φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα
ΤΙ κάνουν αυτοί οι άνθρωποι στη φωτογραφία;
ΟΤΑΝ ζούσα κατά μικρά ή μεγάλα διαστήματα στη Γερμανία (1990-1994) αναγκαζόμουν να ταξιδεύω με αυτοκίνητα του Mitfahrzentrale (ο συνεπιβάτης τσοντάρει για την βενζίνα), το τρένο ήταν πανάκριβο. Μια φορά, ο οδηγός ήταν νεαρός, εργαζόταν σε εργοστάσιο τροφίμων ως χημικός τροφίμων (μου είχε πει ότι το μισό βούτυρο που αγοράζουμε δεν είναι βούτυρο), πέσαμε σε μποτιλιάρισμα, ασυνήθιστο στους γερμανικούς αυτοκινητόδρομους. Τι να έγινε; ρώτησα τον οδηγό. “Θα έγινε κάποιο τρακάρισμα και θα υπάρχει νεκρός”, με λέει.”Σταματάνε για να δούνε νεκρό, δεν έχουν ξαναδεί”. Υπήρχε όντως νεκρός. Σταματήσαμε κι εμείς για λίγα δευτερόλεπτα και συνεχίσαμε το ταξίδι και τη κουβέντα.
ΤΙ βλέπουμε, φίλες και φίλοι στη φωτογραφία; Βλέπουμε τη φωτιά με τις τεράστιες φλόγες να κατακαίει δέντρα και κτήρια. Οι άνθρωποι δεν τρέχουν να σωθούν, δεν κινδυνεύουν, δεν ανησυχούν, φαίνονται χαλαροί, ανέμελοι θα έλεγα: ο άνεμος φυσάει προς την αντίθετη κατεύθυνση, είναι ασφαλείς. Άλλοι είναι όρθιοι, άλλοι κάθονται στην άμμο και όλοι και όλες παρακολουθούν το θέαμα. Είναι βέβαιο ότι δεν έχουν ξαναδεί κάτι παρόμοιο και έχουν εντυπωσιαστεί. Θα διαπιστώνουν ότι αυτή η φωτιά, όπως και πολλές άλλες, δεν μπορεί να σβηστεί. Θα κάψει ό,τι είναι να κάψει και θα σβήσει. Υπάρχουν φωτιές που σβήνονται και φωτιές που δεν σβήνονται, τον Θεό μπάρμπα να ΄χεις – απλά βλέπουμε και περιμένουμε.
ΟΙ άνθρωποι παρατηρούν με δέος τις μεγάλες φλόγες της ισχυρής φωτιάς. Βλέπουν κάτι το συγκλονιστικό, το μοναδικό, δεν έχουν δει ξανά παρόμοιο θέαμα και πιθανόν να μην ξαναδούν. Χαίρονται με αυτό που βλέπουν; Όχι, δεν χαίρονται. Δεν είναι πυρομανείς· η πυρομανία, η ψυχοπαθολογική κατάσταση, η έντονη τάση για εμπρησμούς, τους είναι ξένη. Δεν θα έβαζαν φωτιά στο δάσος ή σε κτήριο, δεν θα πέρναγε καν από το μυαλό τους, για να τη δουν και να εξασφαλίσουν με αυτό τον τρόπο ευχαρίστηση και ηδονή. Παρατηρούν όμως με δέος τη φωτιά. Βλέπουν κάτι έκτακτο, κάτι απολύτως μεγάλο. Θαυμάζουν αυτό που βλέπουν; Ναι, το δέος είναι θαυμασμός. Σέβονται αυτό που βλέπουν; Ναι, το δέος είναι σεβασμός, είναι κάτ που μας ξεπερνάει. Το δέος είναι φόβος και ο φόβος προκαλεί και θαυμασμό και σεβασμό. Πώς ονομάζει ο Ιμμάνουελ Καντ το απολύτως μεγάλο; “Υψηλό ονομάζουμε ό,τι είναι απολύτως μεγάλο” (Κριτική της κριτικής δύναμης, εκδ. Ιδεόγραμμα, μετ. Κώστας Ανδρουλιδάκης, σελ. 166). Εάν είναι έτσι, όπως μας τα λέει ο Καντ, τότε οι τουρίστες-θεατές της φωτιάς βλέπουν κάτι το υψηλό. Ας διαβάσουμε άλλες δύο σκέψεις του Καντ: “Το ωραίο συμπίπτει με το υψηλό σε τούτο, ό,τι και τα δύο αρέσουν καθ΄ εαυτά” (σελ. 162). Οι τουρίστες θεατές βλέπουν κάτι ωραίο, ως υψηλό που είναι, και αυτό τους αρέσει; Όχι, απαντά ο Καντ (σελ. 163): “. . .η αρέσκεια για το υψηλό δεν περιέχει τόσο θετική ηδονή παρά μάλλον θαυμασμό ή σεβασμό, δηλαδή αξίζει να ονομάζεται αρνητική ηδονή”. Μάλιστα! Όπως υπάρχουν θετικά και αρνητικά συναισθήματα, έτσι υπάρχει και θετική και αρνητική ηδονή. Το να σ΄ αρέσει να σε χτυπάνε και να σε δέρνουν είναι αρνητική ηδονή.
ΘΑ στρέψουμε τώρα την προσοχή μας στη φράση του τίτλου ” η φύση είναι (πιο) ισχυρή (από μας)”. Η φράση “η φύση είναι ισχυρή” είναι προσωποποίηση. Λέμε “ισχυρός σεισμός”, “δυνατοί άνεμοι”, “ισχυρή χιονοθύελλα” – όλες αυτές οι φράσεις είναι προσωποποιήσεις. Η φύση δεν είναι ισχυρή, ούτε ο σεισμός ούτε η χιονοθύελλα. Η φύση δεν γνωρίζει από ισχύ, δηλαδή από επιθυμία επιβολής της θέλησης. Όταν γίνεται σεισμός, δεν γίνεται γιατί κάποιος, ο Ποσειδών και ο γιος του ο Εγκέλαδος, θέλει να ταρακουνήσει τη γη και να μας γκρεμίσει τα σπίτια και να μας σκοτώσει – η φύση δεν επιθυμεί, δεν επιβάλλει, δεν θέλει να μας σκοτώσει, ο θάνατος δεν είναι φόνος! Γιατί όμως προσωποποιούμε φυσικά φαινόμενα και τους αποδίδουμε επιθυμία και ισχύ, ως εάν ήταν πρόσωπα; Εμείς εκλαμβάνουμε αυτά τα φαινόμενα ως ισχυρά – και μάλιστα πιο ισχυρά από εμάς. Εάν δεν υπήρχε η ισχύς, η επιθυμία επιβολής της θέλησής μας, αυτά τα φαινόμενα δεν θα τα χαρακτηρίζαμε ως ισχυρά. Εάν ζούσαμε σε καλύβες φτιαγμένες με καλάμια και κλαριά και γινόταν σεισμός, δεν θα το εκλαμβάναμε ως ισχυρό φυσικό φαινόμενο. Ο φύση είναι ισχυρή μόνο όταν είναι πιο ισχυρή από εμάς, μόνο όταν υπάρχει σύγκριση, άρα μόνο όταν υπάρχει ανταγωνισμός μεταξύ ανθρώπου και φύσης.
ΘΑ επιμείνω για λίγο στο ζήτημα της προσωποποίησης γιατί το θεωρώ πολύ σημαντικό. Η προσωποποίηση είναι ένα από τα κύρια χαρακτηριστικά της μυθικής κουλτούρας. Η μυθική κουλτούρα είναι μια, η τρίτη, από τις τέσσερις φάσεις της διαδικασίας εξέλιξης του ανθρώπινου νου. Αυτό υποστηρίζει ο Μέρλιν Ντόναλντ (Merlin Donald) στο πάρα πολύ ενδιαφέρον βιβλίο του ” Η καταγωγή του σύγχρονου νου” (εκδ. ΜΙΕΤ, μετ. Σταμάτης Ντώνιας, επιστ. επιμ. Γιώργος Μαραγκός). Η πρώτη φάση της εξέλιξης του ανθρώπινου νου, υποστηρίζει ο συγγραφέας, είναι η επεισοδιακή κουλτούρα, η ικανότητα να αντιλαμβανόμαστε καταστάσεις και γεγονότα που προκύπτουν από τις σχέσεις μεταξύ των ατόμων μέσα σε μια ομάδα. Την παρατηρούμε και στα πρωτεύοντα μακρινά μας ξαδέρφια. Σε αυτά παρατηρούμε και τη δεύτερη φάση, την μιμητική κουλτούρα, όχι όμως σε μεγάλο βαθμό – την αναπαράσταση των καταστάσεων και γεγονότων της κοινωνικής ζωής. Η τρίτη φάση, η μυθική κουλτούρα, είναι καθαρά ανθρώπινη κουλτούρα – πρόκειται για την επινόηση της γλώσσας, των συμβόλων, των τελετών και τελετουργιών, της προσωποποίησης και του μύθου, δηλαδή της απόπειρας για αιτιολογική εξήγηση, πρόβλεψη και έλεγχο. Η τέταρτη φάση, πολύ πρόσφατη, είναι η θεωρητική κουλτούρα – εμφανίστηκε στην αρχαία (αρχαϊκή) Ελλάδα, σε μια πολεμική κοινωνία. Η μετάβαση από την μυθική στη θεωρητική κουλτούρα εμφανίζεται με τη μορφή της λεγόμενης “προσωκρατικής” φιλοσοφίας. Καμμία από τις τρεις πρώτες κουλτούρες, φάσεις της εξέλιξης του ανθρώπινου νου, δεν έχει εκλείψει. Επιβιώνουν και συνυπάρχουν – ο χορός, οι μύθοι, οι τελετουργίες, η λεγόμενη “τέχνη’ και άλλα πολλά. Η διαπίστωση αυτή επιβεβαιώνεται με την επινόηση των προσωποποιήσεων: οι τόσο συνηθισμένες φράσεις που ακούμε και επινοούμε, ” η ιστορία θα μας κρίνει”, “το έθνος ποθεί και ονειρεύεται”, ” το κράτος διατάζει”, “η κοινωνία νοσεί”, “η φύση μας εκδικείται” και άλλες πολλές, δεν είναι τίποτα άλλο παρά προϊόντα της μυθικής κουλτούρας.
ΜΙΑ πολύ σημαντική πτυχή της μετάβασης από την μυθική στη θεωρητική κουλτούρα ήταν η αλλαγή της σχέσης με τη φύση, η οποία βέβαια προήλθε από την αλλαγή των σχέσεων μεταξύ των ανθρώπων, από την εμφάνιση της κυριαρχίας, της κυριαρχικής σχέσης μεταξύ ενός ισχυρού και ενός ανίσχυρου. Διαθέτουμε ένα έξοχο κείμενο στο οποίο παρατηρούμε αυτή την αλλαγή: την Ιλιάδα. Η Ιλιάδα λατρεύει την ισχύ της φύσης. Ο ήρωας συχνά παρομοιάζεται με την ακαταμάχητη και τρομακτική φωτιά που κατακαίει το δάσος: θα ήθελε να ήταν τόσο ισχυρός όσο ισχυρή είναι αυτή η φωτιά. Θα ήθελε να ήταν τόσο ισχυρός όσο είναι η φύση. Και πιο ισχυρός ακόμα. Γιατί; Για να την νικήσει. Να νικήσει τη φύση; Ναι, να νικήσει τη φύση, τον θάνατο δηλαδή, να άρει τους περιορισμούς και τα όρια που του επιβάλλει η φύση στην αύξηση της ισχύος του. Η ηδονή του ήρωα, όταν βλέπει την αδήριτη φωτιά να κατακαίει με ταχύτητα και σφοδρότητα το δάσος, δεν είναι αρνητική, είναι θετική. Χαίρεται όταν βλέπει αυτή την ισχύ – θα ήθελε και ο ίδιος να την έχει. Θα ήθελε όχι μόνο να την αποκτήσει αλλά να γίνει και πιο ισχυρός από την ισχυρή φύση – ως θεοί έσεσθε (αθάνατοι!) . . . και κατακυριεύσατε την γην! (Γένεσις, εβραϊκή ποιμενική κυριαρχία) Και προσπάθησε. Η προσπάθεια αυτή είναι γνωστή ως δυτική φιλοσοφία, δυτική κυριαρχία, δυτική τεχνική και επιστήμη, δυτικός πολιτισμός.
Η μετάβαση από την μυθική κουλτουρα στην θεωρητική, στη λατρεία δηλαδή της σκέψης και της γνώσης ως μέσα αύξησης της ισχύος, δεν έγινε στην Κίνα. Δεν αμφισβητήθηκε η εξάρτηση από τη φύση, η αποδοχή του γεγονότος ότι είμαστε μέρος της φύσης, ότι η φύση δεν είναι αντίπαλος. Δεν αμφισβητήθηκε “μια εξαιρετικά ριζωμένη πίστη” παρατηρεί ο Μαρσέλ Γκρανέ στο επίσης πολύ ενδιαφέρον βιβλίο “Η κινέζικη σκέψη”(εκδ. Γνώση, μετ. Πωλίνα Λάμψα, σελ. 30): “ο άνθρωπος και η φύση δεν αποτελούν δύο ξεχωριστά βασίλεια, αλλά μια μοναδική κοινωνία.”
Η θεωρητική κουλτούρα του δυτικού πολιτισμού δεν αποδέχεται την εξάρτηση του ανθρώπου από τη φύση, επιδιώκει να την καταργήσει, να γίνει πιο ισχυρός από αυτήν – αν και, για να μην είμαστε άδικοι, ένα, το πιο σημαντικό, παραπροϊόν αυτής της κουλτούρας ήταν και η γνώση και η αποδοχή της εξάρτησης από τη φύση. Τα επιτεύγματά του προς αυτήν την κατεύθυνση, η εκπλήρωση των επιθυμιών του, ήταν πολλά και θαυμαστά: τι εξαιρετικό επίτευγμα η ατομική βόμβα! Και συνεχίζει τις προσπάθειές του γιατί η δουλειά δεν έχει τελειώσει. Μένει ο θάνατος, πρέπει να τον νικήσουμε, να γίνουμε αθάνατοι – ή μέσω της αναβάθμισης του ανθρώπου (υπερανθρωπισμός) ή μέσω της ψηφιακής αθανασίας (μετανθρωπισμός). Μόνο ο θάνατος; Οι ασθένειες, ο πόνος; Οι σεισμοί και οι καταποντισμοί, οι πλημμύρες και οι καύσωνες; Η κλιματική αλλαγή, ανθρωπογενής ή φυσική;
ΤΙ βλέπουν, τι αρχίζουν να βλέπουν οι θεατές τουρίστες στη φωτογραφία; Ότι η φύση είναι πιο ισχυρή από εμάς; Μήπως βλέπουν τα αποτελέσματα της επιθυμίας και της απόπειρας κατάργησης της εξάρτησης από τη φύση; Μήπως αρχίζουν να αντιλαμβάνονται, θα μας πάρει πολύ χρόνο, καθ΄ όλη τη διάρκεια του 21ου αιώνα, την αρχή του τέλους της πολιτισμικής και ανθρωπολογικής αντεπανάστασης, του παγκόσμιου δυτικού πολιτισμού και της οικουμενικής δυτικής κυριαρχίας;
Σχολιάστε ελεύθερα!