φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα
ΤΙ σημαίνει “Παρμενίδης”, ποια είναι η ετυμολογία του ονόματος του πρώτου φιλοσόφου, κατά τον Πλάτωνα – άρα και του δυτικού πολιτισμού; Οι απαντήσεις σε αυτά τα ερωτήματα θα συμβάλλουν στην κατανόηση των σκέψεων του Παρμενίδη για το εόν και το Είναι, όπως τις έχει εκθέσει στο φιλοσοφικό του ποίημα Περί φύσιος (Περί φύσεως); Με αυτά τα ζητήματα θα ασχοληθούμε σήμερα. Θεωρώ αναγκαίο όμως να παραθέσω κάποιες εισαγωγικές παρατηρήσεις που θα μας βοηθήσουν να μελετήσουμε και να κατανοήσουμε το όνομα του φιλοσόφου.
Η πρώτη παρατήρηση αφορά τη σημασία των ονομάτων των ανδρών, της αρχαιοελληνικής αριστοκρατίας κυρίως, μιας και γι΄ αυτήν έχουμε τις περισσότερες μαρτυρίες: στη συντριπτική τους πλειονότητα δηλώνουν είτε γενικά την ισχύ, πολεμική ή κοινωνική είτε κάποια επιμέρους εκδήλωση αυτών των μορφών ισχύος (επιθυμία, σκέψη, απάτη, φήμη, πλούτος και άλλα). Ο αριθμός των ονομάτων, λόγου χάριν, με πρώτο ή δεύτερο συνθετικό τις λέξεις κράτος, σθένος και κλέος είναι πολύ μεγάλος – ξεπερνούν κατά πολύ τα 200. Να σας θυμίσω μόνο μερικά πολύ γνωστά ονόματα: Πολυκράτης, Ισοκράτης, Σωκράτης, Δημοσθένης, Κλεισθένης, Θεμιστοκλής, Περικλής, Μεγακλής.
Η δεύτερη παρατήρηση. Το ανδρικό όνομα αναφέρεται στον πατέρα, καταγράφει, τονίζει εμφατικά κάποια ικανότητα, κάποια δεξιότητα, κάποιο χαρακτηριστικό του πατέρα. Ο Τηλέμαχος δεν μάχεται μακριά (τήλε) ή από μακριά (τόξο – ένα από τα δύο ισχύει, δεν είναι βέβαιο ποιο) αλλά ο πατέρας του, ο Οδυσσεύς. Ο τρόπος αυτός της ονοματοθεσίας επιβίωσε μέχρι και τον 5ο π. Χ. αιώνα, όταν εμφανίστηκε ένας άλλος τρόπος: ο γιος παίρνει το όνομα του παππού, τρόπος που επιβιώνει μέχρι και στις μέρες μας.
ΤΡΙΤΗ παρατήρηση. Στην αρχαία ελληνική κοινωνία ο πατέρας θεωρούνταν πιο ισχυρός από το γιο και πράγματι ήταν: όσο ζούσε ο πατέρας ο γιος όφειλε υπακοή σε αυτόν. Με άλλα λόγια ο γιος ενηλικιωνόταν μόνο όταν πέθαινε ο πατέρας του. Αυτή είναι και η κοινωική προέλευση των πατρωνυμικών: ο γιος, εκτός από το όνομα που του έχει έχει δοθεί, δηλώνεται και μέσω ονόματος που εκφράζει την καταγωγή από τον πατέρα. Ο Κρονίδης, στην Ιλιάδα, είναι ο γιος του Κρόνου, ο Ζεύς δηλαδή. Ο Πηλεΐδης ή Πηληιάδης είναι ο γιός του Πηλέως, ο Αχιλλεύς. Πολύ συχνά η δήλωση γίνεται περιφραστικά: όταν διαβάζουμε συχνά στην Ιλιάδα Μενοιτίου άλκιμος υιός καταλαβαίνουμε ότι πρόκειται για τον Πάτροκλο. Τα πατρωνυμικά σχηματίζονται με το όνομα του πατέρα και το παραγωγικό μόρφημα -ιδ- που δηλώνει την καταγωγή. Να προσθέσω ακόμα ότι οι αρχαίοι Έλληνες θεωρούσαν πως ο πατέρας είναι πιο ισχυρός από τον γιο, έτσι όσο πιο πίσω πάμε στην καταγωγή τόσο πιο ισχυρός είναι ο πρόγονος, μέχρι να φτάσουμε σε κάποιον θεό – όλοι οι αριστοκράτες πίστευαν πως κατάγονταν από κάποιο θεό, με άλλα λόγια, πώς η αρχικός προπάτορας ήταν η ισχύς. Υπονοούσαν ότι προέρχονταν από ισχυρό γένος και ότι το γένος τους παρέμεινε ισχυρό – αυτή είναι η γενεαλογία της κοινωνικής ισχύος.
ΑΣ έρθουμε τώρα να μελετήσουμε το όνομα Παρμενίδης. Η μορφή του δεν αφήνει καμιά απολύτως αμφιβολία ως προς την ετυμολογία και τη σημασία: είναι πατρωνυμικό, αλλά με ένα ιδιάζοντα τρόπο. Ο Διογένης Λαέρτιος γράφει ότι ο πατέρας του Παρμενίδη λεγόταν Πύρης (γεν. Πύρητος), παράγεται από τη λέξη πυρ, η φωτιά. Οι αρχαίοι Έλληνες θεωρούσαν το πυρ μια πολύ ισχυρή φυσική δύναμη και πολλές φορές στην Ιλιάδα ο ήρωας πολεμιστής που μαίνεται στο πεδίο της μάχης παρομοιάζεται με τη φωτιά που κατακαίει το δάσος – χαρακτηριστικά της οποίας είναι η ορμητικότητα, η σφοδρότητα, η καταστρεπτικότητα και το ακαταμάχητο, το ακατάβλητο, το αδήριτο, το αήττητο. Η παρομοίωση, και η σύγκριση, υποδηλώνει επιθυμία – ο ήρωας θα ήθελε να διαθέτει όλα αυτά τα χαρακτηριστικά του πυρός, θα ήθελε να ήταν τόσο ισχυρός όσο και το πυρ. Θα ήταν λοιπόν παράξενο να μην υπήρχαν ανδρικά ονόματα που να δήλωναν την ισχύ του πυρός. Υπήρχαν και δεν είναι λίγα (στο τέλος του κειμένου παραθέτω τα βοηθήματα που χρησιμοποίησα): Πυρικλής, Πυροκλείδης, Πύριππος, Πυρόμαχος, Πυριλάμπης, Πυραιμένης, Πυρίας, Πύρης, Πύριχος, Πύρος, Πυρίδης, Πύρων, Βλέπυρος, Ζώπυρος, Κλεόπυρος, Στίλπυρος, Λάμπυρις, Διαπύριος.
ΤΟ πατρωνυμικό του Παρμενίδη θα έπρεπε να ήταν Πυρητίδης (από τη γενική Πύρητος), και πιθανόν ήταν, αλλά δεν θα μπορούσε να ήταν το όνομα του γιου. Τα πατρωνυμικά αντικαθιστούσαν το όνομα του γιου, ήταν ένα είδος παρωνυμίου (παρατσούκλι). Έτσι, Παρμενίδης είναι ο γιος του Παρμεν-, όπου η λέξη αυτή θα πρέπει να δηλώνει κάποια ικανότητα, δεξιότητα, κάποιο χαρακτηριστικό όχι του ίδιου του Παρμενίδη αλλά του πατέρα του, του Πύρητος. Η λέξη αυτή δεν παρουσιάζει καμιά δυσκολία τόσο ως προς την ετυμολογία όσο και ως προς τη σημασία. Είναι σύνθετη από την πρόθεση παρά και το μόρφημα μεν– το οποίο σχετίζεται με το ρήμα μένω. Δεν είναι λίγα τα ονόματα με αυτά τα δύο συνθετικά: Παραμένων, Παρμένης, Παρμενείδας, Πάρμενις, Παρμενίτας, Παρμενίσκος, Παρμενίων, Παρμήν, Πάρμων, Πάρμις. Κάποια ονόματα παράγονται από το μόρφημα μεν-: Μένων, Μεν[ν]έας, Μένετος, Μενίδας· υπάρχουν όμως πολύ περισσότερα με πρώτο ή δεύτερο συνθετικό το μόρφημα μεν-: Μέναιχμος, Μενοίτιος, Μενέλαος, Μενεσθεύς, Μενέσθης, Μενέσθιος, Μενεκράτης, Μενέμαχος, Εμμένης, Εμμενίδας, Επιμενίδης, Μενέξενος, Αντιμένων, Επιμένων, Ευθυμένων. Έχει κάποια σχέση το ρήμα μένω (και το μόρφημα μεν-) με τον πόλεμο και την ισχύ; Υπάρχει κάποιο ρήμα με αντίθεση σημασία;
ΣΤΗ ραψωδία Θ (157-9) οι Τρώες και ο Έκτωρ βάλλουν κατά του Νέστορος ”βέλεα στονόεντα”, βλήματα που προκαλούν πόνο, και ο Νέστωρ “φύγαδες τράπε μώνυχας ίππους”, τρέπεται σε φυγή, δεν μένει να πολεμήσει. Το ρήμα που αναζητούμε, αυτό με την αντίθεση σημασία του ρήματος μένω, είναι το τρέπομαι (αλλά και το φεύγω). Γενναίος, άφοβος, ατρόμητος, ακλόνητος, ικανός είναι ο πολεμιστής που μένει στο πεδίο της μάχης και πολεμάει, δεν τρέπεται σε φυγή. Παρ(α)μένει, μένει κοντά (παρά) στον συμπολεμιστή του. Η λέξη λοιπόν παρμεν– είναι πολεμικής προέλευσης. Παρμενίδης είναι ο γιός του πολεμιστή που μένει στο πεδίο της μάχης κοντά στους συμπολεμιστές του, είναι ο γιός του άφοβου και ατρόμητου πολεμιστή.
ΤΟ όνομα του πατέρα του Παρμενίδη δηλώνει ποιος ήταν ο παππούς του, σύμφωνα με όσα έχουμε αναφέρει. Δεν γνωρίζουμε το όνομά του αλλά το Πύρης μας λέει πως ο παππούς του Παρμενίδη ήταν ορμητικός, καταστρεπτικός, ακάθεκτος, αήττητος σαν τη φωτιά, ενώ ο πατέρας του ήταν άφοβος και ατρόμητος πολεμιστής, που παρέμεινε στο πεδίο της μάχης, δεν εγκατέλειπε τους συμπολεμιστές του, δεν τρεπόταν σε φυγή. Έτσι, τόσο ο πατέρας του όσο και ο παππούς του ήταν πολεμιστές, γενναίοι και ατρόμητοι, ορμητικοί και καταστρεπτικοί, ακάθεκτοι και αήττητοι.
ΤΙ είδους όμως πολεμιστές ήταν; Υπερασπίζονταν την πατρίδα τους, συμμετείχαν στη διεξαγωγή κάποιου αμυντικού πολέμου; Ήταν όντως όπως μας λένε τα ονόματά τους; Μπορούμε να απαντήσουμε σε αυτά τα ερωτήματα; Ναι, μπορούμε! Θα μας βοηθήσει ο Ηρόδοτος – από αυτά που γράφει συνάγεται το αναμφισβήτητο συμπέρασμα ότι ο παππούς και ο πατέρας του Παρμενίδη ήταν πειρατές, διεξήγαγαν για πολλά χρόνια ληστρικές επιδρομές, ήταν ο φόβος και ο τρόμος της περιοχής μεταξύ της Κορσικής και της Ιταλίας. Θα συνεχίσω την Κυριακή. Μέχρι τότε, ρίξτε μια ματιά στο πρώτο βιβλίο (163-167) και τα ξαναλέμε.
Τα βοηθήματα:
- August Fick, Die Griechischen Personennamen (nach ihrer Bildung erklart), Gottingen, 1894
- Hans von Kamptz, Homerische Personennamen, Gottingen, 1982
- P. Chantraine, La Formation des Noms en Grec Ancien, Paris, 1933
- Ernst Risch, Wortbildung der homerischen Sprache, Berlin-New York, 1974
Σχολιάστε ελεύθερα!