φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα
Ο Βδελυκλέων, αυτός που βδελύττεται τον Κλέωνα, που τον απεχθάνεται, τον εχθρεύεται, κλείνει τον γέρο πατέρα του Φιλοκλέωνα στο σπίτι και δεν τον αφήνει να πάει στο δικαστήριο και να πάρει τους τρεις οβολούς ως αποζημίωση για την συμμετοχή του – τρεις τους έκανε ο Κλέων, από δύο που ήταν, ο φιλοπόλεμος, άπληστος και άρπαγας του δημοσίου πλούτου πολιτικός του τέλους της δεκαετίας 430-420 π. Χ. Ο γιος και δύο δούλοι προσπαθούν να αντικρούσουν όλες τις προσπάθειες του γέρου να την κοπανήσει από το σπίτι αλλά δεν μπορεί. Έτσι αρχίζουν οι Σφήκες του Αριστοφάνη. Θα μπορούσε όμως να κάνει κάτι τέτοιο ο γιος στον πατέρα του εκείνη τη εποχή στη κοινωνία της αρχαίας Αθήνας; Όχι, δεν θα μπορούσε. Ο γιος ενηλικιωνόταν μόνο μετά τον θάνατο του πατέρα του, μέχρι τότε υφίστατο την κηδεμονία και την κυριαρχία του, μόνο τότε κληρονομούσε την πατρική περιουσία. Στις κωμωδίες του Αριστοφάνη διαβάζουμε και βλέπουμε να γίνονται πράγματα που δεν γίνονταν και δεν θα μπορούσε να γίνουν – να ιδρύσει κάποιος μια νέα πόλιν στον ουρανό (Όρνιθες), να συνάψει ιδιωτική ειρήνη με τον εχθρό (Αχαρνής), να πάει στον Άδη (Βάτραχοι), να ντυθούν άντρες οι γυναίκες και να συμμετάσχουν στην Εκκλησία του Δήμου (Εκκλησιάζουσαι), να κάνουν ερωτική απεργία οι γυναίκες και να καταλάβουν την Ακρόπολιν (Λυσιστράτη) και άλλα πολλά.
ΘΑ ρωτήσουμε: θα ήθελε ο Βδελυκλέων να κλειδώσει τον πατέρα του μέσα στο σπίτι και να μην τον αφήσει να πάει στο δικαστήριο; Θα ήθελε, αλλά, επαναλαμβάνω, δεν θα μπορούσε να κάνει κάτι τέτοιο. Γιατί ο Φιλοκλέων ήθελε τόσο πολύ να πηγαίνει στο δικαστήριο και γιατί ο γιος του του διαφωνούσε και του το απαγόρευσε; Πριν απαντήσουμε ας αναρωτηθούμε: για ποιο λόγο σήμερα ένας γιος θα κλείδωνε τον γέρο πατέρα του στο σπίτι και δεν θα τον άφηνε να βγει; Υπάρχουν περιπτώσεις που οι γιοι κλειδώνουν τον γέρο πατέρα τους στο σπίτι; Υπάρχουν, όσο κι αν σας φαίνεται παράξενο. Εάν πάσχει από γεροντική άνοια και έχει εξαφανιστεί κάνα δυο φορές και τον βρήκαν μετά από μέρες, δεν θα τον κλείσει μέσα στο σπίτι; Θα τον κλείσει. Ο εγκλεισμός σε γηροκομείο τι είναι; Θα ήθελε να φυλακίσει ο γιος τον γέρο πατέρα του στο σπίτι εάν αυτός κατασπαταλούσε τη σύνταξή του στα προπατζίδικα παίζοντας κίνο και τζόκερ; Εάν έτρωγε τη σύνταξή του με νεαρές πόρνες ενώ ο γιος είναι άνεργος και τα εγγόνια του πεινάνε; Θα ήθελε αλλά δεν θα μπορούσε να το κάνει.
ΠΟΛΛΑ θέλουμε να κάνουμε και να έχουμε αλλά δεν μπορούμε. Ποιος, ποια δεν θα ήθελε να έχει περισσότερα χρήματα; Ποιος δεν θα ήθελε να είχε μια καλύτερη δουλειά ή ένα καλύτερο αυτοκίνητο; Ποιος δεν θα ήθελε να έχει σκάφος ή κότερο; Ποιος δεν θα ήθελε να πάει ένα μήνα διακοπές σε νησί; Ποιος δεν θα ήθελε να κερδίσει στο Τζόκερ κάνα εκατομμύριο ευρά, να αράξει και να κάνει ό,τι γουστάρει; Ποιος δεν θα ήθελε να έχει περισσότερο κύρος και μεγαλύτερη ισχύ, ώστε να μπορεί να παραβιάζει νόμους και κανόνες; Είναι λίγοι αυτοί που δυσφορούν με τους κανόνες – λόγου χάριν, με το κόκκινο φανάρι ή με το σταμάτημα σε διάβαση πεζών;
ΕΠΙΣΤΡΕΦΟΥΜΕ στους Σφήκες και στον Αριστοφάνη. Διαπιστώσαμε ότι στον Αριστοφάνη γίνονται πράγματα που στην πραγματικότητα δεν γίνονταν και δεν θα μπορούσε να γίνουν. Η διαπίστωση αυτή είναι κομβικής σημασίας για την καρανόηση του Αριστοφάνη: με την φαντασία του ο Αριστοφάνης κάνει ό, τι θέλει, σε όλες τις κωμωδίες του που έχουν διασωθεί και εικάζουμε και στις άλλες που έχουν χαθεί. Γιατί το κάνει αυτό όμως; Για να απαντήσουμε πρέπει να στρέψουμε το βλέμμα μας στους θεατές, οι οποίοι ήταν φτωχοί μικροκαλλιεργητές και ακτήμονες (το 60-70% του πληθυσμού), που μπορούσαν και επιβίωναν με τις αποζημιώσεις στη συμμετοχή στα δικαστήρια, στην Εκκλησία του Δήμου, στη παρακολούθηση τραγωδιών και κωμωδιών. Θα ήθελαν να είχαν περισσότερα χρήματα, θα ήθελαν να ήταν πλούσιοι και ισχυροί; Δεν υπάρχει η παραμικρή αμφιβολία: θα ήθελαν. Μπορούσαν; Σε καμιά περίπτωση. Θα μπορούσαν να ικανοποιήσουν φαντασιακά αυτές τις επιθυμίες τους και τις φαντασιώσεις τους; Πριν απαντήσουμε ας δούμε μια άλλη πτυχή του ζητήματος.
ΟΙ Αθηναίοι υφίσταντο πολλούς περιορισμούς και κανόνες στην συμπεριφορά τους. Δεν υπονοώ τους δούλους, τα παιδιά και τις γυναίκες· η διαπίστωση αυτή αφορά τους ελεύθερους άνδρες και τις μεταξύ τους σχέσεις. Ένα πολύ χαρακτηριστικό παράδειγμα. Ενώ έδερναν τους δούλους, τις γυναίκες τους και τα παιδιά τους, η ποινή για βιοπραγία εναντίον άλλων ανδρών ήταν πολύ βαριά – μπορούσε να επιβληθεί ακόμα και η θανατική ποινή! Η βιοπραγία εναντίον άλλου άνδρα θεωρούνταν ύβρις, ήταν ένα πολύ σοβαρό αδίκημα. Θα ήθελαν να χτυπήσουν αλλά αυτοσυγκρατούνταν. Με λίγα λόγια, είχαν πολλές αναστολές, η άρση των οποίων τιμωρούνταν πολύ σκληρά. Θα ήθελαν να ξεπεράσουν αυτές τις αναστολές αλλά δεν μπορούσαν – όταν το έκαναν βρίσκονταν αντιμέτωποι με τη δικαιοσύνη.
ΑΠΟ τη μια ήθελαν να είναι πιο πλούσιοι και πιο ισχυροί και από την άλλη ήθελαν να ξεπεράσουν τους περιορισμούς και να άρουν τις αναστολές τους αλλά δεν μπορούσαν να κάνουν ούτε το ένα ούτε άλλο – παρέμειναν φτωχοί και καταπιεσμένοι. Επαναλαμβάνω το ερώτημα: θα μπορούσαν να ικανοποιήσουν φαντασιακά όλες αυτές τις επιθυμίες και τις φαντασιώσεις και να άρουν τις αναστολές τους; Μπορούσαν και το έκαναν. Με την παρακολούθηση της κωμωδίας. Ο Αριστοφάνης κάνει ό,τι θέλει με τη φαντασία του και με αυτόν τρόπο, ταυτιζόμενοι οι θεατές με τους ήρωες της κωμωδίας, ικανοποιεί ψυχικά τις ανεκπλήρωτες επιθυμίες τους και αίρουν τις αναστολές τους. Αυτός είναι ο Αριστοφάνης, φίλες και φίλοι, αυτή είναι η αττική κωμωδία, εάν εικάσουμε βέβαια ότι και οι άλλοι κωμωδιογράφοι, από τους οποίους δεν έχει διασωθεί τίποτα, πέρα από κάποια αποσπάσματα, αυτό θα έκαναν.
Ο γέρος Φιλοκλέων στους Σφήκες κάνει ό, τι θέλει. Αυτό θα ήθελαν να κάνουν και οι θεατές – μόνο που δεν μπορούσαν. Αυτός είναι ο λόγος που υποστηρίζω ότι εάν σωζόταν μια μόνο κωμωδία του Αριστοφάνη, θα ήμασταν πολύ τυχεροί εάν σώζονταν οι Σφήκες. Είμαστε περισσότεροι από τυχεροί γιατί σώθηκαν έντεκα! Οι Σφήκες όμως είναι η κωμωδία που συμπυκνώνει με τον καλύτερο τρόπο τον Αριστοφάνη και μας βοηθάει να κατανοήσουμε τόσο τη αττική κωμωδία οσο και τη σχέση των θεατών με αυτήν.
ΘΑ συνεχίσω αύριο το πρωί – θα δούμε για ποιον λόγο ο γιος κλείνει τον πατέρα του μέσα στο σπίτι. Θα εξετάσουμε μια πτυχή του δημόσιου και ιδιωτικού βίου που έχει περάσει απαρατήρητη ενώ είναι τόσο σημαντική.