φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα
ΓΙΑΤΙ οι ομιλητές της νέας ελληνικής λένε ο πάτερ Αντώνιος και όχι ο πατήρ ή ο πατέρας Αντώνιος; Γιατί στη γενική λένε του πάτερ Αντώνιου και όχι του πατρός ή του πατέρα Αντώνιου; Και στην αιτιατική, γιατί λένε τον πάτερ και όχι τον πατέρα; Είναι σωστό το ο πάτερ Αντώνιος κσι τα άλλα δύο εξ ίσου τερατώδη του πάτερ και τον πάτερ; Οι περισσότεροι και οι περισσότερες θα μας πουν ότι είναι λάθος. Διαφωνώ – είναι σωστά. Πάρα πολύ σωστά, πιο σωστά δεν γίνεται: ο πάτερ, του πάτερ, τον πάτερ. Θα θέλατε βεβαίως να διαβάσετε και την επιχειρηματολογία μου. Ασφαλώς και θα την διαβάσετε. Θα παραθέσω και βιβλιογραφία. Και ελπίζω κάτι να κρατήσετε. Και να σκεφτείτε. Εν τω μεταξύ, όσες υποδείξεις και να κάνετε προς τους ομιλητές περί της σωστής κλίσης του ονόματος πατήρ, θα πέσουν στο κενό – δεν πρόκειται κανένας και καμία να τις ακούσει. Σε αυτή την περίπτωση, το σωστό ταυτίζεται με το γραφικό και το φαιδρό. Το σωστό είναι το λάθος – όταν πρόκειται για το φαινόμενο που λέγεται γλωσσική αλλαγή.
ΘΑ θέσω κι άλλα ερωτήματα και θα απαντήσω και σε αυτά. Γιατί λέμε, συνεχίζουμε να λέμε, πάτερ Αντώνιε, μεταχειριζόμενοι την κλητική της αρχαίας ελληνικής και όχι της νέας ελληνικής, πατέρα Αντώνιε; Εάν χρησιμοποιούσαμε την κλητική της νέας ελληνικής (πατέρα Αντώνιε), θα λέγαμε, πολύ εύλογα και πολύ σωστά, ο πατέρας – δεν θα λέγαμε, ο πατέρα! Λέμε όμως ο πάτερ! Γιατί δεν λέμε ο πατήρ ή ο πατέρας; Εάν αυτός ο ιερέας Αντώνιος δεν έχει παιδιά, γιατί τον αποκαλούμε πάτερ; Είμαστε βέβαιοι για τη σημασία της αρχαιοελληνικής λέξης πατήρ; Ο νεοελληνικός πατέρας είναι ο πατέρας,βιολογικός ή μή, κυριολεκτικά μιλώντας αλλά, μεταφορικά, ο πατέρας του έθνους δεν είναι ο πατέρας του έθνους. Τι είναι; Θα δούμε τι είναι. Να ένα άλλο ερώτημα, η απάντηση στο οποίο θα μας βοηθήσει να απαντήσουμε και στα προηγούμενα. Γιατί προτιμάμε την κλητική πάτερ από την κλητική παπά; Γιατί προτιμάται το πάτερ Αντώνιε από το παπ΄Αντώνη; Προτείνω, και δεν αστειεύομαι, να λέμε (κλητική), ελάτε, μπαμπά Αντώνιε, οπότε δεν θα κάνουμε λάθος και θα κλίνουμε σωστά τη λέξη: ο μπαμπάς Αντώνιος, του μπαμπά, τον μπαμπά. Τι λέτε; Είμαι βέβαιος ότι χαμογελάτε. Χαίρομαι. Μας πώς, θα διαμαρτυρηθείτε, να χρησιμοποιήσουμε μια λέξη που και νηπιακή είναι και τούρκικης προέλευσης; Μάλλον σας διαφεύγει ότι η λέξη πάπας και παπάς, τιμητικοί τίτλοι για ιερείς, προέρχονται από τη νηπιακή λέξη της αρχαίας ελληνικής πάππας, την αρχαιότερη μαρτυρία της οποίας διαβάζουμε (κλητική) στην Οδύσσεια (ζ 57), όταν η Ναυσικά αποκαλεί τον λατρευτό της πατέρα, πάππα φίλ(ε), ετοίμασέ μου μια άμαξα να πάω να πλύνω στο ποτάμι τα ρούχα μας, που είναι βρόμικα.
ΑΣ αρχίσουμε από την κλίση του ονόματος ο πατήρ, ονομαστική. Γενική: του πατρός, δοτική: τω πατρί (δόξα πατρί)· αιτιατική: τον πατέρα, και κλητική: (ω) πάτερ. Η αρχαιοελληνική λέξη πατήρ, της τρίτης κλίσης, προσαρμόστηκε στο κλιτικό σύστημα της νέας ελληνικής και έγινε πατέρας, από την αιτιατική τον πατέρα. Από τη στιγμή που προκρίναμε το αρχαιοελληνικό πάτερ για την κλητική, για τις προσφωνήσεις προς τους παπάδες, τους ιερείς, και θα δούμε γιατί προτιμήθηκε αυτή η λέξη, ήταν αναπόφευκτο όλοι οι ομιλητές να χρησιμοποιήσουν τη κλητική πάτερ και για τις άλλες πτώσεις. Και αφού, πρώτον, ήταν αναπόφευκτο, και δεύτερο, όλοι οι ομιλητές και ομιλήτριες, να χρησιμοποιήσουν τον τύπο της Κλητικής και για όλες τις άλλες πτώσεις, τότε η κλίση του ονόματος πάτερ, που καταργεί την κλίση, όπως θα δούμε παρακάτω, είναι πολύ σωστή. Οφείλουμε να επιλέξουμε κριτήριο. Με ποιο κριτήριο είναι σωστό ή λάθος;
ΕΑΝ έχετε αξιώσεις να μιλούν οι ομιλητές την αρχαιοελληνική γλώσσα ή να έχουν γνώσεις της γραμματικής της , τότε το κριτήριό σας είναι παντελώς άχρηστο και περιττό. Ουδείς και ουδεμία γνωρίζει ότι η ονομαστική της λέξης πάτερ είναι πατήρ – εξαιρούνται δάσκαλοι, καθηγητές και άλλοι, που συνολικά όμως δεν είναι πολλοί και πολλές. Γιατί θα έπρεπε να το γνωρίζει; Πατέρας, λέμε, μπαμπάς και όχι πατήρ ή πάππας. Γιατί όμως οι ομιλητές χρησιμοποιούν σε όλες τις πτώσεις την κλητική πάτερ; Η πρακτική αυτή είναι αυθαίρετη ή μήπως είναι συνεπής προς κάποιο γλωσσικό φαινόμενο της νέας ελληνικής που περνάει απαρατήρητο; Όχι, φίλες και φίλοι, δεν είναι αυθαίρετη.
ΕΛΑΤΕ να κλίνουμε το όνομα ο πατέρας. Του πατέρα, τον πατέρα, (ω) πατέρα. Τι παρατηρούμε; Ότι εκτός από την ονομαστική, ο τύπος πατέρα είναι κοινός και στις άλλες τρεις πτώσεις! Μα αυτό δεν κάνουν και οι ομιλητές με την γενίκευση της κλητικής σε όλες τις άλλες πτώσεις; Από τη στιγμή που δεν ομιλούν την αρχαία ελληνική και δεν γνωρίζουν την γραμματική της, και δεν θα μπορούσε να ήταν αλλιώς, η γλωσσική τους συμπεριφορά, ως προς την μορφολογία των ονομάτων, είναι άψογη. Και είναι άψοχη διότι έχουν εσωτερικεύσει ένα γλωσσικό φαινόμενο το οποίο είναι γνωστό ως πτωτικός συγκρητισμός : η μορφή του ονόματος δεν αλλάζει σε δύο ή περισσότερες πτώσεις. Έχουμε συγκρητισμό στον ενικό και στον πληθυντικό Ονομαστικής και Αιτιατικής (και Κλητικής) των θηλυκών και ουδετέρων: η πούτσα, την πούτσα, (ω) πούτσα· η Χαρά, τη Χαρά, (ω) Χαρά· το μουνί, το μουνί, (ω) μουνί. Έχουμε επίσης συγκρητισμό στον ενικό και στον πληθυντικο των αρσενικών Γενικής και Αιτιατικής (και Κλητικής): ο ψωλαράς, ο παπάς, ο Αντώνης – του ψωλαρά, του παπά, του Αντώνη – τον ψωλαρά, τον παπά, τον Αντώνη – ω ψωλαρά, ω παπά, ω Αντώνη. Υπάρχει ακόμα και ο συγκρητισμός στις προσωπικές αντωνυμίες πρώτου και δεύτερου προσώπου, όπου η Γενική και η Αιτιατική έχει την ίδια μορφή: εμένα, εσένα, εμάς, εσάς. (Όσοι και όσες θέλετε να μελετήσετε περαιτέρω τον πτωτικό συγκρητισμό της νέας ελληνικής παραθέτω βιβλιογραφία στο τέλος του κειμένου).
ΘΑ θέσω άλλο ένα ερώτημα, παραμένοντας στο πεδίο της μορφολογίας. Η λέξη πάτερ είναι όνομα, ουσιαστικό; Είναι ουσιαστικό, θα μου πείτε, πολύ σωστά. Μήπως όμως είναι και κάτι άλλο, μήπως δεν είναι μόνο όνομα, ή μόνο όνομα όσον αφορά το ζήτημα που μας απασχολεί; Τι άλλο θα μπορούσε να είναι; Θα σας πω. Η λέξη πάτερ δεν κλίνεται κι αυτό κάποιοι, κάποιες το θεωρούν μεγάλο λάθος. Αλλά δεν είναι μόνο αυτή η λέξη που δεν κλίνεται, που έχει πάρει τη μορφή του άκλιτου ονόματος. Υπάρχουν πολλές άλλες, οι οποίες εμφανίζονται ως πρώτο συνθετικό. Λέμε: η Κυρά-Κατίνα, της Κυρά-Κατίνας. Ο Αη-Γιώργης, του Αη – Γιώργη. Ο μπάρμπα Θανάσης, του μπάρμπα Θανάση. Ο γερο- Βασίλης, του γερο-Βασίλη. Αυτές οι άκλιτες λέξεις, υπάρχουν κι άλλες, δεν είναι μόνο ονόματα (ουσιαστικά) αλλά και έχουν τη θέση προθήματος και λέγονται προτακτικά. Όταν λέμε ο πάτερ Ιωάννης δεν κάνουμε λάθος, όταν λέμε, να πας στον πάτερ Νεκτάριο και να του (τον) πεις. . . , δεν κάνουμε λάθος. Το πάτερ εδώ δεν είναι όνομα, ουσιαστικό αλλά λειτουργεί ως πρόθημα – λέω, ξελέω – το ξε- είναι πρόθημα.
ΕΑΝ κάποιος, κάποια θεωρήσει πρόβλημα και λάθος τη γενίκευση του τύπου της κλητικής πάτερ σε όλες τις άλλες πτώσεις, τότε θα πρέπει να στρέψει την προσοχή του όχι μόνο στη γραμματική πτυχή του ζητήματος αλλά και στην επιλογή της λέξης, του τίτλου πάτερ. Εάν το κάνουμε αυτό, τότε θα προσεγγίσουμε και θα εξετάσουμε αυτή την επιλογή από την οπτική γωνία της σημασιολογίας και της κοινωνιογλωσσολογίας. Ως προς την γραμματική, επαναλαμβάνω, η γλωσσική συμπεριφορά των ομιλητών είναι άψογη και ολόσωστη, δεν υπάρχει κανένα απολύτως λάθος: οι ομιλητές συμμορφώθηκαν συνεπέστατα με τον διάχυτο και ιστορικά διαμορφωμένο πτωτικό συγκρητισμό της νέας ελληνικής και μεταχειρίζονται τη λέξη πάτερ ως άκλιτο ουσιαστικό με λειτουργία προθήματος, ως προτακτικό. Δεν μας επιτρέπεται να τους μέμψουμε για όλα αυτά – κάθε άλλο. Ούτε για την άγνοια της γραμματικής της αρχαίας ελληνικής γλώσσας. Έχω διαβάσε σε κείμενο καθηγητή φιλολογίας Πανεπιστημίου (της Αθήνας) το εξής: της σεσηπότος (σάπιας) σανίδος. Σεσηπυίας σανίδος: ο σεσηπώς, η σεσηπυία, το σεσηπός. Το αναφέρω όχι για να τον κατηγορήσω αλλά για να δείξω πόσο εύκολα μπορούμε να κάνουμε λάθος όταν χρησιμοποιούμε τύπους της αρχαίας ελληνικής γλώσσας – κι ας είμαστε πανεπιστημιακοί καθηγητές φιλολογίας.
ΤΟ κομβικό ερώτημα είναι: γιατί επιλέχθηκε το αρχαιοελληνικό πατήρ, πάτερ και αποκλείστηκαν ή περιθωριοποιήθηκαν άλλες επιλογές; Ποιο ήταν το κριτήριο, οι άρρητες βλέψεις και προσδοκίες; Δεν θα μπορούσε να προκριθεί το μπαμπά Αντώνιε – ούτε τον Θεό μπάρμπα να είχαμε. Η νηπιακή (και τούρκικη) λέξη μπαμπά είναι πολύ χαμηλού κύρους. Το παπά -Αντώνη (παπά- Άρη) είναι κι αυτό χαμηλού κύρους, μιας και είναι λαϊκής προέλευσης. Αναζητούμε μια λέξη που θα είναι υψηλού κύρους, που θα εκφράζει ισχύ. Και σε αυτή την περίπτωση η καταληλότερη λέξη είναι η πατήρ, πάτερ.
Η λέξη πατήρ στα αρχαία ελληνικά δεν δηλώνει μόνο τον βιολογικό πατέρα. Μιας και ο βιολογικός πατήρ είχε δικαίωμα ζωής και θανάτου πάνω σε όλα τα μέλη της οικογένειας, σε μια πολύ πρώιμη περίοδο της αρχαίας ελληνικής κοινωνίας, το οποίο όμως επιβίωσε στη ρωμαϊκή κοινωνία, είχε αποκτήσε και άλλες σημασίες, σε συμφραζόμενα, σε συγκείμενα πέραν της οικογένειας και δήλωνε τον ισχυρό άντρα, τον ισχυρό προστάτη. Στην Ιλιάδα διαβάζουμε πολλές φορές την Κλητική, Ζεύ πάτερ και την στερεότυπη φράση, πατήρ ανδρών τε θεών τε. Η λέξη πατήρ προσθέτει κύρος, αυξάνει δηλαδή την ισχύ, όχι μόνο λόγω της μεταφορικής σημασίας της αλλά και της αρχαιοελληνικής προέλευσής της. Με την επιλογή αυτή ο χριστιανός Ορθόδοξος συνδέει το παρόν με τον αρχαιοελληνικό παρελθόν – παγανιστικό μεν, ειδωλολατρικό, ελληνικόν όμως! Γνωρίζουμε ότι κάθε τι το αρχαιοπρεπές προσθέτει κύρος και αυθεντικότητα.
Η χρήση της άκλιτης λέξης πάτερ από τους ομιλητές παρουσιάζει πολύ μεγάλο ενδιαφέρον αν τη δούμε από την οπτική γωνία της γλωσσικής αλλαγής. Εάν λάβουμε υπ΄ όψει μας τα προτακτικά, τα άκλιτα ουσιαστικά που λειτουργούν ως προθήματα, και τον πτωτικό συγκρητισμό των ουσιαστικών όλων των γραμματικών γενών και στον ενικό και στον πληθυντικό, μας επιτρέπεται να διατυπώσουμε τη βάσιμη εικασία ότι η κλίση των ονομάτων και οι καταλήξεις τείνουν να εξαφανιστούν. Δεν έχουμε την πολυτέλεια να αποκλείσουμε το ενδεχόμενο της ονομαστικής ο πατέρα – και όχι ο πατέρας, ή της γενικής της χαρά και όχι της χαράς! Οι γλωσσικές όμως αλλαγές είναι διαδικασίες πολύ βραδείες οπότε δεν μπορούμε να γνωρίζουμε, ούτε καν εικασίες να διατυπώσουμε, εάν η τάση της εξαφάνισης της κλίσης των ονομάτων θα συνεχιστεί ή εάν θα ολοκληρωθεί.
ΓΙΑ δουλειά στο σπίτι, θα κλίνετε το ουσιατικό το πάτερ ημών, στον ενικό και στον πληθυντικό.
Για τον πτωτικό συγκρητισμό:
Baerman Matthew – Dunstan Brown – Greville Corbett, Case syncretism in and out of Indo-European, Papers from the 37th Meeting of the Chicago Linguistic Society, Σικάγο, σ. 15-28
Alexiadou Artemis-Gereon Muller, Class features as probes, στο Asaf Bachrach- Andrew Nevins (επιμ.), Inflectional Identify, Oxford University Press, σελ. 101-155.
Ράλλη Αγγελική, Μορφολογία, Πατάκης, 2005.
Σχολιάστε ελεύθερα!