θα πάει πίσω ο χειμώνας
ο χειμώνας είναι ακόμα πίσω μας
(νεοελληνικές φράσεις)
φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα
Ο χειμώνας είναι ακόμα πίσω μας και θα είναι βαρύς: από τον Δεκέμβρη μέχρι τα μέσα Φεβρουαρίου θα ρίξει πολλά χιόνια και θα κάνει πολλά κρύα. Εάν είναι έτσι, τότε ο χειμώνας δεν θα πάει πίσω, δεν είναι πίσω μας, θα είναι στην ώρα του. Θα πάει πίσω, εάν παραταθεί Μάρτιο και Απρίλιο αλλά δεν το νομίζω, θα έχουμε άνοιξη στην ώρα της. Καταλαβαίνετε τι γράφω, έτσι δεν είναι; Καταλαβαίνετε διότι σε αυτές τις φράσεις, μοναδικές στην νεοελληνική γλώσσα, το μέλλον δεν δηλώνεται με το επίρρημα μπροστά αλλά με το επίρρημα πίσω. Δεν είναι παράξενο;
Η φράση αυτή έχει ιλιαδική (και οδυσσειακή) προέλευση και με αυτή θα ασχοληθούμε σήμερα. Και με αφορμή αυτό το ζήτημα θα αναρωτηθούμε εάν το μέλλον βρίσκεται μπροστά ή πίσω μας. Και θα αναρωτηθούμε ακόμα γιατί ο χρόνος, παρελθόν, παρόν και μέλλον, δηλώνεται όχι μόνο με χρονικά επιρρήματα αλλά και με τοπικά.
ΠΡΙΝ εκθέσω τις σκέψεις μου, θα ήθελα να κάνω μια σύντομη παρέκβαση για ένα σχετικά πρόσφατο διεπιστημονικό (και ακαδημαϊκό) κλάδο ερευνών και προβληματισμών που λέγεται Futures Studies – έχει αποδοθεί στα ελληνικά Σπουδές για τα μέλλοντα. Ο όρος Studies, Σπουδές υπαινίσσεται σαφώς ότι μπορούμε να ερευνήσουμε και να μελετήσουμε το μέλλον, να γράψουμε ακόμα και την ιστορία του, όχι επακριβώς, εννοείται, αλλά εν πολλοίς. Έχουν διαμορφωθεί δύο ρεύματα στις Σπουδές για τα μέλλοντα, με κριτήριο τη μέθοδο μελέτης, έρευνας και εξιστόρησης του μέλλοντος – η αμερικάνικη και η γαλλική. Σύμφωνα με την πρώτη, ο εντοπισμός τάσεων του παρόντος μας επιτρέπει να σκιαγραφήσουμε αδρομερώς το μέλλον, εάν βέβαια δεν ανακοπούν οι τάσεις. Σύμφωνα με τη δεύτερη, εάν κατασκευάζουμε το μέλλον, εάν το αποικίζουμε με βάση τις επιθυμίες μας και τις ανάγκες μας, εάν το μέλλον είναι η εκπλήρωση των επιθυμιών μας, τότε, γνωρίζοντας τις επιδιώξεις μας, είμαστε σε θέση να γνωρίσουμε και το μέλλον.
ΚΑΙ οι δύο τάσεις κινούνται, δεν μπορούν να κάνουν κι αλλιώς, μέσα στο πνεύμα της δυτικής αντίληψης περί του χρόνου, που είναι γραμμική. Και επειδή είναι γραμμική, δεν μπορεί παρά να τον εκφράζουμε και να τον δηλώνουμε με τοπικούς όρους: πίσω μας είναι το παρελθόν(χρονικά: πριν), εδώ (τώρα) είναι το παρόν και μπροστά (μετά, ύστερα, κατόπιν) είναι το μέλλον. Η γραμμική όμως αντίληψη του χρόνου, που είναι εβραϊκής και χριστιανικής προέλευσης, εσχατολογικής με άλλα λόγια, εκτόπισε την αρχαιοελληνική αντίληψη, την κυκλική. Τι είναι όμως μπροστά και τι πίσω, τι είναι μετά και τι πριν, στον κύκλο;
ΣΤΗΝ Ιλιάδα και την Οδύσσεια το παρόν δηλώνεται με το χρονικό επίρρημα νυν (τώρα), το παρελθόν, τα περασμένα γεγονότα, κυρίως με το χρονικό επίρρημα (και πρόθεση) πρίν ενώ το μέλλον κυρίως με το χρονικό επίρρημα ύστερον. Δηλώνονται όμως και με τοπικά επιρρήματα και προθέσεις – το παρελθόν με την πρόθεση πρό αλλά και με το επίρρημα πρόσσω – και τα δύο σημαίνουν “μπροστά”. Το μέλλον με το επίρρημα οπίσσω. Θα παραθέσω ένα στίχο (Α 343) στον οποίο διαβάζουμε μια φράση που την συναντάμε συχνά και στην Ιλιάδα και στην Οδύσσεια:
ουδέ τι οιδε νοήσαι άμα πρόσσω και οπίσσω
Ο G.Kirk (Υπόμνημα στην Ιλιάδα, τόμος Α, σελ. 187) τον αποδίδει με τον παρακάτω τρόπο: ” δεν ξέρει πώς να αντιληφθεί [ δηλαδή, να παρατηρήσει] τόσο τα περασμένα όσο και τα μελλούμενα” και σχολιάζει: ” φράση η οποία υπαινισσεται το γεγονός ότι η αξιοποίηση της εμπειρίας από το παρελθόν συμβάλλει στην πρόγνωση του μέλλοντος.” Πόσο παράξενα μας φαίνονται όλα αυτά! Το μπροστά δηλώνει το παρελθόν και το πίσω το μέλλον! Και αναπόφευκτα θα αναρωτηθούμε: πώς γίνεται κι αντιλαμβανόταν το παρελθόν να είναι μπροστά και το μέλλον να είναι πίσω;
ΕΓΡΑΨΑ παραπάνω ότι η φράση “ο χειμώνας είναι πίσω” (‘ο χειμώνας θα πάει πίσω”) ότι είναι ομηρικής προέλευσης. Θα μπορούσε όμως και να μην είναι – δεν είμαι βέβαιος για την προέλευσή της. Υπάρχει κι ένα άλλο ενδεχόμενο. Ο κύκλος των εποχών μας επιτρέπει να αντιληφθούμε τον χρόνο με δύο τρόπους: να δούμε το παρελθόν ως μέλλον και το μέλλον ως παρελθόν. Από το χρονικό σημείο που είμαστε τώρα, 17 Νοεμβρίου, η άνοιξη είναι μπροστά μας αλλά και είναι και πίσω μας! Η άνοιξη και πέρασε και θα έρθει! Ο χειμώνας και πέρασε και θα έρθει – είναι και μπροστά μας και πίσω μας. “Ο χειμώνας είναι μπροστά μας” είναι ταυτόσημο με το “ο χειμώνας είναι πίσω μας”!
ΣΥΜΦΩΝΑ με την αρχαιοελληνική αντίληψη του χρόνου, για την οποία έχει γράψει ο Θουκυδίδης και αργότερα οι συνεχιστές του, από τον Μακιαβέλι μέχρι τους απογόνους του Μακιαβελιστές (Μόσκα, Παρέτο, Μίχελς) και τον Π. Κονδύλη, αυτά που έγιναν στο παρελθόν θα γίνουν και στο μέλλον, εξ αιτίας της μη μεταβαλλόμενης ανθρώπινης φύσης. Αυτές οι δύο παράμετροι (η ανθρώπινη φύση και τα αενάως επαναλαμβανόμενα γεγονότα) ώθησαν τον Μακιαβέλι να αναγάγει την πολιτική σε επιστήμη – πολιτική είναι ο αγώνας για την εξουσία και ο αγώνας αυτός διεξάγεται βάσει νόμων. Και αφού είναι επιστήμη, που μελετά τους νόμους, μπορούμε να κάνουμε και προβλέψεις. Αφού λοιπόν αυτά που έγιναν στο παρελθόν θα γίνουν και στο μέλλον, το παρελθόν βρίσκεται και πίσω μας και μπροστά μας, το μέλλον βρίσκεται και μπροστά μας και πίσω μας.
ΕΙΝΑΙ προφανές ότι οι αρχαίοι Έλληνες πρόκριναν την κυκλική αντίληψη του χρόνου, την επαναληψιμότητα των γεγονότων και την σταθερότητα και αμεταβλησία της ανθρώπινης φύσης και είδαν το παρελθόν να είναι μπροστά και το μέλλον να είναι πίσω – με άλλα λόγια, δεν υπάρχει διαφορά μεταξύ παρελθόντος και μέλλοντος. Σύμφωνα όμως με τη γραμμική αντίληψη του χρόνου, που ενέπνευσε και τη λατρεία της διηνεκούς προόδου, σύμφωνα με την αντίληψη ότι η ιστορία έχει ένα σκοπό και κινείται για την πραγματοποίησή του (εσχατολογία, τελολογία), το παρελθόν δεν μπορεί παρά να είναι πίσω και το μέλλον να είναι μπροστά.
ΟΠΟΥ και να βρίσκεται το μέλλον γεγονός είναι ότι θα μας απασχολήσει με ένα τρόπο πολύ ιδιαίτερο. Η καθιέρωση των Futures Studies, των Σπουδών για τα μέλλοντα, σε πολλά πανεπιστήμια, η συγγραφή ολοένα και περισσότερων βιβλίων και άρθρων, η χρησιμοποίησή τους από κράτος, κυβερνήσεις, δεξαμενών σκέψης, ακαδημαϊκούς (κοινωνιολόγους, ιστορικούς κ.α.) και επιχειρήσεις είναι μια σαφέστατη ένδειξη της ανησυχίας που μας διακατέχει σχετικά με τις τύχες του δυτικού πολιτισμού και του καπιταλισμού. Οι Σπουδές για τα μέλλοντα δεν θα μας σώσουν. Μπορεί όμως να μας βοηθήσουν. Αν και, ομολογώ, δεν ξέρω ποιος μπορεί να μας σώσει και από τι.
Αν θεωρήσουμε τον εαυτό μας στάσιμο, ενώ το χρόνο κινούμενο, τότε το μέλλον βρίσκεται πίσω μας και το παρελθόν μπροστά μας. Ο χρόνος κινείται από πίσω προς τα μπροστά. Το μέλλον δεν μπορούμε το δούμε, ενώ το παρελθόν το βλέπουμε να ξεδιπλώνεται μπροστά μας.
_ πριν απο αρκετα χρονια ετυχε να ξαναδιαβασω μαθημα της σχολης για τον χρονο.
_ και σ’ εκεινο το μαθημα υπηρχε αναφορα στην μορφη του χρονου,
_ χρονος γραμμικος [συμπεραινω ευθυγραμμος ή περιπου, χωρις θεσεις καμψης ή και αναστροφης] ή χρονος κυκλικος [περιφερεια (κι’ ας μην ειναι ακριβως κυκλικη, ο κυκλος ειναι επιφανεια, δυσκολο να βρεις την θεση σου].
_ αλλα γιατι σωνει και καλα ο χρονος να ειναι μια γραμμη;
_ η ευκολη σκεψη που μου ‘ρχεται αμεσως στο νου ειναι γιατι ετσι τον αντιλαμβανομαστε, κι’ οπως αντιλαμβανομαστε ετσι μετραμε.
_ κι’ αμεσως μου ‘ρχεται η συνεπαγομενη σκεψη,
_ καλα, η φυση, το συμπαν ειναι υποχρεωτικα οπως το αντιλαμβανομαστε & μετραμε;
_ η επικρατουσα γνωμη ειναι πως οχι:
_ η φυση, το συμπαν ΔΕΝ ειναι υποχρεωτικα οπως το αντιλαμβανομαστε & μετραμε.
_ δεν καταλαβαινω γιατι να περιοριζομαστε στα ενδεχομενα να ειναι ο χρονος ή γραμμη [ευθεια] ή κυκλος [περιφερεια κυκλου].
_ για να μην τα πολυλογω γραφω μερικες απο τις [σιγουρα απειρες για οσους εχουν φαντασια ή ειναι καλοι στα μαθηματικα] αλλες [εκτος απο γραμμη ή περιφερεια] μορφες που μπορει να εχει ο χρονος, || μπορει να ειναι μια κουτρουβάλα ~> κυλιση σε μια γραμμη ή σε μια επιφανεια, || μπορει να ειναι ενας στροβιλος ελικοειδης κινηση απο μια επιφανεια σε θεσεις εξω απ΄αυτην, || τι απαγορευει σε κοσμικη κλιμακα αυτα τα ενδεχομενα; εμεις αυτο που εχουμε και σκεφτομαστε ειναι απο ‘δω ως ‘που φτανουν τα τηλεσκοπια, ε και πιο περα τι γινεται;
_ εχω και την ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΓΝΩΜΗ πως ο χρονος δεν υπαρχει, αλλα δεν θα μπω στα προσωπικα μου τωρα.
_ παντως ο χρονος βολευει, στο κατω κατω της γραφης, στηριζει την στενα ιστορικη πεποιθηση πως καθε αιτια εχει αποτελεσμα ή πως αν δεν βρεξεις κωλο ψαρι δεν τρως.
_ αλλα η φυση & το συμπαν ειναι και ο κωλος και το ψαρι και απειρα αλλα…
Δείτε εδώ: https://youtu.be/YycAzdtUIko
Ο χρόνος είναι κάτι στο οποίο θεωρητικά δεν είναι εφικτό να συμφωνήσουν δυο παρατηρητές. Σ’ αυτό που μπορούν πάντα να συμφωνούν είναι η αιτιότητα (causality) δηλαδή η αιτιώδης συνάφεια μεταξύ δύο καταστάσεων. Ο χρόνος είναι αποτέλεσμα μεταβολής. Δηλαδή επειδή υπάρχει μεταβολή μιας κατάστασης απο το Α στο Β, η διαδοχή των γεγονότων που δημιουργείται εκφράζει τον χρόνο. Αν ήταν όλα αμετάβλητα δεν θα υπήρχε χρόνος ούτε κάποιος να το επισημάνει αυτό. Απαραίτητη προϋπόθεση είναι τα γεγονότα να μην γίνονται ακαριαία με άπειρη ταχύτητα αλλά να υπάρχει όριο στην ταχύτητα μεταβολής.
Μήπως ο χρόνος δεν είναι ούτε κυκλικός ούτε γραμμικός ούτε οτιδήποτε; είναι απλά ένας κώδικας του εγκεφάλου όπως η γλώσσα ή τα μαθηματικά που τον βοηθά να ερμηνεύει το περιβάλλον και να προσαρμόζεται σ’ αυτό.