φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα
ΠΟΛΛΟΙ παλαιοανθρωπολόγοι διατείνονται ότι ο άνθρωπος εμφανίστηκε πριν 250.000 χρόνια, ενώ η διαδικασία για να διαμορφωθεί (ανθρωπογένεση/κοινωνιογένεση) είχε μια διάρκεια που ξεπερνά τα 4 εκατομμύρια χρόνια. Ο άνθρωπος είναι το τελικό αποτέλεσμα μιας σειράς επαναστάσεων, αλλαγών χωρίς επιστροφή στην προηγούμενη κατάσταση: η όρθια στάση, η απώλεια οίστρου στα θηλυκά, η παράταση της παιδικής ηλικίας, η χρήση της φωτιάς, το μαγείρεμα, η κατασκευή εργαλείων για κατασκευή εργαλείων, το παιχνίδι, ο χορός, η μουσική, η γλώσσα και η σκέψη, η αφήγηση, η φαντασία και η φαντασίωση, το σύμβολο και η τελετή, η ανταλλαγή, η παράσταση και η τέχνη, το κυνήγι μεγάλων θηραμάτων, ο πόλεμος, ο διαρκής πειραματισμός – αυτές είναι οι σημαντικότερες επαναστάσεις.
ΑΠΟ τα 250.000 χρόνια, τα 240.000 τα ζήσαμε ως τροφοσυλλέκτες και κυνηγοί μικρών θηραμάτων (και μεγαλύτερων προς το τέλος αυτής της περιόδου). Ζούσαμε σε ομάδες των 20-50 μελών, στις οποίες οι δεσμοί δεν ήταν σταθεροί: οι συμβιωτικές ομάδες διασπόντουσαν, διαλύονταν και ανασυνθέτονταν μόλις προέκυπτε κάποια διαφωνία, πολύ συχνά δηλαδή. Η προσωρινότητα της συμβίωσης απέτρεπε την εμφάνιση παγιωμένων κυριαρχικών σχέσεων. Οι σχέσεις ανταλλαγής και συνεργασίας με άλλες ομάδες ήταν επίσης ευκαιριακές και προσωρινές, για να αποτραπεί η αύξηση του μεγέθους της συμβίωσης και κατά συνέπεια για να αποτραπεί και πάλι η εμφάνιση κυριαρχικών σχέσεων. Εστιάζω στην αντίθεση προσωρινότητα/μονιμότητα – θα μας χρειαστεί για να κατανοήσουμε και την παγκόσμια ιστορία και το μέλλον μας.
Ο κοινωνικός πλούτος της συμβιωτικής ομάδας, που είναι απαραίτητος για να διαιωνιστεί και να αναπαραχθεί, δεν ήταν υλικός, ήταν σχεσιακός, άρα και γνωσιακός. Δεν είχαν πολλά εργαλεία, δεν είχαν πολλά αντικείμενα, δεν αποθήκευαν τροφή αλλά είχαν πολλές σχέσεις τόσο με τη φύση όσο και με τους άλλους/άλλες. Οι σχέσεις αυτές και ο διαρκής πειραματισμός παρήγαγαν γνώσεις – η γνώση είναι το αποτέλεσμα σχέσης ή σχέσεων, η έμπνευση είναι αποτέλεσμα συνάψεων, σχέσεων δηλαδή. Ζούσαν μέσα στη φύση, ανέπνεαν καθαρό αέρα, έπιναν καθαρό νερό και έτρωγαν ένα πολύ μεγάλο αριθμό τροφών, συμβιώνοντας και συνεργαζόμενοι και συγκρουόμενοι με άλλους και άλλες σε ομάδα μερικών δεκάδων μελών. Το σώμα του ανθρώπου, η λειτουργία των οργάνων και των λειτουργιών, η λειτουργία του κυττάρου, του ανοσοποιητικού συστήματος, η σκέψη του, ο συναισθηματικός του κόσμος ήταν το ιστορικό αποτέλεσμα αυτών των σχέσεων κι αυτών των συνθηκών.
ΘΑ κάνω τώρα ένα νοητικό πείραμα, μια υπόθεση εργασίας, πριν συνεχίσω, και θα θέσω ένα ερώτημα – θα ήθελα να το σκεφτείτε και να απαντήσετε. Εγώ δεν μπορώ να σας ακούσω αλλά φαντάζομαι ότι μάλλον η απάντησή σας θα συμφωνεί με τη δική μου. Φανταζόμαστε έναν τροφοσυλλέκτη, άντρα ή γυναίκα, αδιάφορο, παντελώς, να φεύγει από το 150.000 π. Χ. και να έρχεται στην Αθήνα, να ζει σε διαμέρισμα, στα Κάτω Πατήσια ή στο Γκύζη. Ερωτώ: μετά από πόσες μέρες θα πέθαινε;
ΛΙΓΟ πριν και λίγο μετά το 1900, ζωολογικοί κήποι του Παρισιού και του Βερολίνου εξέθεταν σε κλουβιά τροφοσυλλέκτες, οικογένειες και ομάδα ολόκληρη, από την Αφρική και την Ασία. Βέβαια, οι άνθρωποι αυτοί μετά από κάποιες βδομάδες ή μήνες πέθαναν – από το κρύο και την κατάθλιψη. Νομίζω πως με πιστεύετε – εάν όχι, μπορείτε να το ψάξετε. Φαντάζεστε τη θλίψη και την δυστυχία αυτών των ανθρώπων; Σήμερα να περπατάς μέσα στο δάσος και να ψάχνεις να βρεις τη τροφή σου, τραγουδώντας και γελώντας, και την άλλη μέρα να βρεθείς στην πρωτεύουσα της υγρασίας και του ψύχους; Μέσα σε κλουβί και να περνάνε ευρωπαίοι άνθρωποι να σε βλέπουν και να θαυμάζουν;
ΤΩΡΑ δεν ζούμε μέσα στη φύση, δεν αναπνέουμε καθαρό αέρα, δεν πίνουμε καθαρό νερό, δεν τρώμε καθαρές τροφές, η διατροφική ποικιλία έχει περιοριστεί σε ένα πολύ μικρό αριθμό τροφών, και, το σημαντικότερο, έχει μειωθεί δραστικά ο αριθμός των κοινωνικών σχέσεων – δεν ζούμε σε ομάδες των 40 μελών, δεν συνεργαζόμαστε, κατά συνέπεια, δεν υπάρχουν σχέσεις, δεν υπάρχει πειραματισμός, άρα δεν υπάρχουν γνώσεις. Τις γνώσεις δεν τις παράγει η ζωή, η κοινωνία αλλά τα επιστημονικά εργαστήρια – χώροι απαγωγής, εγκλεισμού και ελέγχου του πειραματισμού και της παραγωγής γνώσης. Τώρα αρχίζουμε να βλέπουμε ολοκάθαρα τα αρνητικά αποτελέσματα αυτής της καταστροφικής διαδικασίας. Το σώμα μας τα έχει παίξει, τα κύτταρά μας τα έχουν παίξει, άλλοτε γίνονται αθάνατα και μας καταστρέφουν (καρκίνος) κι άλλοτε σκοτώνουν άλλα υγιή κύτταρα, επειδή βλέπουν ότι είναι εξαντλημένα, δεν μπορούν να κάνουν καλά τη δουλειά τους, είναι άχρηστα, παρ΄ότι υγιή (αυτοάνοσα) ενώ το ανοσοποιητικό σύστημα αποσυντίθεται, αποδυναμώνεται και αποδιοργανώνεται. Από την άλλη, έχουν εμφανιστεί κοινωνίες στις οποίες έχει χαθεί το γέλιο και το παιχνίδι, ο χορός και το τραγούδι, η προφορική αφήγηση και, το σημαντικότερο, ο κοινωνικός πειραματισμός. Η ελάττωση των κοινωνικών σχέσεων, που οδήγησε στην πυρηνική οικογένεια (τι αθλιότητα!), στο ζευγάρι (τι κατάντια!) και στο πλήθος των εργένηδων (τι δυστυχία!), επέκτεινε και γενίκευσε την μοναξιά, που επέφερε τη θλίψη και την τεραστίων διαστάσεων πολιτισμική επιδημία της κατάθλιψης.
ΤΟ μέλλον διαγράφεται ακόμα πιο ζοφερό. Η Κυριαρχία, γενικά, παγκόσμια πια, και η εκάστοτε άρχουσα τάξη των κοινωνιών του δυτικού πολιτισμού ειδικότερα, κατάφερε με την τεχνική και την επιστήμη να αντιστρέψει την εξάρτησή της από τους υποτελείς παραγωγούς και να τους εξαρτήσει από αυτήν. Αυτή είναι η στρατηγική της: κάποτε δεν μπορούσε να ζήσει χωρίς εμάς (δούλοι, δουλοπάροικοι, εργάτες), τώρα δεν μπορούμε εμείς να ζήσουμε χωρίς αυτήν. Κατέχει και ελέγχει την παραγωγή της τροφής, των φαρμάκων, της γνώσης, όλου του κοινωνικού πλούτου ενώ, πάλι με τη βοήθεια της τεχνοεπιστήμης, μας παρακολουθεί και μας επιτηρεί σχολαστικά και λεπτομερειακά. Η ψηφιακή τεχνολογία, η υπολογιστική, η τεχνητή νοημοσύνη, το διαδίκτυο των πραγμάτων θα κάνει τους Κυρίους μας θεούς – παντογνώστες και πανταχού παρόντες. Ψιλικατζήδες θεούς βέβαια, μιας και δεν θα μπορέσουν, όσο και να το ποθούν διακαώς, να γίνουν αθάνατοι.
ΑΣ έρθουμε τώρα στο θέμα που μας απασχολεί. Με κριτήριο την διατροφική ποικιλία, η παγκόσμια ιστορία της διατροφής διακρίνεται σε τρεις εποχές. Η πρώτη είναι η εποχή των τροφοσυλλεκτών (-κυνηγών, αλιέων) και διήρκεσε 240.000 χρόνια – είναι πολύ δύσκολο να φανταστούμε και να υπολογίσουμε τη διατροφική ποικιλία της. Για να επιβιώσουν οι άνθρωποι έτρωγαν τα πάντα: ό,τι φαγωνόταν, τρωγόταν. Καρποί, φύλλα, ρίζες, βολβοί, σκουλήκια, έντομα, σαύρες, μικρά θηλαστικά, ψάρια, μαλάκια, όστρακα – τα πάντα. Η εντερική χλωρίδα του ανθρώπου είναι το αποτέλεσμα αυτής της διατροφικής ποικιλίας. Οι άνθρωποι γνώριζαν ότι μόνο με φύλλα και ρίζες και καρπούς δεν μπορείς να ζήσεις, ιεραρχούσαν τις τροφές βάσει της θρεπτικότητάς τους. Αναζητούσαν τροφές με πολλές πρωτεΐνες για τον σχηματισμό του σώματος και τροφές που θα τους εξασφάλιζαν ενέργεια (υδατάνθρακες [άμυλο και ζάκχαρα] και λίπη), χωρίς όμως να αδιαφορούν για όλες τις άλλες. Γνώριζαν ότι κάθε τροφή έχει τη δική της χρησιμότητα – βιταμίνες, ιχνοστοιχεία. Η διαρκής αναζήτηση αυτών των τροφών και ο διαρκής πειραματισμός είχε ως αποτέλεσμα αφενός τον εντοπισμό τροφών πλούσιες σε υδατάνθρακες (σιτάρι, ρύζι, καλαμπόκι, πατάτα) και την καλλιέργειά τους και αφετέρου την εξημέρωση ζώων για την εξασφάλιση μεγάλων ποσοτήτων κρέατος. Η διαδικασία αυτή δεν συνέβη σε ένα μέρος της Γης και διαδόθηκε αλλά σε πολλά, την ίδια ή διαφορετική εποχή (Μέση Ανατολή, Ινδία, Κίνα, Αφρική, βόρεια, κεντρική και νότια Αμερική. Και, σε μικρότερη κλίμακα, και στην Αυστραλία.
Η καλλιέργεια ενός μέρους της τροφής εγκαινιάζει την δεύτερη περίοδο της διατροφικής ποικιλίας. Σε αυτή την περίοδο διακρίνουμε δύο φάσεις. Στην πρώιμη, η διατροφική ποικιλία παραμένει μεγάλη, οι αγροτικές κοινότητες κληρονομούν και συνεχίζουν τη διατροφική παράδοση των τροφοσυλλεκτών. Κληρονόμος αυτής της παράδοσης είναι η κινέζικη κουζίνα – και οι συγγενικές με αυτήν (βιετναμέζικη, ταϊλανδέζικη κ.α.). Εκεί όπου εμφανίστηκε η καλλιέργεια της γης, όπου χτίστηκαν χωριά, η τροφοσυλλογή δεν εξέλιπε, οι άνθρωποι συνέχισαν να εξασφαλίζουν ένα μικρό ή μεγάλο μέρος της τροφής από τη φύση, χωρίς να την παράγουν. Παραθέτω τις τροφές που συλλεγω εγώ ο ίδιος από το δάσος: χόρτα, σπαράγγια άγρια, σαλιγκάρια, μανιτάρια, άγρια φρούτα (βατόμουρα, κορόμηλα, κράνα, άγρια αχλάδια, τσάπουρνα) – και πολλά βότανα. Όταν όμως οι αγροτικές κοινότητες βρέθηκαν σε περιοχές όπου δεν υπήρχε μεγάλη βιοποικιλότητα, εκεί η διατροφική ποικιλία περιορίστηκε πολύ. Εκεί όμως που σχεδόν εξαφανίστηκε ήταν οι ποιμενικές κοινωνίες των στεπών. Υπήρξαν κοινωνίες που κατανάλωναν μόνο κρέας και γάλα!
Η τρίτη εποχή είναι η εποχή που ζούμε. Και ζούμε σε μια μεταβατική περίοδο – μια φάση αυτής της εποχής τελειώνει και αρχίζει μια άλλη. Σε αυτή τη φάση, η διατροφική ποικιλία έχει περιοριστεί δραστικά, αλλού λιγότερο αλλού περισσότερο, λόγω της διαβίωσης του πληθυσμού στις πόλεις και, κατά συνέπεια, λόγω της εμπορευματοποίησης της τροφής. Ενώ στις δύο προηγούμενες εποχές οι άνθρωποι παρήγαγαν οι ίδιοι την τροφή τους, με τον καπιταλισμό, και ιδίως τον βιομηχανικό, ο αριθμός των παραγωγών τροφής μειώνεται διαρκώς. Λίγοι παράγουν τροφή για πολλούς και παράγουν τροφή η οποία να μπορεί να μεταφερθεί και να αποθηκευτεί χωρίς να αλλοιωθεί. Έτσι, έχει εξαφανιστεί τεράστιος αριθμός ποικιλιών δημητριακών, λαχανικών και οπωροφόρων. Οι κάτοικοι των μεγαλουπόλεων, και μάλιστα οι πιο φτωχοί, έχουν περιορίσει την ποικιλία των τροφών με άκρως αρνητικές συνέπειες για την υγεία τους – μεγάλη έλλειψη θρεπτικών συστατικών (βιταμίνες και ιχνοστοιχεία) και ανεπανόρθωτη καταστροφή της εντερικής χλωρίδα (πολύποδες, καρκίνοι παχέος εντέρου, στομάχου και άλλα που δεν τα θυμάμαι ή δεν τα γνωρίζω). Το μέλλον ανήκει στην κολονοσκόπηση – δεν θα υπάρχει άνθρωπος που, πριν τινάξει τα πέταλα, να μην έχει κάνει κολονοσκόπηση.
Η δεύτερη φάση που έρχεται είναι άκρως ζοφερή. Στην επερχόμενη κοινωνία της αεργίας, η διατροφή του πλήθους των αέργων θα περιορίζεται σε ένα πολύ μικρό αριθμό τροφών – ήδη υπάρχουν στρώματα του πληθυσμού που μια μέρα τρώνε ρύζι, την άλλη μακαρόνια και ούτω καθ΄ εξής με την ίδια σειρά. Παράλληλα, και ταυτόχρονα, η παραγωγή της τροφής θα μεταφερθεί από το έδαφος στα εργοστηριακά εργοστάσια παραγωγής της τροφής, ενισχύοντας ακόμα περισσότερο την απομάκρυνση από τη φύση και την παραμονή στις πόλεις αφενός και την εξάρτηση του πλήθους από την ολιγαρχία της παραγωγής της τροφής αφετέρου. Και, εννοείται, ότι αυτά τα εργαστηριακά εργοστάσια δεν θα παράγουν ζωχούς, αγριοράδικα και κράνα αλλά ένα πολύ μικρό αριθμό τροφών. Ό,τι βιταμίνες και ιχνοστοιχεία χρειάζεστε, να πάτε να τα πάρετε από το φαρμακείο ή το σούπερ μάρκετ.
ΟΙ συνέπειες της επερχόμενης περαιτέρω μείωσης της διατροφικής ποικιλίας θα είναι τρομακτικές. Οι καρκίνοι και τα αυτοάνοσα θα γενικευτούν, νέες μορφές, πολύ πιο επιθετικές, θα εμφανιστούν, το ανοσοποιητικό σύστημα θα τείνει να καταρρεύσει και εμείς θα συνεχίσουμε να πιστεύουμε ότι η τεχνική, η επιστήμη, η γνώση και η σκέψη θα μας σώσουν.
ΤΟ μόνο που θα μας έσωζε θα ήταν η εγκατάλειψη των πόλεων και η αυτοπαραγωγή ενός μεγάλου μέρους της τροφής. Αυτό δεν πρόκειται να γίνει ποτέ. Πρώτον, δεν το θέλει κανένας και καμία. Δεύτερον, κι αν το θελήσουμε , δεν θα μας επιτρέψουν να το κάνουμε.
Σχολιάστε ελεύθερα!