φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα
ΟΤΑΝ ακούμε ή προφέρουμε τα ονόματα Χρυσηΐδα και Βρισηΐδα έχουμε την εντύπωση ότι πρόκειται για νεαρές γυναίκες. Πόσο χρονών να είναι μια νεαρή γυναίκα; Είκοσι, δεκαοχτώ, είκοσι δύο; Μια γυναίκα είκοσι πέντε ετών είναι νεαρή; Φανταζόμαστε, δεχόμαστε ως αυτονόητο ότι θα ήταν κάπου εκεί, γύρω στα είκοσι. Πρόκειται περί αναχρονισμού, περί προβολής δικών μας αντιλήψεων σε εκείνη την εποχή. Με το σημερινό κείμενο θα δείξω ότι η Χρυσηΐδα και η Βρισηΐδα δεν ήταν νεαρές γυναίκες, ήταν κορίτσια, πιτσιρίκες, προεφηβικής ή πρώιμης εφηβικής ηλικίας – μπορεί να ήταν 10 και 11, μπορεί και 12 – μέχρι 14 το πολύ.
ΜΑΣ διαφεύγει κάτι άλλο: δεν γνωρίζουμε τα ονόματα της Χρυσηΐδας και της Βρισηΐδας. Σε μια προσπάθεια να θεραπεύσουν την αμηχανία αυτή, οι μεταγενέστεροι τους έδωσαν τα ονόματα Αστυνόμη και Ιπποδάμεια. Ούτε τα ονόματα των πατέρων της γνωρίζουμε: Ο Χρύσης είναι “αυτός που κατάγεται από τον οικισμό Χρύση”, που βρισκόταν κοντά στην Τροία, προς τα νότια, και ο Βρισεύς είναι “αυτός που κατάγεται από τον οικισμό Βρίσα” της ανατολικής, αν δεν κάνω λάθος, Λέσβου – υπάρχει και σήμερα χωριό με αυτό το όνομα.
Η Χρυσηΐδα και η Βρισηΐδα είχαν αιχμαλωτιστεί από τον Αχιλλέα, κατά τη διάρκεια των ληστρικών επιδρομών στους αγροτικούς οικισμούς που βρίσκονταν κοντά στην Τροία – στην Τρωάδα και στη Λέσβο. Σε αυτές τις ληστρικές επιδρομές οι ήρωες επιδρομείς σκότωναν όλους τους κατοίκους, εκτός από τα αγόρια, τα κορίτσια και τις νεαρές γυναίκες, άρπαζαν ό,τι μπορούσαν να μεταφέρουν (άψυχα και έμψυχα: μέταλλα, μεταλλικά αγγεία, ρουχισμό, χαλιά μουσικά όργανα, ζώα) και φεύγοντας έκαιγαν το χωριό. Αυτή ήταν η λεία. Το πιο πολύτιμο μέρος της λείας ήταν τα κορίτσια, οι νεαρές γυναίκες, συνήθως μητέρες με μικρά παιδιά. Τα βρέφη και τα νήπια, ανεξαρτήτως φύλου, τα σκότωναν. Τα αγόρια και τα κορίτσια πάνω από έξι χρονών τα αιχμαλώτιζαν – όταν λέμε κορίτσια εννοοούμε από έξι χρονών και πάνω – σε ηλικία έξι χρονών το αγόρι και το κορίτσι μπορεί να εργαστεί ή να βοηθήσει τις μεγαλύτερες γυναίκες και σε ηλικία πάνω από τα δέκα να γαμηθεί. Δεν αποκλείεται και πιο νωρίς. Αυτό πιθανόν να ισχύει και για τα αγόρια. Η πιο συνηθισμένη λέξη για τον δούλο στην κλασική εποχή στην Αθήνα ήταν παις, παιδί. Δεν το ξεχνάμε. Τους δούλους τους αγόραζαν σε μικρή ηλικία, όταν ήταν παιδιά.
ΤΗΝ πρακτική των επιδρομέων ηρώων επιβεβαιώνουν τα κρατικά αρχεία της μυκηναϊκής Πύλου. Οι σειρές των πινακίδων Aa και Ab καταγράφουν πολλές ομάδες γυναικών, που έχουν αιχμαλωτιστεί σε νησιά του ανατολικού Αιγαίου και στα απέναντι μικρασιατικά παράλια , μαζί με τα παιδιά τους – αγόρια (ko-wo> κόρFος>κούρος και κόρος) και κορίτσια (ko-wa > κόρFα>κούρη και κόρη). Όταν μεγάλωναν τα αγόρια, τα έπαιρναν από τις μητέρες τους και συγκροτούσαν ιδιαίτερες εργασιακές ομάδες νεαρών δούλων- τη μαρτυρία αυτή μας την παρέχει η σειρά Ad. H Ad 683, λόγου χάριν, μας πληροφορεί ότι στην Πύλο βρίσκεται μια ομάδα 5 εφήβων και 4 αγοριών, παιδιά των γυναικών που είχαν αιχμαλωτιστεί στην Κνίδο (ki-ni-di-ja-o, Κνιδιάων, Κνιδιών, Κνίδιαι <Κνίδος), προς τα νότια μικρασιατικά παράλια. Για να δηλώσουν τον έφηβο έγραφαν τη λέξη ko-wo και δίπλα σχεδίαζαν το ιδεόγραμμα του άνδρα: παιδί+ ΑΝΔΡΑΣ = έφηβος.
Η Ιλιάδα δεν μας λέει πόσο χρονών ήταν η Χρυσηΐδα και η Βρισηΐδα. Από την περιγραφή τους όμως συνάγουμε χρήσιμα και αναμφισβήτητα συμπεράσματα. Είναι βέβαιο ότι ήταν ανύπαντρες. Αυτό σημαίνει ότι δεν θα ήταν πάνω από 14, το πολύ 16 ετών – αυτή ήταν η ηλικία γάμου. 18 χρονών μια γυναίκα στην Αθήνα θεωρούνταν γεροντοκόρη. Σε αυτή την ηλικια άλλωστε πάντρευαν τις κόρες τους οι πατεράδες στην ελληνική επαρχία πριν λίγες δεκαετίες, ακόμα και στην δεκαετία του 1970. Και οι δύο χαρακτηρίζονται ως κορίτσια – κούρη. Ο Αγαμέμνων και ο Αχιλλεύς ήρθαν στα χέρια ένεκα κούρης Χρυσηΐδος (Α 111). Η Βρισηΐδα είναι κούρη Βρισήος (Α 392 Ι 132, 274), μικρής ηλικίας θυγατέρα του Βρισέα, άρα, δεν έχει φύγει από το πατρικό της σπίτι, δεν έχει παντρευτεί, δεν έχει αλλάξει προστάτη. Από τη λέξη κόρη προήλθε και το υποκοριστικό κορίτσι (<κορίκι<κορίκιον). Η πιτσιρίκα (τα ΄φτιαξε με μια πιτσιρίκα) είναι πιο μεγάλη σε ηλικία από το κορίτσι, είναι η έφηβη, μέχρι 16 ετών, το πολύ. Ετυμολογικά, η πιτσιρίκα και το πιτσούνι, μικρό περιστέρι, είναι λέξεις συγγενικές, δάνεια από την νότια ιταλική διάλεκτο.
ΥΠΑΡΧΕΙ μία ακόμα λεπτομέρεια της περιγραφής της Χρυσηΐδας και της Βρισηΐδας. Και οι δύο χαρακτηριζονται πολλές φορές με το επίθετο καλλιπάρηιος. Η ετυμολογία της λέξης είναι σαφής. Το πρώτο συνθετικό είναι το συγκριτικό καλλίων (<καλός) και το δεύτερο το όνομα παρειά, το μάγουλο (το διαβάζουμε πέντε φορές στην Ιλιάδα). Μόνο ένα κορίτσι μπορεί να είναι καλλιπάρηιος, να έχει όχι απλά ωραία αλλά ωραιότερα μάγουλα. Ποια είναι τα ωραιότερα μάγουλα; Μα τα μάγουλα των κοριτσιών, των παρθένων. Δεν μπορεί μια μητέρα τριών παιδιών να είναι καλλιπάρηιος.
Η Χρυσηΐδα και η Βρισηΐδα αιχμαλωτίστηκαν πριν τον γάμο τους. Δεν μπορούμε να γνωρίζουμε πόσο χρόνο πριν. Η λέξη κούρη σημαίνει ότι ήταν πάνω από πέντε-έξι χρονών αλλά όχι πάνω από 14, το πολύ 16. Το ότι ο Αχιλλέας στη ραψωδία Ω κοιμάται με την Βρισηΐδα σημαίνει ότι δεν ήταν έξι ετών, δέκα ή έντεκα θα μπορούσε να ήταν. Στην πρώιμη αρχαιοελληνική κοινωνία τα παιδιά θεωρούνταν ιδιοκτησία των πατέρων: τα πάντρευε όταν και όπως ήθελε αυτός. Οι κόρες έφευγαν από το πατρικό σπίτι αλλά τα αγόρια που έμεναν δεν ενηλικιώνονταν παρά μόνο με τον θάνατο του πατέρα. Μέχρι να πεθάνει ο πατέρας τους έκαναν ό,τι τους έλεγε αυτός. Αυτή ήταν η αιτία των συχνών προστριβών, εκ των οποίων πολλές είχαν θανάσιμη κατάληξη (πατροκτονίες και παιδοκτονίες). Στη ρωμαϊκή κοινωνία, τα παιδιά ήταν ιδιοκτησία του πατέρα (pater familiae), ο οποίος είχε το δικαίωμα να τα πουλήσει ή να τα σκοτώσει ατιμωρητί. Το δικαίωμα αυτό είχε εκλείψει στην αθηναϊκή κοινωνία αλλά η ποινή που επιβαλλόταν ήταν πολύ επιεικής – ήταν πολύ πιο βαρειά εάν ο δράστης ήταν ξένος ή, ακόμα χειρότερα, δούλος.
ΤΑ κορίτσια τα πάντρευαν σε ηλικία μεταξύ 12 και 16 και εννοείται ότι δεν τα ρωτούσαν. Ήταν αυτονόητο ότι ήταν παρθένες, έπρεπε να ήταν παρθένες. Κι αφού ήταν παρθένες ήταν βέβαιο ότι την πρώτη νύχτα του γάμου θα πονέσουν και θα υπάρξει αιματοχυσία. Η πρόκληση του πόνου και η αιματοχυσία μέσω της διείσδυσης του πέους ήταν σαφέστατες ενδείξεις της ανδρικής κυριαρχίας – Κύριος είναι αυτός που προκαλεί τον πόνο, υποτελής αυτή που υφίσταται τη διείσδυση και πονάει. Το κορίτσι, η πιτσιρίκα με το στενό μουνάκι θα πονέσει, όχι η φαρδομούνα, η ξεσκιμένη, η γαμημένη. Όσο πιο μικρής ηλικίας είναι το κορίτσι, τόσο πιο βέβαιη είναι η πρόκληση του πόνου.
Η κοινωνική επανάσταση των γυναικών των δύο προηγούμενων αιώνων κατάργησε πολλές πρακτικές της αντρικής, πατριαρχικής, ποιμενικής προέλευσης, παράδοσης (παρθενία, ηλικία γάμου, επιλογή συζύγου), καθιέρωσε το δικαίωμα της άμβλωσης και άλλα δικαιώματα σχετικά με την τεκνοποίηση και την εργασία. Η βία όμως των ανδρών κατά των γυναικών δεν λέει να υποχωρήσει. Η εμμονή στην επιβολή κυριαρχική σχέσης και στην επίδειξη αυτής της σχέσης με πολλούς και διαφόρους τρόπους, η πρόκληση του σωματικού κατ΄αρχήν πόνου μέσω του πέους είναι συμπεριφορές που διαιωνίζονται και αναπαράγονται. Σε εποχές οικονομικής και κοινωνικής κρίσης όλα αυτες οι συμπεριφορές παροξύνονται και γενικεύονται – ένας ακόμα τρόπος διοχέτευσης της επιθετικότητας σε αδύναμους και κατώτερους κοινωνικά.
ΘΑ θίξω ένα ακόμα ζήτημα αλλά δεν θα ασχοληθώ σήμερα με αυτό. Θα σας το εκθέσω μεταφέροντας ένα σχόλιο του ιστορικού Eric Hobsbaum: “… πολλοί Βικτωριανοί είχαν ανακαλύψει ότι από την σεξουαλική συνουσία με άτομα κατωτέρων τάξεων, ανεξαρτήτως φύλου, και ανάλογα με τις ορέξεις του καθένα αντλούσαν ασυνήθιστη ικανοποίηση” (Η εποχή των άκρων, εκδ. Θεμέλιο, μετ. Β. Καπετανγιάννης).
Πολύ ωραίο άρθρο!