταξύ των επιθυμιών των μελών της ομάδας και του πρωταρχικού μελήματος της κοινωνίας για σταθερότητα, ως αναγκαία συνθήκη για την επιβίωση και την αναπαραγωγή της, δεν εξαλείφεται. Τόσο ο προάνθρωπος όσο και ο άνθρωπος τείνουν να είναι αντικοινωνικά όντα. Η αμφιθυμία, η ύπαρξη και η σύγκρουση αντικρουόμενων συναισθημάτων και στάσεων έναντι της ομάδας και της κοινωνίας, είναι εμμενής ανθρώπινη συνθήκη: δεν μπορεί να επιβιώσει και να ζήσει χωρίς την κοινωνία, εξαρτάται από την κοινωνία, βιώνει όμως την κοινωνία ως εμπόδιο για την εκπλήρωση των επιθυμιών του. Το πάθος προηγείται της σκέψης και του ελέγχου των συναισθημάτων μέσω της αυτοσυγκράτησης και της λογικής επεξεργασίας- είναι βέβαιο ότι ο φόνος, αυτή η αιφνίδια διοχέτευση τεραστίων ποσοτήτων άγχους και επιθετικότητας, που προκαλεί ηδονή στον δράστη, υπήρχε, υπάρχει και θα υπάρχει. Φόνοι δεν θα γίνονται μόνο όταν δεν θα υπάρχουν άνθρωποι. Φόνοι γίνονταν και πριν γίνουμε άνθρωποι. Η σύγκρουση μεταξύ πάθους και σκέψης είναι από τις πρωταρχικές μορφές του κοινωνικού πολέμου, που μεταφορφώνεται, μεταλλάσσεται και μετεξελίσσεται αενάως.
ΤΟ συμπέρασμα που συνάγεται από όλα όσα εξέθεσα είναι το εξής: ο κοινωνικός πόλεμος, η πρωταρχική, κομβική σύγκρουση μεταξύ των μελών της κοινωνίας (φόνος) και των μελών με την κοινωνία συνέβαλε δραστικά και δραματικά στη διαδικασία της ανθρωπογένεσης/κοινωνιογένεσης. Όσο εξελισσόταν αυτή η διαδικασία, τόσο πιο σαφής γινόταν ο κοινωνικός πόλεμος, τόσο πιο πολύ γενικευόταν. Στην ανθρώπινη κοινωνία είναι πανταχού παρών και τα πάντα πληρών: δεν υπάρχει κοινωνικός χώρος, πεδίο κοινωνικής συμβίωσης που να μην διεξάγεται ο κοινωνικός πόλεμος. Η ανάδυση της ιδιοκτησίας, του κράτους, της κοινωνικής διαφοροποίησης, της σχέσης ανδρών-γυναικών, των τάξεων, της εκμετάλλευσης και της καταπίεσης, της θρησκείας και άλλων πολλών κοινωνικών φαινομένων και πρακτικών ήταν αποτελέσματα του διεξαγομένου κοινωνικού πολέμου. Τώρα τελευταία θα τον εντοπίσουμε και στις παραλίες, με επίδικο αντικείμενο την ελεύθερη ή μη πρόσβαση σε αυτές, τη συρρίκνωση ή διεύρυνση της κοινοχρησίας του κοινόκτητου φυσικού χώρου, την απομάκρυνση ή μη των ξαπλωστρών, θα τον εντοπίσουμε όμως και ως μια μεταξύ ζωής και θανάτου πολιτισμική σύγκρουση, κατά την οποία διακυβεύεται η ύπαρξη της φύσης και της κοινωνίας: τη πολιτισμική σύγκρουση μεταξύ της αποδοχής της εξάρτησης από τη φύση και την κοινωνία και της επιθυμίας κατάργησης αυτής της εξάρτησης.
Σχολιάστε ελεύθερα!