φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα
Η Ιλιάδα αρχίζει με τη διαφωνία και την έντονη λογομαχία μεταξύ των δύο ισχυρότερων ανδρών της συμμαχίας των επιδρομέων στα μικρασιατικά βορειοδυτικά παράλια, του ισχυρότερου Αγαμέμνονα και του ασθενέστερου Αχιλλέα. Αλληλοβρίζονται, λες και είναι χαμάληδες στη λαχαναγορά του Ρέντη, αλληλοξεφτιλίζοναι, και κάποια στιγμή ο παράφορα οργισμένος Αχιλλέας πάει να τραβήξει το ξίφος για να σκοτώσει τον Αγαμέμνονα. Πρόκειται για τον συνήθη τρόπο των ποιμένων πολεμιστών, των ηρώων, να αντιμετωπίζουν τις δυσκολίες και να επιλύουν τα προβλήματα: προσφυγή στη βία, εξόντωση του αντιπάλου, εξάλειψη του προβλήματος με τη χρήση βίας – ή την απειλή χρήσης βίας. Το μετανιώνει όμως και δεν τραβάει μαχαίρι. Εγείρεται ένα πολύ σημαντικό ερώτημα, το οποίο, από όσο είμαι σε θέση να γνωρίζω, δεν έχει διατυπωθεί μέχρι τώρα: γιατί ο Αχιλλεύς δεν σκότωσε τον Αγαμέμνονα; Το κομβικό αυτό ερώτημα πλαισιώνεται από πολλά άλλα: Τι τον συγκράτησε; Μήπως φοβήθηκε; Ή μήπως σκέφτηκε κάτι; Μήπως και τα δύο;
ΓΙΑ να απαντήσουμε σε αυτό το ερώτημα, θα πρέπει να κάνουμε κάποιες υποθέσεις εργασίας. Υπήρχε το ενδεχόμενο να μην προλάβει να σκοτώσει τον Αγαμέμνονα και να πεθάνει αυτός από τους ακολούθους του αρχηγού του. Ήττα! Ολοσχερής, εκμηδενιστική! Εάν τον σκότωνε, θα πέθαινε αμέσως, οι ακόλουθοι, σωματοφύλακες του Αγαμέμνονα θα τον καθάριζαν. Ήττα! Εάν δεν τον σκότωναν, θα τον δίκαζαν και θα τον καταδίκαζαν σε θάνατο, δεν υπάρχει η παραμικρή αμφιβολία. Ήττα! Εάν δεν συνέβαινε τίποτα από όλα αυτά, θα υπήρχε εμφύλια σύρραξη μεταξύ των Μυρμιδόνων του Αχιλλέα και όλων των άλλων Αχαιών. Όσο πολεμοχαρείς και έμπειροι πολεμιστές και να ήταν οι Μυρμιδόνες, ήταν λίγοι μπροστά στο πλήθος των Αχαιών, που τάχθηκε με τον μέρος του Αγαμέμνονα, όπως με σαφήνεια αφηγείται η Ιλιάδα. Ήττα – και πάλι.
ΠΩΣ θα μπορούσε να νικήσει ο Αχιλλεύς τον Αγαμέμνονα και όλους τους Αχαιούς; Μόνο εάν αυξανόταν η ισχύς του – η στρατιωτική. Αυτή η δυνατότητα δεν υπήρχε. Αδιέξοδο, πλήρες. Τι κάνουμε όταν η διαθέσιμη ισχύς, η ικανότητα και δυνατότητα χρήσης βίας για να εκπληρώσουμε τις επιθυμίες μας, να φέρουμε σε αίσιο τέλος τα σχέδιά μας, δεν αρκεί για να υπερισχύσουμε του αντιπάλου; Τι κάνουμε όταν ο αντίπαλος είναι πιο ισχυρός από μας; Υπάρχουν τρόποι να τον νικήσουμε; Και βέβαια υπάρχουν – δύο. Ο ένας είναι η απάτη, ο δόλος – και τις δύο λέξεις τις διαβάζουμε στην Ιλιάδα. Η πιο γνωστή όμως λέξη είναι η μήτις -η σκέψη, γενικά, αλλά και η σκέψη που παράγει απάτη και δόλο, η πανουργία. Η μήτις είναι η κατ΄εξοχήν πολεμική σκέψη: ο πολεμιστής, αντιμετωπίζοντας διαρκώς το φάσμα του θανάτου, διακατεχόμενος από έντονα συναισθήματα (φόβος), αγωνίες και άγχη, δεν μπορεί να σκεφτεί. Όταν σκέφτεται, σκέφτεται πώς να επινοήσει τρόπους να υπερισχύσει χωρίς τη χρήση βίας. Ας μην ξεχνάμε ότι η Μήτις ήταν η πρώτη σύζυγος του Διός! Απάτη – Ισχύς: το ιδανικό ζευγάρι των ποιμένων πολεμιστών. Όσο πιο ισχυρός είναι κάποιος, τόσο πιο πολύ χρειάζεται την μήτιν, την επινόηση απάτης και δόλου, δεδομένου ότι δεν υπάρχει απόλυτη ισχύς και ο ισχυρός της βίας πολύ συχνά υστερεί σε ισχύ. Διαβάζουμε πολλές φορές (16) στην Ιλιάδα τον λογότυπο μητίετα Ζεύς (ο Ζεύς που επινοεί απάτες και δόλους) και έξι φορές τον λογότυπο Διΐ μήτιν ατάλαντον, χαρακτηρισμός που αποδίδεται 4 φορές στον Οδυσσέα και 2 στον Έκτορα: ισάξιος του Δία ως προς την επινόηση απάτης και δόλου.
Ο Αχιλλεύς δεν μπορεί να καταφύγει στον δόλο και την απάτη. Καταφεύγει στον δεύτερο τρόπο: να μειώσει την ισχύ του αντιπάλου. Πώς θα το κάνει αυτό; Να αποσύρει τους Μυρμιδόνες του, το πιο αξιόμαχο στράτευμα της συμμαχίας, από το πεδίο της μάχης. Αυτό είναι το σχέδιό του. Θα έρθεις μια μέρα και θα με παρακαλάς, θα πέσεις στα πόδια μου, κι εσύ και όλοι σας, λέει στον Αγαμέμνονα. Όταν θα έρθει αυτή η μέρα, τότε, και μόνο τότε, θα υπερισχύσει του Αγαμέμνονα, θα τον ταπεινώσει, θα τον νικήσει. Τότε μόνο θα καταλαγιάσει η παράφορη οργή του και θα ηρεμήσει – όταν θα εκδικηθεί αυτόν που τον αδίκησε, τον πρόσβαλε και τον εξευτέλισε μπροστά σε όλους τους Αχαιούς.
ΤΟ σχέδιο που καταρτίζει ο Αχιλλέας, να μειώσει την ισχύ των Αχαιών ώστε να ηττηθούν από τους πιο ισχυρούς τώρα Τρώες και να πεθάνουν πολλοί και όχι μόνο ένας, ο Αγαμέμνων, θα στεφθεί με επιτυχία. Οι Τρώες πολιορκούν τους Αχαιούς, εισβάλλουν στο στρατόπεδο και καίνε ένα πλοίο. Θα τα έκαιγαν όλα, εάν ο Αχιλλέας δεν υποχωρούσε και αναιρούσε δραστικά το σχέδιό του. Δεν θα μπορούσε να κάνει διαφορετικά. Εάν καίγονταν όλα τα πλοία, εάν πέθαιναν πολλοί, θα ερχόταν και η δική του σειρά, και η σειρά των Μυρμιδόνων. Για να αποτραπεί αυτό το ενδεχόμενο, στέλνει στους Μυρμιδόνες να απωθήσουν τους Τρώες, επί κεφαλής όμως δεν θα είναι ο ίδιος αλλά ο Πάτροκλος, ο επιστήθιος φίλος του. Ο Πάτροκλος όμως πεθαίνει, τον σκοτώνει ο Έκτωρ! Η εκδίκηση τώρα μετατίθεται: πρέπει να σκοτώσει τον Έκτορα! Και τον σκοτώνει. Και αποφασίζει να τον δώσει να τον φάνε τα σκυλιά και τα όρνεα, οι γύπες και τα κοράκια.
Η Ιλιάδα τραβάει το αυτί του Αχιλλέα. Όχι το ένα, και τα δύο – και μάλιστα πολύ δυνατά. Έκανες δύο τεράστια λάθη και τα πλήρωσες πολύ ακριβά, όχι μόνο εσύ αλλά όλοι μας. Πρώτα πρώτα, αμφισβήτησες την ιεραρχία της ισχύος και της κυριαρχίας και στράφηκες κατά του ισχυρότερου αρχηγού του στρατεύματος, του ανώτερου από σένα Αγαμέμνονα. Αυτό λέγεται ανυπακοή και διασάλευση της ιεραρχικής τάξης, η οποία είναι πηγή πολλών δεινών. Όταν σου πήρε την Βρισηΐδα, έπρεπε να σκύψεις το κεφάλι και να το δεχτείς χωρίς δεύτερη κουβέντα. Και μετά, πρόκρινες την προσωπική σου, μερική ισχύ έναντι της συλλογικής ισχύος, με ολέθρια, οδυνηρά, αυτοκαταστροφικά αποτελέσματα: μειώθηκε η συλλογική ισχύς, αυξήθηκε άρα των αντιπάλων, ηττηθήκαμε και χάσαμε πολλούς πολεμιστές.
ΣΤΙΣ ραψωδίες Τ, Ψ και Ω ο Αχιλλέας αναγνωρίζει, παραδέχεται τα λάθη του. Έκανα χοντρές μαλακίες, ομολογεί. Και συμφιλιώνεται με τον Αγαμέμνονα. Δεν δίνει το σώμα του Έκτορα στα σκυλιά και στα κοράκια αλλά το δίνει στον Πρίαμο, με τον οποίο κάθονται και τρώνε και πίνουν και κλαίνε μαζί και παρηγορεί ο ένας τον αλλον και κοιμούνται κάτω από την ίδια στέγη! Ο Αχιλλεύς των τελευταίων ραψωδιών, ο Αχιλλεύς της αυτοπειθαρχίας και της αυτοσυγκράτησης, της κατανόησης και της ψυχραιμίας, της σωφροσύνης και της σύνεσης, του οίκτου και της υπακοής, δεν έχει καμιά σχέση με τον Αχιλλέα των πρώτων ραψωδιών και ειδικά των Α και Ι – τον ασυγκράτητο, τον παράφορο, τον οργίλο, τον ανυπάκουο, τον σκληρό Αχιλλέα. Πλήρης, ολοκληρωτική μεταστροφή.
ΓΙΑΤΙ όμως, φίλες και φίλοι, ο Αχιλλεύς έκανε αυτά τα δύο λάθη; Γνώριζε ότι ήταν λάθη ή το συνειδητοποίησε μετά; Όχι, ο Αχιλλεύς ήταν βέβαιος ότι δεν υπέπεσε σε λάθη όταν δεν αποδέχτηκε την ισχυρότερη θέση του Αγαμέμνονα και όταν πρόκρινε την προσωπική, μερική ισχύ έναντι της συλλογικής. Ο Αχιλλεύς συμπεριφέρθηκε όπως θα συμπεριφερόταν κάθε ήρωας. Ο ήρωας δεν δέχεται κάποιον ισχυρότερο από αυτόν και προκρίνει την προσωπική ισχύ, την ισχύ του ποιμενικού του οίκου, έναντι της συλλογικής ισχύος. Αυτό που δεν είχε κατανοήσει ο Αχιλλεύς, ο ήρωας, ήταν ότι οι συνθήκες είχαν αλλάξει και ότι θα έπρεπε να πάψει να συμπεριφέρεται ως ήρωας – κάτι που δεν είναι και πολύ εύκολο. Οι οικονομικές και κοινωνικές συνθήκες αλλάζουν γρήγορα και εύκολα, λίγο πολύ, αλλά ο κώδικας συμπεριφοράς, ο τρόπος σκέψης, οι αντιλήψεις, η κοσμοθεώρηση εμμένουν, αργούν πολύ να αλλάξουν, είναι και δύσκολη και οδυνηρή αυτή η αλλαγή. Αυτό είναι άλλωστε και το κεντρικό ζήτημα της τραγωδίας.
Ο Αχιλλεύς είναι ήρωας στις πρώτες ραψωδίες, στις τελευταίες δεν είναι. Το τι είναι στις τελευταίες ραψωδίες μας το λέει με τον δικό του καυστικό τρόπο ο D. L. Page (History and the Homeric Iliad, σ. 313): not only a penitent and down-looking Achilles but also a mighty prudent one. Η Ιλιάδα, ο αφηγητής, εξυμνεί και ταυτόχρονα αποκηρύσσει τον ηρωισμό. Και συμβουλεύει: πάψτε να είστε ήρωες! Η χρήση βίας ήταν κάποτε και τρόπος επίλυσης προβλημάτων και τρόπος αύξησης της ισχύος, του πλούτου και του κλέους (της φήμης), τώρα δεν είναι. Τώρα η βία είναι πρόβλημα, μειώνει αντί να αυξάνει την ισχύ μας. Δεν παύουμε να λατρεύουμε την ισχύ και να επιθυμούμε την αύξησή της αλλά το κάνουμε με άλλο τρόπο. Δεν παύουμε να καταφεύγουμε στη βία αλλά το κάνουμε μετά από σκέψη.
Ο νέος τρόπος αύξησης της ισχύος είναι η σκέψη – και η γνώση. Με την Ιλιάδα εκκινεί η διαδικασία που θα καταλήξει στη γένεση τόσο της δυτικής φιλοσοφίας όσο και της τραγωδίας.
Σχολιάστε ελεύθερα!