φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα
ΤΑ τελευταία χρόνια με απασχολεί το ζήτημα της ανθρωπολογικής οπισθοδρόμησης: είναι δυνατόν ο άνθρωπος να χάσει κάποια καθαρά ανθρώπινα χαρακτηριστικά γνωρίσματα, που διαμορφώθηκαν κατά την μακραίωνη περίοδο της ανθρωπογένεσης/κοινωνιογένεσης; Κάτω από ποιες συνθήκες μπορεί να εκτυλιχθεί αυτή η εξέλιξη; Σε ποιες κοινωνίες την εντοπίζουμε; Ποιο είναι το μέλλον της; Εάν ενισχυθεί, πώς θα είναι ο άνθρωπος στο απώτερο μέλλον; Το γεγονός ότι διατυπώνουμε αυτά τα ερωτήματα δείχνει ότι εντοπίζουμε και παρατηρούμε κάποιες ενδείξεις. Ποιες είναι αυτές;
Η ανθρωπολογική οπισθοδρόμηση εμφανίζεται στις ανεπτυγμένες καπιταλιστικές κοινωνίες του δυτικού πολιτισμού και επεκτείνεται όπου επεκτείνεται και ο καπιταλισμός. Οι προϋποθέσεις της οπισθοδρόμησης προϋπήρχαν του καπιταλισμού και εντοπίζονται στις πρώτες μέρες κιόλας, όπως θα δούμε, του δυτικού πολιτισμού. Τα ιδιαίτερα ανθρώπινα γνωρίσματα που χάνονται είναι το γέλιο, το παιχνίδι, ο χορός, το τραγούδι, η προφορική αφήγηση, η έκφραση των συναισθημάτων, η τέχνη της σύγκρουσης, η ενεργητική σχέση με τη φύση, η καθημερινή ενεργητική αληλλεπίδραση με τους άλλους, η αποδυνάμωση του ανοσοποιητικού συστήματος, η εξασθένιση των αισθήσεων της όσφρησης και της αφής. Πιθανόν να υπάρχουν κι άλλα και να μου διαφεύγουν. Ποιες θα είναι οι συνέπειες της απώλειας αυτών των ιδιαίτερων γνωρισμάτων του ανθρώπου στις καπιταλιστικές κοινωνίες;
ΠΡΙΝ απαντήσουμε σε όλα αυτά τα ερωτήματα και ζητήματα θα πρέπει να εξετάσουμε εν συντομία τις συνθήκες κάτω από τις οποίες διαμορφώθηκαν αυτά τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά. Διαμορφώθηκαν σε μια περίοδο που ξεπερνά τα δύο εκατομμύρια χρόνια. Ζούσαμε, ως προάνθρωποι και ως άνθρωποι, μέσα στη φύση σε ομάδες των 20-50 μελών και περιστασιακά μόνο και για σύντομο χρονικό διάστημα πολλές ομάδες συνευρίσκονταν. Δεν μπορούσαμε, το αποφεύγαμε συνειδητά και εμμονικά, να ζήσουμε σε κοινότητες εκατοντάδων ή χιλιάδων μελών. Γιατί αυτή η απέχθεια; Γιατί αυτή η εμμονή στην μικρή ομάδα; Έχει εδραιωθεί η αντίληψη ότι αυτές οι ομάδες ήταν κλειστές: οι άνθρωποι ζούσαν μια ζωή με τους ίδιους ανθρώπους. Εάν συνέβαινε αυτό, δεν θα είχε εμφανιστεί ο άνθρωπος και η ανθρώπινη κοινωνία. Οι ομάδες διασπώνταν συχνά, λόγω διαφωνιών και συγκρούσεων, και διαρκώς συγκροτούνταν νέες, με την προσωρινή και πάλι ένωση. Αυτές ήταν, σε πολύ γενικές γραμμές, οι συνθήκες εμφάνισης και εδραίωσης των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών του ανθρώπου. Κάποτε δεν γελούσαμε- κάποτε γελάσαμε. Πώς εμφανίστηκε το γέλιο; Δεν γνωρίζουμε. Έχουν διατυπωθεί πολλές θεωρίες αλλά όλες παραμένουν θεωρίες. Πώς εμφανίστηκε η γλώσσα; Δεν γνωρίζουμε. Η σκέψη; Δεν γνωρίζουμε. Βάσιμες εικασίες μπορούμε να διατυπώσουμε για την παράταση της παιδικής ηλικίας. Εκείνο που γνωρίζουμε και δεν υπάρχει καμιά αμφιβολία για αυτό είναι ότι όλα τα ιδιαίτερα ανθρώπινα χαρακτηριστικά εμφανίστηκαν την εποχή που ζούσαμε σε μικρές, ανοιχτές ομάδες, με πολλές επαφές και συχνή επικοινωνία, με ανταλλαγές μεταξύ τους. Αποφεύγαμε όμως την μεγέθυνση των ομάδων και ο λόγος είναι ότι κάτι τέτοιο θα προκαλούσε δύο προβλήματα. Αφενός η τροφή θα εξαντλούνταν πολύ γρήγορα και θα έπρεπε η μετακίνηση να ήταν πιο συχνή και αφετέρου θα εμφανιζόταν η ανάγκη του συντονισμού και της ηγεσίας.
Η καθημερινή ενεργητική σχέση με τη φύση και τους άλλους, αυτή είναι η κοινωνία, διαμόρφωσε μια κατάσταση διαρκούς πειραματισμού. Γνώριζαν πολύ καλά και το φυσικό τους περιβάλλον και το κοινωνικό, γνώριζαν πολύ καλά τους άλλους, γνώριζαν πολύ καλά τι είναι ο άνθρωπος. Η συσσώρευση γνώσης και ο πειραματισμός κατέληξε σε μια επανάσταση: στην παραγωγή της τροφής, στη γεωργία και την κτηνοτροφία. Προέκυψε χωρίς να την επιδιώκουν. Μήπως επιδιώξαμε την παράταση της παιδικής ηλικίας, το γέλιο, το παιχνίδι, τον χορό, τ0 τραγούδι, τη σκέψη, τις τελετές και τις τελετουργίες; Κανένα ιδιαίτερο γνώρισμα που μας χαρακτηρίζει – κάθε ένα και μια επανάσταση, μια μη αναστρέψιμη αλλαγή – δεν επιδιώξαμε – ούτε ένα! Κάθε ένα από αυτά ήταν λύση κάποιου προβλήματος επιβίωσης.
ΜΗΠΩΣ όμως η λύση ενός προβλήματος προκαλεί άλλα προβλήματα, τα οποία πρέπει να αντιμετωπιστούν; Είναι βέβαιο ότι με την όρθια στάση αντιμετωπίσαμε επιτυχώς κάποιο πρόβλημα, ή κάποια προβλήματα, αλλά η λύση αυτή προκάλεσε άλλα προβλήματα: υποφέρουμε όλοι από τη μέση και το ανθρώπινο θηλυκό γεννά επώδυνα – και πολλές φορές η γέννα αποβαίνει μοιραία. Ποιο άλλο θηλαστικό πεθαίνει όταν γεννάει; Η λύση ενός προβλήματος, μιας δυσκολίας, μιας δυσχέρειας προκαλεί άλλο ή άλλα προβλήματα. Βρεθήκαμε στις στέπες ως γεωργοί και, επειδή η στέπα δεν προσφέρεται για την καλλιέργεια της γης, αντιμετωπίσαμε επιτυχώς το πρόβλημα: προκρίναμε την εκτροφή κάποιων εξημερωμένων ζώων (αιγοπρόβατα, χοίροι, καμήλες και άλογα, βοοειδή), επιβιώναμε τρώγοντας κυρίως κρέας και γίναμε κτηνοτρόφοι, μόνιμης εγκατάστασης ή νομάδες, ποιμένες νομάδες, λόγω της εξάντλησης της βοσκής.
ΕΛΑΤΕ τώρα να ρίξουμε μια ματιά στην παγκόσμια ιστορία των τελευταίων 4 χιλιάδων ετών. Ποιοι ήταν οι πρωταγωνιστές; Τα ποιμενικά φύλα – και οι απόγονοί τους: με αντίστροφη χρονική σειρά ιστορικής εμφάνισης: τουρκικά φύλα, μογγολικά, αραβικά, ινδοευρωπαϊκά. Δεν ήταν ούτε οι εναπομείνασες τροφοσυλλεκτικές (-κυνηγητικές) ομάδες ούτε οι αυτόνομες, κατά το μάλλον ή ήττον αυτάρκεις, αγροτικές κοινότητες. Όλες αυτές οι ποιμενικές κοινωνίες ήταν πολεμικές κοινωνίες – ο πόλεμος υπήρχε πριν από αυτές τις κοινωνιες αλλά ήταν περιστασιακός και σύντομος, οι κοινωνίες δεν ήταν πολεμικές. Πολεμική κοινωνία είναι η κοινωνία που δεν μπορεί να αναπαραχθεί χωρίς την μόνιμη διεξαγωγή του πολέμου – που ασφαλώς διακόπτονταν με μικρής ή μεγάλης διάρκειας περιόδους ειρήνης. Το πρόβλημα της στέπας αντιμετωπίστηκε με την πρόκριση του ποιμενισμού αλλά τα αδιέξοδα αυτού του τρόπου παραγωγής, η αδυναμία αναπαραγωγής της κοινωνίας, αντιμετωπίστηκαν με την αρπαγή του κοινωνικού πλούτου των γειτονικών ποιμενικών κοινοτήτων, με τη βία και τελικά με τον πόλεμο – με την εξόντωση. ‘Η με την κατάκτηση και την υποδούλωση των αγροτικών κοινοτήτων.
ΜΙΑ από τις συνέπειες του πολέμου των ποιμενικών κοινωνιών είναι ο ατομικισμός. Καλός ο πόλεμος, εάν νικήσεις, επιβιώνεις αλλά ενδέχεται και να πεθάνεις – και κανείς δεν θέλει να πεθάνει. Στον πόλεμο, ο καθένας κοιτάζει το τομάρι του. Και νικάει μόνο εάν είναι πιο ισχυρός από τον αντίπαλό του – σωματικά, οπλικά και ψυχικά. Ο διακαής πόθος της νίκης επιφέρει την επιθυμία αύξησης της ισχύος, ατομικής και συλλογικής. Η επιθυμία αυτή δεν υπήρχε στις τροφοσυλλεκτικές και αγροτικές κοινωνίες των αυτόνομων κοινοτήτων. Υπήρχε βία και πόλεμος, δεν υπάρχει αμφιβολία, αλλά αυτή η επιθυμία δεν υπήρχε.
Η επιθυμία αυτή ενισχύθηκε όταν τα ποιμενικά φύλα κατέκτησαν τις αγροτικές κοινότητες. Ακολούθησε η επιθυμία αύξησης του πλούτου και η εμφάνιση της ατομικής ιδιοκτησίας. Ο πολεμικής προέλευσης ατομικισμός ενισχύθηκε με τον ατομικισμό της προσωπικής ιδιοκτησίας. Η διαιώνιση της κυριαρχίας επιτυγχανόταν μέσω της καταστροφής των σχέσεων μεταξύ των υποτελών, μέσω της επιβολής της μίμησης των κυριάρχων. Εάν κάποιος, κάποια θελήσει να μελετήσει τις απαρχές του δυτικού ατομικισμού, οφείλει να μελετήσει την αρχαιοελληνική και λατινική γραμματεία, ξεκινώντας από την Ιλιάδα και καταλήγοντας στον κακόμοιρο αριστοκράτη και φιλόσοφο Βοήθιο. Και, βέβαια, κατά τη γνώμη μου, ο Δημόκριτος δεν θα διατύπωνε την φιλοσοφία του, εάν δεν κυριαρχούσε ο ατομικισμός στην αρχαία ελληνική κοινωνία.
Ο ατομικισμός ενισχύθηκε από την μεταλλαγή του πολέμου σε εμπόριο. Ο έμπορος δεν μπορεί να μην είναι ατομικιστής. Αντί να αρπάζει με τα όπλα στο χέρι, αρπάζει με το χρήμα, με το κέρδος – αυτή είναι η λεία του. Η αρχική σημασία της λέξης κέρδος είναι “απάτη” – δεν το ξεχνάμε. Όταν ο έμπορος θέλει να αυξήσει τα κέρδη του ή θα πάρει ξανά τα όπλα ή θα συντονίσει την παραγωγή του κοινωνικύ πλούτου. Αυτό έκανε ο δυτικοευρωπαίος έμπορος και έγινε καπιταλιστής. Ο καπιταλιστής, της παραγωγής και του χρήματος, είναι έμπορος, και ο έμπορος μεταλλαγμένος πολεμιστής. Με τον καπιταλισμό, ο ατομικισμός παροξύνθηκε: πόλεμος, εμπόριο, καπιταλισμός – αυτή είναι η διαδικασία ενίσχυσης και ολοσχερούς επιβολής του ατομικισμού.
Ο ατομικισμός διαδόθηκε στις τάξεις των υποτελών τάξεων με την ταχύτητα επιδημίας. Αν όμως η επιδημία έρχεται και φεύγει, ο ατομικισμός έμελλε να μονιμοποιηθεί και να γενικευτεί σε έκταση και ένταση. Η συνεργασία κατά τη διάρκεια της παραγωγής του κοινωνικού πλούτου, κατά τη διάρκεια της συλλογικής εργασίας, δέχτηκε καίριο πλήγμα από τη νέα οργάνωση της εργασίας που επινόησε ο Τέιλορ και εφάρμοσε στα εργοστάσιά του ο Φορντ. Φανταζόμαστε, την έχουμε ζήσει, τη μοναξιά και τη μονοτονία του εργάτη που για οχτώ ώρες κάνει μόνο μια κίνηση – βιδώνει την ίδια βίδα στη μηχανή του αυτοκινήτου που περνάει μπροστά του, πάνω στον κυλιόμενο ιμάντα. Δεν είχε δίκιο ο Μαρξ που έλεγε ότι δεν υπάρχει πιο ταλαίπωρη και δυστυχισμένη ύπαρξη από αυτή του προλετάριου, του βιομηχανικού εργάτη; Είχε δίκιο. Είχε όμως δίκιο όταν έγραφε ότι αυτό το ταλαίπωρο και δυστυχισμένο πλάσμα θα σώσει τον εαυτό του, την τάξη του και θα λυτρώσει από τη δυστυχία και την αλλατρίωση όλη την ανθρωπότητα; Δεν νομίζω.
ΥΠΑΡΧΟΥΝ και χειρότερα από αυτά που έχω εκθέσει. Υπάρχει κάτι άλλο που γενίκευσε και ενίσχυσε περαιτέρω τον ατομικισμό: ο εγκλεισμός στον κλειστό δομημένο χώρο. Για αυτόν τον εγκλεισμό έχει γράψει πολλά ο Φουκό και όχι μόνο αυτός. Εργοστάσια, φυλακές, νοσοκομεία, ψυχιατρεία, σχολεία, αναμορφωτήρια, ορφανοτροφεία, γηροκομεία, στρατώνες, στρατόπεδα συγκέντρωσης – οι άνθρωποι κατά τη διάρκεια της ζωής τους περνάνε από τον ένα χώρο εγκλεισμού στον άλλον. Το ποια είναι η σχέση του ατομικισμού με τον εγκλεισμό μας το έχει δείξει με τον πιο συγκλονιστικό τρόπο ο Πρίμο Λέβι (Εάν αυτό είναι ο άνθρωπος).
Ο νεωτερικός επιτηρητικός και πειθαρχικός εγκλεισμός αναπαράγεται και διαιωνίζεται αλλά ένας άλλος εγκλεισμός εμφανίζεται στον ορίζοντα, γενικεύεται και ενισχύεται: ο οικιακός εγκλεισμός. Με τον οικιακό εγκλεισμό, ο ατομικισμός, ως ολέθρια καταστροφή των σχέσεων μεταξύ των ανθρώπων, των σχέσεων που τον έκαναν άνθρωπο, οδηγείται σε ακραία κατάσταση – στη μοναξιά και στην κατάθλιψη. Και στην ασθένεια. Πώς να γελάσεις, να παίξεις, να χορέψεις, να τραγουδήσεις, να συγκρουστείς μόνος σου, μόνη σου; Εάν ο ατομικισμός προκάλεσε τις προϋποθέσεις της ανθρωπολογικής οπισθοδρόμησης, ο εν εξελίξει οικιακός εγκλεισμός θα την επιταχύνει. Εάν κάποτε οι σιδερένιες αλυσίδες μάς στερούσαν την ελευθερία της κίνησης και της σχέσης με τους άλλους, σήμερα μας τα στερούν όλα αυτά η επικοινωνία – η τηλεόραση, το τηλέφωνο, το ίντερνετ. Μας απομακρύνει ό,τι μας φέρνει πιο κοντά, μέσω της εικόνας, της ταχύτητας μετάδοσής της, που αίρει την απόσταση.
ΜΕ το φέις μπουκ μπορείς να έχεις πολλούς και καλούς φίλους, οι ζωντανοί φίλοι της καθημερινής ζωής μας δημιουργούν προβλήματα, γίνονται πρόβλημα. Αυτή η τάση των πρεζονιών του fb είναι μία πρόσφατη πτυχή της εν εξελίξει ανθρωπολογικής οπισθοδρόμησης.
Σχολιάστε ελεύθερα!