ο καπιταλισμός δεν θα ανατραπεί, δεν θα καταρρεύσει: θα συρρικνωθεί, θα μετεξελιχθεί, θα πάψει να υπάρχει χωρίς να το πάρουμε χαμπάρι

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

ΤΗ δεκαετία του 1840 ο Μαρξ, εντοπίζοντας και παρατηρώντας δύο τάσεις του βιομηχανικού καπιταλισμού, διατύπωσε δύο εκ διαμέτρου διαφορετικές προβλέψεις. Βλέποντας να κτίζεται το ένα εργοστάσιο μετά το άλλο, τον βιομηχανικό καπιταλισμό να επεκτείνεται και στην ηπειρωτική Ευρώπη και ολοένα και μεγαλύτερος αριθμός ανθρώπων να γίνονται προλετάριοι, υπέθεσε ότι η συντριπτική πλειονότητα του πληθυσμού θα γίνει προλεταριάτο, το οποίο και θα εξαθλιώνεται συνεχώς. Παρατηρώντας όμως ότι οι μηχανές εκτοπίζουν τους εργάτες και βέβαιος ότι ο ανταγωνισμός μεταξύ των καπιταλιστών, μεταξύ των βιομηχανικών κεφαλαίων, δεν θα παύσει ποτέ, όσο αν και κατά περιόδους θα αναστέλλεται ή θα περιορίζεται, υπέθεσε ότι η τάση του τεχνολογικού εκσυγχρονισμού, η τάση της αντικατάστασης των εργατών με όλο και πιο εξελιγμένες μηχανές, χάριν της επιστήμης ασφαλώς, θα είναι εγγενής, μόνιμη.

ΑΠΟ αυτές τις δύο προβλέψεις, η πρώτη διαψεύσθηκε και μάλιστα παταγωδώς. Το είχε αντιληφθεί άλλωστε και ο ο ίδιος ο Μαρξ, όπως θα θα δούμε παρακάτω. Σήμερα, το βιομηχανικό προλεταριάτο είναι μια μικρή μειονότητα του πληθυσμού, έχει απωλέσει την τεράστια πολιτική ισχύ που απέκτησε κατά τον 20ό αιώνα και είναι διαιρεμένο, εξ αιτίας συγκρουόμενων ειδικών συμφερόντων. Είναι σαφές ότι η τάση της οικονομικής, κοινωνικής, πολιτικής και ιδεολογικής συρρίκνωσης της βιομηχανικής εργατικής τάξης θα συνεχιστεί και θα ενταθεί κατά τις δύο, τρεις προσεχείς δεκαετίες.

Η δεύτερη όμως πρόβλεψη επιβεβαιώθηκε κατηγορηματικά. Τη διετία 1857-8, συντάσσοντας τα Grundrisse (Βασικές Γραμμές της Κριτικής της Πολιτικής Οικονομίας), μεταξύ των πολλών άλλων γράφει (τόμος Β΄ σελ, 538, μετ. Διονύσης Διβάρης, εκδ. Στοχαστής – οι υπογραμμίσεις του Μαρξ): Όμως στο μέτρο που αναπτύσσεται η μεγάλη βιομηχανία, η δημιουργία του πραγματικού πλούτου ολοένα εξαρτιέται λιγότερο από τον χρόνο εργασίας και την ποσότητα καταβλημένης εργασίας. . . . Η εργασία δεν εμφανίζεται πια τόσο πολύ σαν ενταγμένη στην παραγωγική διαδικασία, όσο αντίθετα ο άνθρωπος συμπεριφέρεται ο ίδιος σαν επόπτης και ρυθμιστής της παραγωγικής διαδικασίας. . .  Από στιγμή που η εργασία στην άμεση μορφή παύει να αποτελεί τη μεγάλη πηγή του πλούτου, παύει-  αναγκαστικά –  ο χρόνος εργασίας να είναι μέτρο του πλούτου, και άρα η ανταλλακτική αξία μέτρο της αξίας χρήσης. Η υπερεργασία των πολλών έπαψε να είναι όρος για την ανάπτυξη του γενικού πλούτου, όπως και η μη-εργασία των λίγων έπαψε να είναι όρος για την ανάπτυξη των γενικών δυνάμεων του ανθρώπινου μυαλού. Έτσι καταρρέει (υπογρ. δική μου) η παραγωγή που βασίζεται στην ανταλλακτική αξία, και η άμεση υλική παραγωγική διαδικασία αποβάλλει τη μορφή της ανέχειας και αντιθετικότητας.

ΑΥΤΑ και πολλά άλλα γράφει ο Κάρολος. Και τα γράφει διότι σκέφτηκε απλά και λογικά: το θα γίνει, εάν η τάση του τεχνολογικού εκσυγχρονισμού, η διαρκής εισαγωγή νέας τεχνολογίας συνεχιστεί; Υπάρχουν λόγοι για να επιβραδυνθεί ή να σταματήσει αυτή η τάση; Όχι, το αντίθετο. Ποια θα είναι η κατάληξή της; Μας επιτρέπεται να εικάσουμε ότι θα φτάσουμε μια μέρα στο σημείο ώστε ο υλικός, αλλά και ο άυλος (υπηρεσίες), κοινωνικός πλούτος θα παράγεται χωρίς εργάτες, μόνο με την επίβλεψη λίγων ανθρώπων, που κι αυτούς μπορεί να εξοβελίσει η μικροηλεκτρονική, η πληροφορική, η ρομποτική, η  τεχνητή νοημοσύνη και η νανοτεχνολογία; Τι θα συμβεί, εάν αγγίξουμε τα όρια της τάσης αυτής;

ΘΑ καταρρεύσει ο καπιταλισμός, λέει ο Μαρξ: “Έτσι καταρρέει η παραγωγή που βασίζεται στην ανταλλακτική αξία. . . “. Στηριζόμενοι σε αυτή τη φράση πολλοί μαρξιστές υποστήριξαν ότι ο Μαρξ διατύπωσε μια θεωρία για την κατάρρευση του καπιταλισμού αλλά τέτοια θεωρία δεν υπάρχει. Πολλοί περίμεναν να καταρρεύσει ο καπιταλισμός αλλά αυτός μετά από κάθε κρίση αναδυόταν πιο ισχυρός. Ο Μαρξ έγραψε αυτές τις γραμμές και δεν ασχολήθηκε ξανά με αυτό το ζήτημα. Εικάζουμε ότι υπέθεσε πώς αυτή η εξέλιξη του καπιταλισμού θα εκτυλισσόταν στο πολύ μακρινό βάθος του χρόνου και έστρεψε το ενδιαφέρον του σε επίκαιρα ζητήματα της εποχής του: η επιστήμη και η τεχνική ενισχύει την κυριαρχία του καπιταλιστή και του κεφαλαίου πάνω στον εργάτη και την εργασία, συμβάλλει στην ταχύτερη παραγωγή, κυκλοφορία και κατανάλωση των εμπορευμάτων, άρα αυξάνει την κερδοφορία και την συσσώρευση του κεφαλαίου και συμβάλλει στην αυτοαξιοποίησή του.

ΝΑ όμως που αυτό το το μακρινό βάθος του χρόνου μετά από 160 χρόνια ήρθε! Τον τρόπο σκέψης του Μαρξ (η μη χρήση του εμπορεύματος της εργασιακής δύναμης θα επιφέρει την κατάρρευση του καπιταλισμού) τον ξανάπιασαν κάποιοι μαρξιστές τις τελευταίες δυο δεκαετίες. Θα εκθέσω δύο από αυτούς που είναι και οι πιο γνωστοί. Το 1999 η ομάδα Krisis (Gruppe Krisis –  Ρόμπερτ Κουρτς, Νόρμπερτ Τρένκλε και Έρνστ Λόχοφ) δημοσιεύει το “Μανιφέστο ενάντια στην εργασία” (εκδ. Εκδόσεις των Ξένων, 2ο10, μετ. Σωκράτης Παπάζογλου-Εύη Παπακωνσταντίνου), το οποίο αρχίζει με την πρόταση:”  Ένα πτώμα κυριαρχεί στην κοινωνία –  το πτώμα της εργασίας”. Και λίγο πιο κάτω: “Την επαύριο της μικροηλεκτρονικής επανάστασης, η παραγωγή πλούτου έγινε ολοένα και πιο ανεξάρτητη από την πραγματική ανάλωση της ανθρώπινης εργασιακής δύναμης σε βαθμό που στο πρόσφατο παρελθόν μόνο η επιστημονική φαντασία θα μπορούσε να διανοηθεί, Κανείς δεν μπορεί να ισχυρίζεται πλέον ότι η διαδικασία αυτή μπορεί να σταματήσει ή πόσο μάλλον να αντιστραφεί. Η πώληση του εμπορεύματος εργασιακή δύναμη στον 21ο αιώνα είναι τόσο πολλά υποσχόμενη όσο αποδείχτηκε  ότι ήταν η πώληση ιππήλατων ταχυδρομικών αμαξών στον 20ό αιώνα”.

Ο δεύτερος είναι ο Ράνταλ Κόλινς. Εκθέτει τις απόψεις του, μαζί με άλλους (Ιμ. Βάλερστάιν, Κρέγκ Καλχούν, Μάικλ Μαν και Γκεόργκι Ντερλουγκιάν) στο βιβλίο  Does Capitalism have a Future? (Oxford University Press, 2013, σελ. 37-69). Ο Κόλινς, στηριζόμενος κι αυτός στον τρόπο σκέψης του Μαρξ, διατείνεται ότι γύρω στο 2050, δέκα χρόνια πάνω, δέκα κάτω, σε δύο με τρεις δεκαετίες, θα ζούμε πολλοί και πολλές εξ ημών, σίγουρα τα παιδιά μας, τα εγγόνια μας θα είναι εικοσάρηδες και τριαντάρες, η διαδικασία του τεχνολογικού εκσυγχρονισμού φτάνει στο τέλος της και ότι, αφού έχει καταστρέψει τη χειρωνακτική εργατική τάξη, μέσω της πληροφορικής τεχνολογίας και της τεχνητής νοημοσύνης καταστρέφει τώρα και την μεσαία τάξη και ότι η εξέλιξη αυτή θα σημάνει το τέλος του καπιταλισμού, την κατάρρευσή του, η οποία θα γίνει ειρηνικά είτε βίαια (εννοεί την καταφυγή στην επαναστατική βία).

Πάω να κατουρίσω.

ΓΙΑΤΙ όμως θα καταρρεύσει ο καπιταλισμός, όταν θα φτάσουμε στο σημείο ο κοινωνικός πλούτος να παράγεται χωρίς τη χρήση της εργασιακής δύναμης, να παράγεται από τις αυτόματες μηχανές, με ή χωρίς επίβλεψη του ανθρώπου; Πώς το σκέφτονταν αυτό ο Μαρξ, πώς οι σημερινοί συνεχιστές αυτού του τρόπου σκέψης; Είναι πολύ, πάρα πολύ απλό. Λογικά σκεπτόμενοι, επαναλαμβάνω –  έχει πολύ μεγάλη σημασία –  λογικά σκεπτόμενοι, αφού δεν θα υπάρχουν εργαζόμενοι, δεν θα υπάρχουν μισθοί. Άρα, δεν θα υπάρχει κατανάλωση, άρα θα σταματήσει η παραγωγή. Δεν θα παράγονται εμπορεύματα, δεν θα υπάρχε κέρδος, δεν θα υπάρχουν φόροι,  δεν θα υπάρχουν επενδύσεις, δεν θα υπάρχει τεχνολογικός εκσυγχρονισμός, δεν θα υπάρχει συσσώρευση (αύξηση) του κεφαλαίου, δεν θα υπάρχει αξιοποίηση του κεφαλαίου.

ΔΕΝ θα ξυπνήσουμε μια μέρα και θα ζήσουμε το τέλος του καπιταλισμού! Όχι! Η κατάρρευση, το τέλος του καπιταλισμού θα είναι μια διαδικασία δύο ή τριών δεκαετιών, αρχίζουμε να μετράμε από σήμερα.  Ολοένα και λιγότεροι θα εργάζονται, άρα ολοένα και λιγότεροι μισθοί, άρα ολοένα και λιγότερη κατανάλωση, άρα ολοένα και λιγότερη παραγωγή και ούτω καθ΄ εξής, μέχρι να φτάσουμε στη μέρα της Αποκάλυψης –  όχι μισθητή εργασία, όχι μισθοί, όχι κατανάλωση, όχι παραγωγή, όχι, όχι, όχι.  Ο καπιταλισμός θα πετάξει τα πέταλά του. Καπιταλισμός, πάπαλα.

ΕΑΝ αυτή θα είναι η εξέλιξη του καπιταλισμού, σύμφωνα με τη θεωρία της κατάρρευσης και του τέλους του καπιταλισμού, τότε θα πρέπει να στρέψουμε το φιλέρευνο βλέμμα μας στις συνέπειες αυτής της εξέλιξης και να διατυπώσουμε ευθαρσώς και ευθέως τα ερωτήματα που εγείρονται. Το πρώτο ερώτημα είναι και το πιο σημαντικό: είναι δυνατόν να σταματήσει η παραγωγή του κοινωνικού πλούτου; Η απάντηση σε αυτό το ερώτημα θα το δώσει η απάντηση στο ερώτημα: τι θα συμβεί, εάν σταματήσει η παραγωγή του κοινωνικού πλούτου εξ αιτίας της κατάρρευσης της παραγωγής που βασίζεται στην ανταλλακτική αξία; Να τι θα συμβεί: αναπόφευκτη όξυνση του κοινωνικού πολέμου. Η έκβαση αυτού του πολέμου θα είναι ή νίκη του πλήθους των αέργων και έλεγχος της παραγωγής και διανομή του κοινωνικού πλούτου, η θεμελίωση μιας νέας κοινωνίας χωρίς εργασία,  ή νίκη του  καπιταλιστικού κράτους και εξόντωση του πειναλέου και εξαθλιωμένου πλήθους.

ΕΑΝ αυτή θα είναι, και δεν μπορεί να είναι άλλη, η συνέπεια του σταματήματος της παραγωγής του κοινωνικού πλούτου, η όξυνση του κοινωνικού πολέμου με άγνωστη την έκβασή του, τότε, θα πρέπει να αποφευχθεί και ο μόνος τρόπος να αποφευχθεί είναι η συνέχιση της παραγωγής του κοινωνικού πλούτου και η ικανοποίηση των βασικών αναγκών του πλήθους. Καπιταλισμός δεν θα υπάρχει, δεν θα υπάρχει καπιταλιστική κυριαρχία, θα υπάρχει όμως κυριαρχία. Αυτό, φίλες και φίλες, είναι το κομβικό σημείο των μελλοντικών εξέλίξεων. Στ΄αρχίδια μας αν δεν υπάρχει καπιταλισμός –  αυτό που πρέπει να υπάρχει είναι η κυριαρχία, η οποία θα πάρει νέο περιεχόμενο και νέα μορφή. Πώς όμως θα υπάρχει παραγωγή αφού δεν θα υπάρχει κατανάλωση αφού δεν θα υπάρχουν μισθοί αφού δεν θα υπάρχει εργασία;

ΜΙΣΘΟΙ  δεν θα υπάρχουν αλλά θα υπάρχει διανομή χρήματος από το κράτος προς τα πλήθη των αέργων. Η διανομή χρήματος έχει αρχίσει ήδη από τα τέλη του 19ου αιώνα, με τη μορφή των συντάξεων, του επιδόματος ανεργίας, των επιδομάτων ασθενείας, πολλαπλασιάστηκε μετά τον Β΄παγκόσμιο πόλεμο με το κράτος πρόνοιας και σήμερα παρέχουν ελάχιστο εγγυημένο εισόδημα, τα επιδόματα είναι πάρα πολλά, κι από πάνω διανέμουν χρήμα για να τονώσουν την κατανάλωση –  να βλέπατε το καινούργιό μας ψυγείο! Μας έδωσαν 450 ευρά για να το αγοράσουμε!

ΥΠΑΡΧΕΙ όμως άλλο ένα ερώτημα: πού το βρίσκει το χρήμα το κράτος και το διανέμει; Εάν δεν θα υπάρχουν κέρδη, δεν θα υπάρχουν και φόροι. Η έμμεση φορολογία; Όχι, βέβαια –  με την έμμεση φορολογία το κράτος θα παίρνει πίσω ένα μέρος από αυτά που δίνει, άρα δεν θα επαρκούν τα έσοδα από την έμμεση φορολογία. Κατά συνέπεια, και αυτή θα καταργηθεί. Μόνο μία λύση υπάρχει: η έκδοση χρήματος. Το κράτος θα τυπώνει χρήμα το οποίο θα το διανέμει στα πλήθη των αέργων. Θα αγοράζουν εμπορεύματα με αυτό το χρήμα; Όχι, βέβαια: αφού δεν θα υπάρχουν εργαζόμενοι και εργασία, άρα δεν θα υπάρχει παραγωγή βασιζόμενη στην ανταλλακτική αξία, δεν θα υπάρχουν εμπορεύματα, άρα δεν θα υπάρχει κέρδος, άρα δεν υπάρχει φορολογία κοκ. Άρα, αυτό το χρήμα δεν θα είναι χρήμα. Διότι, σύμφωνα με τις απόψεις του Μαρξ για τις τρεις βασικές χρηματικές λειτουργίες, που είναι αποτέλεσμα της απλής κυκλοφορίας των εμπορευμάτων και του χρήματος, το χρήμα δεν θα χρησιμεύει ως γενικό μέτρο των αξιών (πρώτη λειτουργία), με άλλα λόγια, εάν δεν θα υπάρχουν εμπορεύματα, δεν θα υπάρχει και αξία, η οποία εκφράζεται με ένα καθορισμένο ποσό χρήματος. Ας το πούμε πιο απλά: θα μας δίνει το κράτος χρήμα, που δεν είναι μισθός μιας και δεν έχουμε εργαστεί, εμείς θα πηγαίνουμε, πηγαίνουμε ήδη,  στο σούπερ μάρκετ να αγοράσουμε γάλα το οποίο κοστίζει δύο ευρά το λίτρο αλλά αυτό το προϊόν δεν θα είναι εμπόρευμα, αλλά αυτά τα δύο ευρά δεν είναι η τιμή του, αυτό το χρήμα δεν είναι χρήμα και αυτό δεν είναι καπιταλισμός κι εμείς δεν ζούμε σε καπιταλιστική κοινωνία. Αυτό το χρήμα γίνεται δελτίο –  γίνεται ένας τρόπος καθορισμού της ποσότητας του κοινωνικού πλούτου στο οποίο μπορείς να έχεις πρόσβαση.

ΑΠΟ δω και πέρα, αφού ολοένα και λιγότεροι θα συμμετέχουν στην παραγωγή του κοινωνικού πλούτου και ολοένα περισσότερο θα αυξάνει ο αριθμός των αέργων, το κράτος και οι κεντρικές τράπεζες θα τυπώνουν και θα διανέμουν ολοένα και περισσότερο χρήμα, το οποίο θα παύει να είναι χρήμα και θα μετεξελιχθεί σε δελτίο πρόσβασης στον παραγόμενο χωρίς εργασία κοινωνικό πλούτο. Οι Κύριοι, οι ισχυροί δρώντες, δεν θα αφήσουν τον καπιταλισμό να καταρρεύσει –  διότι οι συνέπειες θα είναι πολύ ενοχλητικές και δυσάρεστες γι΄ αυτούς, έως και επικίνδυνες. Με το τέλος του κομβικού εμπορεύματος, της εργασιακής δύναμης, με την την διανομή του χρήματος, των δελτίων πρόσβασης στον κοινωνικό πλούτο, ο καπιταλισμός θα σβήσει, θα τελειώσει, θα πάψει να υπάρχει χωρίς να το πάρουμε χαμπάρι. Θα νομίζουμε ότι ζούμε σε καπιταλιστική κοινωνία αλλά η κοινωνία δεν θα είναι καπιταλιστική. Δεν ξέρω πως θα μπορέσουμε να την ονομάσουμε. Υπάρχει βέβαια άλλο ένα ερώτημα, κομβικής σημασίας κι αυτό: πώς θα ζούνε οι άεργοι; Τι θα είναι, ελεύθεροι ή δούλοι; Εάν δεν θα υπάρχουν καπιταλιστές και χρηματιστές και τραπεζίτες και έμποροι, ποιοι θα είναι οι νέοι κυρίαρχοι, ποιοι θα είναι στο μέλλον οι Κύριοι του μέλλοντος; Οι επιστήμονες; Οι επιτηρητές της τάξης, στρατός και αστυνομία; Οι (ανώτατοι) κρατικοί υπάλληλοι; Και η πολιτική; Η δημοκρατία;

ΜΕ αυτά όμως τα ερωτήματα θα ασχοληθούμε κάποια άλλα πρωινά. Ξημερώνει σε λίγο, θα φυτέψω κοκκάρι, για πράσινο κρεμυδάκι, όψιμο σπανάκι, μιας και ο καιρός βοηθάει, θα κόψω ξύλα, θα κάνω λάχανο τουρσί, θα πάω να μάσω κάστανα και καρύδια. Λίγο από όλα, είναι πιο καλά.