φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα
ΔΙΑΒΑΣΑ αυτές τις μέρες ένα πολύ ενδιαφέρον βιβλίο που εκδόθηκε πριν λίγους μήνες, το οποίο και σας το συνιστώ, θα μάθετε και θα σκεφτείτε πολλά, εάν βέβαια δεν το έχετε διαβάσει. Πρόκειται για το βιβλίο της McKenzie Wark (Μακένζι Γουάρκ) Το κεφάλαιο πέθανε (Capital is Dead – εκδ. Τοποβόρος, μετ. Γιάννης Σιγλίδης). Πολλά από αυτά που γράφει τα έχει γράψει και στο Ένα μανιφέστο των χάκερ (εκδ. Scripta, μετ. Νεκτάριος Καλαϊτζής, 2006). Το διάβασα απνευστί γιατί η συγγραφέας καταλήγει στο συμπέρασμα ότι δεν ζούμε σε καπιταλισμό αλλά σε κάτι χειρότερο, γιατί κάνει κάποιες σκέψεις που έχω κάνει κι εγώ, μόνο που εγώ υποστηρίζω ότι δεν ζούμε σε κάτι χειρότερο αλλά και σε κάτι καλύτερο. Η επιχειρηματολογία της είναι διαφορετική από τη δική μου. Θα παρουσιάσω το βιβλίο της σε λίγες μέρες, πριν το κάνω όμως θα εκθέσω για άλλη μια φορά τις δικές μου σκέψεις και τη δική μου επιχειρηματολογία.
ΑΝ κάναμε ένα ταξίδι στον χρόνο, πίσω στο παρελθόν, και επισκεπτόμασταν ένα μεγάλο κλωστοϋφαντουργείο στην Αγγλία του 19ου αιώνα, θα βλέπαμε χιλιάδες εργάτες, εργάτριες και παιδιά να δουλεύουν όρθιοι μπροστά στις εκατοντάδες θορυβώδεις μηχανές, δεκατέσσερις ώρες τη μέρα. Αν επισκεφτούμε σήμερα ένα κλωστοϋφαντουργείο στη Βαρκελώνη δεν θα δούμε αυτό το πλήθος των εργαζομένων – θα δούμε πολλές αυτόματες μηχανές και ρομπότ και ένα μικρό αριθμό εργαζομένων που τις επιβλέπουν και επεμβαίνουν κάθε φορά που θα χρειαστεί. Αυτό που συμβαίνει σήμερα σε όλα τα κλωστοϋφαντουργεία του πλανήτη, συμβαίνει και σε πολλά άλλα εργοστάσια, όπως χυτήρια, διυλιστήρια πετρελαίου, χημικές βιομηχανίες, φαρμακοβιομηχανίες, αυτοκινητοβιομηχανίες, εργοστάσια παραγωγής οικιακών συσκευών, εκτυπωτήρια και άλλα. Είναι βέβαιο ότι η δραστική μείωση των εργαζομένων θα συνεχιστεί και ένταση και σε έκταση: ο παγκόσμιος κοινωνικός πλούτος θα παράγεται ολοένα και πιο γρήγορα και ολοένα από λιγότερους εργαζομένους και εργαζόμενες.
Ο κοινωνικός πλούτος που παράγεται είναι εμπορεύματα που πουλιούναι στην αγορά (ανταλλακτική αξία) γιατί ικανοποιούν μια πληθώρα αναγκών (αξία χρήσης) και δεν μπορεί να υπάρξει εμπόρευμα και κέρδος (υπεραξία) χωρίς μισθωτή εργασία. Εάν φτάσουμε στο σημείο να παράγονται αγαθά χωρίς μισθωτή εργασία, και σε πολλούς τομείς έχουμε φτάσει, τα αγαθά αυτά δεν θα είναι εμπορεύματα, άρα δεν θα υπάρχει και κέρδος. Μπορεί να υπάρξει καπιταλισμός χωρίς εμπορεύματα και χωρίς κέρδος. Δεν μπορεί να υπάρξει. Θα διατυπωθεί η ένσταση ότι δεν θα φτάσουμε ποτέ στο σημείο όλος ο υλικός πλούτος να παράγεται μόνο από αυτόματες μηχανές και ρομπότ. Οι ραγδαίες εξελίξεις των τελευταίων ετών της ρομποτικής, της τεχνητής νοημοσύνης (ασφαλώς και δεν πρόκειται για νοημοσύνη, κάτι άλλο είναι), της πληροφορικής, της νανοτεχνολογίας και άλλων επιστημών και μορφών τεχνικής, μας παρακινούν να άρουμε αυτές τις επιφυλάξεις και ενστάσεις. Ο κοινωνικός πλούτος δεν θα παράγεται μόνο από αυτόματες μηχανές και ρομπότ αλλά με αυτές τις μηχανές και με ελάχιστη μισθωτή εργασία. Οδεύουμε ολοταχώς προς αυτή την κατάσταση.
ΕΓΕΙΡΟΝΤΑΙ τρία κομβικής σημασίας ερωτήματα. Εάν απαντήσουμε σε αυτά τα ερωτήματα θα μπορέσουμε να σχηματίσουμε μια εναργή εικόνα για το μέλλον του καπιταλισμού αλλά και να σκιαγραφήσουμε μια αδρομερή ιστορία του 21ου αιώνα. Το πρώτο: πώς θα ζει, πώς θα εξασφαλίζει τα αναγκαία αγαθά η συντριπτική πλειονότητα του πληθυσμού αφού δεν θα εργάζεται; Το “θα” είναι περιττό: ήδη δεν εργάζεται (παιδιά, έφηβοι, μεγάλο μέρος των νέων, άνεργοι, εισοδηματίες, γέροι και γριές, ασθενείς και ανάπηροι). Θα ζει όπως ζει σήμερα ο πληθυσμός που δεν εργάζεται: με τη διανομή χρήματος από το κράτος (επιδόματα, συντάξεις, παροχές, επιχορηγήσεις). Ενώ μέχρι τώρα καπιταλιστές και κράτος εξαρτούνταν από τους εργαζόμενους υποτελείς, τώρα εμείς (θα) εξαρτιόμαστε από το κράτος. Η εξάρτηση θα γίνει πλήρης – φάρμακα, τροφή, ενέργεια. Και τι θα κάνει όλη τη μέρα η άεργη πλειονότητα του πληθυσμού; Αυτό που κάνει σήμερα: όλη τη μέρα μέσα στο σπίτι μπροστά στην οθόνη της τηλεόρασης και του υπολογιστή. Τι άλλο να κάνεις στις πόλεις; Και το χρήμα, που θα το βρίσκει το κράτος για να το διανέμει;
Το δεύτερο ερώτημα: εάν δεν παράγονται εμπορεύματα μέσω της μισθωτής εργασίας, άρα δεν υπάρχει και κέρδος, κι αν αυτός ο τρόπος παραγωγής δεν είναι ο καπιταλιστικός, τι τρόπος παραγωγής είναι; Μήπως ο σταδιακός περιορισμός των εμπορευμάτων, της μισθωτής εργασίας και του κέρδους επιφέρει τη συρρίκνωση του καπιταλισμού; Μήπως η προϊούσα κατάργηση του εμπορεύματος, της μισθωτής εργασίας και του κέρδους δεν είναι τίποτα άλλο παρά ο μετασχηματισμός του καπιταλισμού σε κάτι άλλο; Τι είναι αυτό το κάτι άλλο; Είναι ένας νέος τρόπος παραγωγής; Πώς να τον ονομάσουμε; Σε ποιον ανήκει μια βιομηχανία που παράγει εμπορεύματα χωρίς μισθωτή εργασία και χωρίς κέρδος, άρα που δεν παράγει εμπορεύματα; Θα τα αγοράζουμε με χρήμα που δεν θα προέρχεται από την εργασία αλλά θα μας τα δίνει το κράτος, μας τα δίνει ήδη, και αφού δεν θα είναι εμπορεύματα δεν θα υπάρχει και κέρδος, άρα δεν θα υπάρχει και φορολογία! Η βιομηχανία αυτή δεν θα ανήκει στον καπιταλιστή – σε ποιον θα ανήκει; Στο κράτος! Έτσι το χρήμα δεν θα είναι μέσο ανταλλαγής αλλά μέσο πρόσβασης στον παραγόμενο κοινωνικό πλούτο, τον συντονισμό του οποίου θα αναλάβει το κράτος. Εάν είναι έτσι, σε δύο το αργότερο δεκαετίες, όταν θα ολοκληρωθεί η διαδικασία κατάργησης της μισθωτής εργασίας, θα αρχίσει μια διαδικασία κρατικοποίησης της παραγωγής και της οικονομίας.
ΑΥΤΟ σημαίνει ότι ο ρόλος του κράτους θα αναβαθμιστεί. Η παραγωγή και η διανομή του κοινωνικού πλούτου θα περιέλθει στο κράτος. Θα υπάρχει αγορά, όταν δεν θα υπάρχει μισθωτή εργασία, εμπόρευμα και κέρδος; Κατά κανένα τρόπο! Έτσι λοιπόν ήδη ζούμε μια υβριδική, μια παράξενη κατάσταση: αγοράζουμε εμπορεύματα, που δεν είναι εμπορεύματα, μιας και παράγονται χωρίς μισθωτή εργασία, με χρήμα, το οποίο δεν είναι μέσο ανταλλαγής και που δεν προήλθε από την πώληση της εργασιακής δύναμης, από την αγορά, που δεν είναι αγορά! Ζούμε σε καπιταλιστική κοινωνία που δεν είναι καπιταλιστική!
ΤΟ τρίτο ερώτημα: γνωρίζουμε ότι όσο λιγότερη ανθρώπινη εργασία καταναλώνεται για να παραχθεί ο κοινωνικός πλούτος, τόσο περισσότερη ενέργεια χρειάζεται να καταναλώνουμε. Η διαπίστωση αυτή δεν μπορεί να αμφισβητηθεί. Το συντριπτικά μεγαλύτερο μέρος αυτής της ενέργειας παράγεται από τα ορυκτά καύσιμα – εάν αυτά δεν υπήρχαν, δεν θα υπήρχε και ο καπιταλισμός. Τι θα υπήρχε; Μάλλον η δουλεία. Τα ορυκτά όμως καύσιμα μια μέρα θα τελειώσουν – ήδη εδώ και 130 χρόνια έχουμε καταναλώσει πάνω από τα μισά που υπάρχουν στη Γη. Εννοείται ότι τα υπόλοιπα μισά δεν θα τα καταναλώσουμε σε άλλα 130 χρόνια αλλά πολύ συντομότερα, αφού κάθε χρόνο καταναλώνουμε όλο και περισσότερη ενέργεια. Ο ενθουσιασμός για τις κυψέλες καυσίμου υδρογόνου έχει εδώ και δύο δεκαετίες καταλαγιάσει και η ανησυχία για την ενεργειακή μετάβαση έχει επανέλθει. Πώς λοιπόν θα παράγεται ο τεράστιος κοινωνικός πλούτος των ημέρων μας; Θα συρρικνώνεται η παραγωγή στον ρυθμό που θα μειώνονται οι διαθέσιμες ποσότητες των ορυκτών καυσίμων; Εάν η ενεργειακή μετάβαση είναι αδύνατη, θα ζήσουμε, τα παιδιά μας και τα εγγόνια μας, σε κοινωνίες σπάνης και ένδειας; Ποιος θα αναλάβει την διαχείριση της σπάνης και της ένδειας; Το κράτος – ποιος άλλος; Και η κρατική διαχείριση της σπάνης και της ένδειας δεν θα επιφέρει συρρίκνωση της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας και ενίσχυση του αυταρχισμού;
ΑΥΤΗ είναι, κατά τη γνώμη μου, η γενική κατεύθυνση των εξελίξεων του μέλλοντος. Πολλές πτυχές αυτού του μέλλοντος είναι όχι μόνο παρούσες αλλά και ενισχύονται προς την κατεύθυνση που σκιαγράφησα αδρομερώς. Υποστηρίζω ότι για να κατανοήσουμε το παρόν δεν μας βοηθάει μόνο το παρελθόν αλλά και το μέλλον, το οποίο προδιαγράφεται από τις υπάρχουσες τάσεις. Ο μετασχηματισμός του καπιταλισμού και των ανεπτυγμένων καπιταλιστικών κοινωνιών είναι σαφής, δεν γίνενται όμως αντιληπτός λόγω της αδράνειας και της συνέχειας. Θα τον αντιλαμβανόμαστε κάθε φορά που θα υπάρχει ασυνέχεια και τομή – και είναι αδύνατον να μην υπάρχει. Όταν θα υπάρξει, νομίζω πώς δεν θα αργήσει, το πολύ μέσα στα επόμενα δέκα χρόνια, θα τα ξανασκεφτούμε όλα αυτά.
Σχολιάστε ελεύθερα!