φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα
ΔΕΝ μπορώ να γνωρίζω πόσοι και ποιοι δεν θα ήθελαν να έχουν πολυτελή κατοικία, ένα εξοχικό στη θάλασσα, ένα στο βουνό, μια Μερσέντες και μια Πόρσε, να φορούν ρούχα οίκων μόδας, να έχουν σκάφος, να κάνουν πολυτελείς διακοπές, συχνά ταξίδια, να τρώνε στα καλύτερα εστιατόρια κι άλλα πολλά να κάνουν. Όλα αυτά, η υλική ευημερία, είναι μόνο μία πτυχή της επιθυμίας- υπάρχουν άλλες δύο. Υπάρχει και η κοινωνική άνοδος, η κοινωνική ανέλιξη, η αύξηση της κοινωνικής ισχύος, η δυνατότητα και η ικανότητα να επηρεάζει κάποιος τη λήψη των όποιων αποφάσεων και, η τρίτη πτυχή, η αναγνωρισιμότητα, η φήμη, η δόξα. Να σε αναγνωρίζουν όπου κι αν πας, όπου κι αν βρίσκεσαι, να μιλούν για σένα. Η αναγνωρισιμότητα αυτή είναι η σημερινή εκδοχή του αρχαιοελληνικού κλέους: όλοι και όλες να μιλούν, να αναφέρονται σε σένα, να σε επικαλούνται συχνά. Αν και δεν μπορώ να γνωρίζω πόσοι και ποιοι είναι, είμαι βέβαιος ότι είναι πολύ λίγοι και πολύ λίγες.
ΟΛΑ αυτά που ανέφερα, σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό, τα έχουν λίγοι και λίγες, είναι μια πολύ μικρή μειονότητα. Αυτοί που δεν τα έχουν είναι η πλειονότητα. Από αυτήν την πλειονότητα, οι περισσότεροι θα ήθελαν να τα έχουν, ελάχιστοι δεν θα ήθελαν. Μπορούν να τα έχουν, όσοι θα το ήθελαν; Προσπαθούν; Τι κάνουν για να τα αποκτήσουν; Τι αισθάνονται που δεν τα έχουν ή που αποτυχγάνουν να τα αποκτήσουν; Αυτοί που τα έχουν, παροτρύνουν αυτούς που δεν τα έχουν να τα αποκτήσουν;
ΓΙΑ να τα έχουν, όσοι δεν τα έχουν, πρέπει να αποκτήσουν χρήματα. Όλοι και όλες θέλουν να έχουν, να αποκτήσουν περισσότερα χρήματα. Υπάρχουν δύο τρόποι να τα καταφέρουν: τα νόμιμα και τα παράνομα μέσα. Τα νόμιμα μέσα είναι η μεγάλη επιχείρηση ή κάποια επικερδής εξειδίκευση (μουσική, ποδόσφαιρο κ.α.) και η εργασία. Ελάχιστοι όμως έχουν πρόσβαση στα νόμιμα αποτελεσματικά μέσα. Όσο για την εργασία, εάν με αυτόν τον όρο εννοούμε το μεροκάματο, τον μισθό ή μια μικρή επιχείρηση, κάνα ψιλικατζίδικο ή κάνα καφέ, τότε είναι βέβαιο ότι με αυτά τα μέσα το μόνο που θα αποκτήσουν θα είναι ένα μικρό διαμέρισμα, ένα αυτοκίνητο και λίγες μέρες διακοπές σε νησάκι του Αιγαίου, δεύτερης επιλογής. Τα κρατικά τυχερά παιχνίδια είναι άλλο ένα νόμιμο μέσο, μια νόμιμη, από το κράτος οργανωμένη, απάτη. Απομένουν λοιπόν τα παράνομα μέσα – η βία, οι παράνομες και μη αποδεκτές ηθικά δραστηριότητες (πώληση ναρκωτικών, εμπόριο όπλων, πορνεία) και η απάτη, αυτοί είναι τρεις τρόποι να βάλεις τη γίδα στην πλάτη. Νομίζω πως θα έχετε αντιληφθεί την αντίφαση: σε αυτή την περίπτωση, ενώ οι στόχοι της υλικής ευημερίας, της αύξησης της κοινωνικής ισχύος και της αναγνωρισιμότητας είναι στόχοι κοινωνικά αποδεκτοί, για την πραγματοποίησή τους απαιτούνται παράνομα μέσα, διότι τα νόμιμα είναι παντελώς ατελέσφορα. Η αντίφαση αυτή ονομάστηκε, από τον κοινωνιολόγο R. Merton (Social theory and social structure, 1957), ανομία.
ΑΝ και τα παράνομα μέσα είναι η χρήση βίας, οι παράνομες δραστηριότητες και η απάτη, οι εκφάνσεις τους είναι πολλές, όπως και τα κριτήρια επιλογής, όπως και ο βαθμός απόκτησης της ισχύος, του πλούτου και της αναγνωρισιμότητας. Όλα αυτά καθορίζονται από την κοινωνική καταγωγή. Τα κατώτερα στρώματα, παραδείγματος χάριν, χρησιμοποιούν τη βία για να αποκτήσουν το μόνο που μπορούν: κάποιο σύμβολο της ανώτερης κοινωνικής θέσης (status symbol), μεταξύ των οποίων ξεχωρίζουν βέβαια το αυτοκίνητο και τα επώνυμα, ακριβά ρούχα – η τσάντα Λουί Βιτόν και το ρολόι Ρόλεξ (ακόμα κι αν είναι απομίμηση!) έρχονται σε δεύτερη μοίρα. Η στάση αυτή χαρακτηρίζει την πλειονότητα του πληθυσμού – από τον κοινωνικό πάτο μέχρι τα μικρομεσαία στρώματα. Οι συμμορίες του δρόμου των μαύρων στην Αμερική λατρεύουν τα επώνυμα ρούχα. Οι γύφτοι τα ακριβά αυτοκίνητα. Τα μικρομεσαία στρώματα επιθυμούν διακαώς και επιδιώκουν την απόκτηση πολυτελούς κατοικίας και πολυτελούς εξοχικού.
ΤΙ ενισχύει όμως την επιδίωξη των επιθυμιών του πλουτισμού, της κοινωνικής ανέλιξης και της αναγνωρισιμότητας; Πρώτα η μίμηση των πλουσίων, ισχυρών και διάσημων, οι οποίοι παροτρύνουν αυτή τη μίμηση. Την αρχαιότερη μαρτυρία αυτής της παρότρυνσης τη διαβάζουμε στον Επιτάφιο του Περικλέους (Θουκυδίδης): κι εσείς μπορείτε να γίνετε πλούσιοι και ισχυροί και επιφανείς, με τον πόλεμο, τον φόνο και την αρπαγή. Αυτή είναι η δημοκρατία, οι ίσες ευκαιρίες σε όλους – ευκαιρίες πλουτισμού και αύξησης της ισχύος. Ο διάχυτος ανταγωνιστικός ατομικισμός είναι άλλη μία μορφή ενίσχυσης, κατάληξη του οποίου είναι η ενδοκοινοτική βία, η βία μεταξύ των μελών των μειονοτήτων του κοινωνικού πάτου. Όλες σχεδόν οι δολοφονίες νεαρών μαύρων, η πρώτη αιτία θανάτου, στη Νέα Υόρκη και στο Σικάγο, περιορίζομαι σε αυτές τις περιοχές, γίνονται από μαύρους. Η άσκηση της βίας και οι φόνοι μεταξύ των πολύ φτωχών γύφτων είναι ενδημική.
ΑΠΟΜΕΝΕΙ ο τρίτος παράγοντας, η αποστέρηση (deprivation). Πρόκειται για ένα αρνητικό συναίσθημα, πολύ έντονο. Όσοι και όσες δεν έχουν, δεν μπορούν ή αποτυγχάνουν να αποκτήσουν όλα όσα επιθυμούν, νιώθουν μειονεκτικά, νιώθουν ηττημένοι, χαμένοι (looser). Η αποστέρηση εμφανίζεται κατόπιν σύγκρισης με αυτούς που έχουν πλούτο, ισχύ και αναγνωρισιμότητα και έτσι επινοήθηκε από τον εγκληματολόγο J. Young, στη δεκαετία του 1990, ο όρος συγκριτική αποστέρηση (comparative deprivation). Το συναίσθημα της συγκριτικής αποστέρησης έχει διαχυθεί σε όλη την κοινωνία, από τον κοινωνικό πάτο μέχρι τα ανώτερα κοινωνικά στρώματα και επαγγελματικές ομάδες (δημοσιογράφοι, καλλιτέχνες, αθλητές, πολιτική ολιγαρχία κ. α.). Θεωρείται ως μία από τις ισχυρότερες αιτίες εγκληματικότητας, πέραν των τριών παραδοσιακών μορφών εγκληματικότητας ( για την επιβίωση, την ενίσχυση επιχειρήσεων και αύξηση της κατανάλωσης).
ΔΕΝ υπάρχει καμία απολύτως αμφιβολία σχετικά με την τάση αύξησης στις τελευταίες δεκαετίες τόσο των παραδοσιακών όσο και των καινοφανών μορφών βίας και εγκληματικότητας. Η τάση αυτή θα συνεχιστεί και όλες οι μορφές βίας και εγκληματικότητας θα γενικευτούν και θα επεκταθούν: η βία για την επιβίωση, το οικονομικό έγκλημα (ενίσχυση επιχειρήσεων υπό χρεωκοπία και πτώχευση), η εγκληματικότητα για την αύξηση της κατανάλωσης. Με τον ίδιο τρόπο θα ενισχυθεί και η μίμηση και ο ανταγωνιστικός ατομικισμός και η συγκριτική αποστέρηση. Θα ήταν παράξενο να μην αναμένουμε την οξεία αντίδραση του κράτους, τόσο της νομοθετικής εξουσίας όσο και των κατασταλτικών μηχανισμών. Η πρώτη θα αναθεωρήσει πολλές ποινικές διατάξεις ενώ οι δεύτεροι θα νομιμοποιηθεί να πυροβολούν εν ψυχρώ.
Πολύ ωραίο άρθρο!
ευχαριστώ πολύ!
υπάρχει και μια άλλη περίπτωση που σχετίζεται με την ισχύ και την αναγνωρισιμότητα, αλλά όχι με τον πλούτο! συνήθως απαντάται σε μικρούς κοινωνικούς κύκλους, πχ. σε μια παρέα ή σε χώρους που αφορούν κάποιες ας πούμε εναλλακτικές μορφές τέχνης… ο πιο χαρακτηριστικός τρόπος για να αποκτηθεί η ισχύς και η αναγνώριση σε τέτοιες περιπτώσεις είναι η υπόγεια χειριστικότητα, τύπου τα έχω καλά με όλους αλλά ταυτόχρονα δολοπλοκώ και δημιουργώ ίντριγκες με όλους για όλους, ώστε να βγαίνω πάντα εγώ λάδι… μάλιστα σε περιπτώσεις εναλλακτικών τεχνών όπου εκ των πραγμάτων το κοινό στο οποίο απευθύνονται δεν είναι μεγάλο και ο πλουτισμός είναι έξω από το κάδρο, συνηθίζουν κάποιοι να επενδύουν δικά τους χρήματα ώστε ταυτόχρονα με την δολοπλοκία να επιτυγχάνουν την ισχύ και την αναγνώριση…
Ναι, ναι, συμφωνω, καμια απολύτως αντίρρηση. Η κοινωνική πραγματικότητα έχει πολλές πτυχές, τις οποίες είναι παντελώς αδύνατο κάποιος να τις δει, να τις αντιληφθεί και να τις περιγράψει. Αλλάζει διαρκώς, τροποποιείται, βρίσκεται σε διαρκή κίνηση, άλλοτε βραδεία άλλοτε ταχύτερη, επιταχύνεται, επιβραδύνεται. Η στάση που περιγράφεις μου είναι οικεία, και τη θυμήθηκα, αλλά ανήκει στο μακρινό παρελθόν, όταν ζουσα Αθήνα.