Ύβρις και Άτη: όταν η Ισχύς μας παίρνει τα μυαλά

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

ΣΗΜΕΡΑ θα ασχοληθούμε με την ιστορία και τη σημασιολογική εξέλιξη των λέξεων ύβρις και άτη και με αυτόν τρόπο θα κάνουμε ένα ταξίδι στο παρελθόν, στις πρώτες μέρες του δυτικού πολιτισμού, κατά το χρονικό διάστημα μεταξύ του 800 και 600 π. Χ. Πριν διευκρινίσω τι εννοώ με τον όρο “δυτικός πολιτισμός”, θα ήθελα να επισημάνω ότι οι πρώτες μέρες αυτού του πολιτισμού ήταν μέρες πολέμου –  το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό γνώρισμα του πολιτισμού μας έχει πολεμική προέλευση, διαμορφώθηκε σε μια πολεμική κοινωνία. Πολεμική κοινωνία είναι αυτή που δεν μπορεί να αναπαραχθεί χωρίς την συνεχή, ετήσια διεξαγωγή του πολέμου. Η αρχαία ελληνική και η ρωμαϊκή κοινωνία ήταν κοινωνίες πολεμικές –  φιλοπόλεμες και πολεμοχαρείς.

ΔΥΤΙΚΟΣ πολιτισμός είναι η αλληλουχία τριών πολιτισμών (του ελληνορωμαϊκού δουλοκτητικού, του μεσαιωνικού ευρωπαϊκού φεουδαρχικού και του νεωτερικού καπιταλιστικού), των οποίων το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό γνώρισμα, αυτό που τους ξεχωρίζει από όλους τους άλλους, είναι η επιθυμία αύξησης του πλούτου, της ισχύος και του κλέους και η διαρκής προσπάθεια εκπλήρωσης αυτής της επιθυμίας· να διευκρινίσω ότι η ισχύς είναι η δυνατότητα να επιβάλουμε τη θέλησή μας και το κλέος είναι η φήμη, η δόξα, η επιρροή, η αναγνωρισιμότητα, θα λέγαμε σήμερα. Θα μου πείτε ότι οι πολιτισμού δεν έχουν επιθυμίες, οι άνθρωποι έχουν επιθυμίες. Πολύ σωστά. Οι ισχυροί άνδρες αυτών των πολιτισμών επιθυμούσαν την αύξηση του πλούτου, της ισχύος και του κλέους και την εκπλήρωση αυτής της επιθυμίας. Με άλλα λόγια, ήθελαν η πραγματικότητα να είναι η εκπλήρωση των επιθυμιών τους. Μόνο των ισχυρών ανδρών, των δουλοκτητών, των φεουδαρχών και των καπιταλιστών, αστών και μη; Την επιθυμία αυτή επέβαλαν και στους Υποτελείς του –  ποιος εργάτης, ποιος μικροαστός δεν θα ήθελε σήμερα να ήταν πλούσιος, ισχυρός και αναγνωρίσιμος; Όχι από τζάκι, από Τζόκερ!

ΘΑ παραθέσω, εν συντομία,  δύο μόνο επιχειρήματα για να υποστηρίξω τη γνώμη μου σχετικά με το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό γνώρισμα του δυτικού πολιτισμού. Οι πλατωνιστές σπάνε το κεφάλι τους εδώ και χιλιετίες να κατανοήσουν τι είναι αυτή η Ιδέα του Αγαθού, η ύψιστη, η σπουδαιότερη από όλες τις άλλες, κι ακόμα δεν έχουν καταλήξει σε κάποιο συμπέρασμα, που να είναι γενικά αποδεκτό, τουλάχιστον. Ο Πλάτων όμως στο δέκατο βιβλίο της Πολιτείας του είναι τόσο σαφής που η σαφήνειά του τους τυφλώνει –  θα ασχοληθούμε μια μέρα διεξοδικά με αυτά που γράφει. Το αγαθόν, γράφει, είναι η αύξηση, η ωφέλεια –  κακόν είναι η μείωση, η ζημιά. Ποια αύξηση, φίλες και φίλοι; Το δεύτερο. Σας ρωτώ: εάν συμπυκνώναμε την ιστορία της ρωμαϊκής κοινωνίας και αυτοκρατορίας σε μία λέξη, ποια θα ήταν αυτή; Θα ήταν το ρήμα augeo, augere: αυξάνω. Ποιος είναι ο augustus, ο αυτοκράτωρ Αύγουστος; Αυτός που έχει αυξήσει τον πλούτο του, την ισχύ του και τη φήμη του τόσο ώστε να αγγίζει την θεότητα, να θεοποιηθεί, να λατρευτεί ως θεός. Δεν λάτρευαν τον θεό, την επιθυμία αύξησης λάτρευαν.

ΕΔΩ τελειώνουν οι εισαγωγικές παρατηρήσεις και επανέρχομαι στο θέμα μου. Ποιοι πολεμούν; Οι ήρωες –  ήρως σημαίνει “νεαρός, ισχυρός, πλούσιος, φημισμένος πολεμιστής”. Για ποιο λόγο πολεμούν, για ποιο λόγο διεξάγουν ληστρικές επιδρομές; Η αρχαιοελληνική και ρωμαϊκή γραμματεία, ιδίως η ιστοριογραφία,  δεν αφήνει κανένα απολύτως περιθώριο αμφιβολίας: για να αυξήσουν τον πλούτο τους, την ισχύ τους και τη δόξα τους. Τι τους ενδιέφερε λοιπόν πάνω από όλα; Η νίκη –  με τη λατρεία της νίκης θα ασχοληθούμε διεξοδικά μια άλλη μέρα. Πώς θα νικήσουν, ποιος νικάει; Ο πιο ισχυρός. Ποιος είναι πιο ισχυρός; Ο πιο δυνατός σωματικά, αυτός που έχει πιο αποτελεσματικά όπλα, ο πιο βίαιος, ο πιο αποφασισμένος. Δεν είναι ο πόλεμος η επιβολή της θέλησής μας στο αντίπαλο, όπως ορίζει τον πόλεμο ο φον Κλαούζεβιτς; Όσο πιο μεγάλη η ισχύς των όπλων, όσο περισσότερη και ανηλεής βία ασκείται, τόσο περισσότερες πιθανότητες να νικήσει έχει ο πολεμιστής. Υπάρχει κάποια λέξη που να δηλώνει αυτή την μεγάλη ισχύ και την πολλή βία; Δεν είναι μία, είναι πολλές. Μία από αυτές είναι η λέξη ύβρις.

Η λέξη ύβρις (με δασεία, προφερόταν hύβρις –  το h  όπως το h στην αγγλική λέξη home) είναι σύνθετη. Από την αμάρτυρη, αρχαιότατη  λέξη συ (>hυ >υ με δασεία)- και τη λέξη βρι-. Η πρώτη σημαίνει “πολύ” –  θα την εντοπίσουμε και στη λέξη  υγιής, όπου το δεύτερο συνθετικό γι– σχετίζεται ετυμολογικά και σημασιολογικά με τη λέξη βί-α, κατά συνέπεια, υγιής είναι αυτός που έχει πολλή βία, άρα μπορεί να πολεμήσει – ο ά-ρρωστος, ο α-σθενής, δεν έχει ρώμη και σθένος για να πολεμήσει. Το δεύτερο συνθετικό βρι– θα το εντοπίσουμε τις λέξεις όβριμος και οβριμοεργός (ισχυρός, ορμητικός), οβριμοπάτρη (η θυγατέρα ισχυρού πατέρα), οβριμόθυμος (με ισχυρή ψυχή, επίθετο του θεού του πολέμου, του Άρεως. Θα την βρούμε ακόμα και στις λέξεις βριαρός και βρισάρματος (στιβαρός, ισχυρός), βριήπυος (βροντόφωνος), βρίμη (ορμή, οργή), βριθοσύνη (βάρος). Η λέξη βρι- σχετίζεται ετυμολογικά με το βάρος και βαρύς, όπου το βάρος είναι μια εκδήλωση της ισχύος. Κάτι που δεν μπορούμε να το σηκώσουμε είναι πιο ισχυρό από εμάς. Βαρύς κι ασήκωτος είναι ο ισχυρός άνδρας –  σήμερα.

ΤΙ γίνεται όταν ένας ήρωας, ένας άνδρας είναι πολύ ισχυρός, πώς συμπεριφέρεται, πώς ενδέχεται να συμπεριφερθεί; Η μεγάλη ισχύς που διαθέτει του δημιουργεί την αίσθηση της παντοδυναμίας και νομίζει ότι μπορεί να κάνει ό,τι θέλει, χωρίς να σκεφτεί τις συνέπειες. Λέμε σήμερα, ο έρωτας του/της πήρε τα μυαλά. Κι όταν κάτι, κάποιος μας παίρνει τα μυαλά, δεν σκεφτόμαστε. Παραφερόμαστε, κατά κάποιο τρόπο τυφλωνόμαστε, παραφρονούμε. Όταν δεν  σκεφτόμαστε, όταν παραφερόμαστε, οι συνέπειες είναι πάντα αρνητικές, ολέθριες, καταστροφικές. Την κατάσταση αυτή, στην οποία η ύβρις, η μεγάλη ισχύς που διαθέτουμε μας ωθεί να διαπράττουμε απερισκεψίες με ολέθριες συνέπειες, στην Ιλιάδα λέγεται άτη. Ευρισκόμενοι σε κατάσταση άτης δεν μπορούμε να ελέγξουμε τον εαυτό μας και τις πράξεις μας, είναι μια δύναμη, μια ενόρμηση ισχυρότερη από εμάς, από τη σκέψη μας και τη θέλησή μας. Να σας θυμίσω κάτι πολύ σημαντικό: κάθε τι, φυσικό, ψυχικό, νοητικό, κοινωνικό φαινόμενο ή διαδικασία, που ήταν πιο ισχυρό από τον άνθρωπο, προσωποποιούνταν, αναπαρίστανονταν ως πρόσωπο. (Θα ασχοληθούμε διεξοδικά με το φαινόμενο της προσωποποίησης στη μυθολογία και στην επική ποίηση).  Έτσι λοιπόν προσωποποιήθηκε και η άτη: η Άτη είναι κόρη του Διός; Ποιος είναι ο Ζεύς; Προσωποποίηση της ισχύος, φυσικής και κοινωνικής. Τι εννούσαν οι αοιδοί και οι ήρωες όταν έλεγαν ότι η Άτη είναι κόρη του Διός; Εννοούσαν ότι η άτη είναι κόρη της ισχύος. Δεν μπορεί να υπάρχει άτη, εάν δεν υπάρχει ισχύς, ύβρις. Κι αν υπάρχει μεγάλη ισχύς, ύβρις, θα υπάρχει και άτη –  τύφλωση, παραφορά, απώλεια της ικανότητας της σκέψης, έπαρση, αλαζονεία. Με ολέθριες συνέπειες.

Η σημασιολογική εξέλιξη των λέξεων ύβρις και άτη και η επινόηση της έννοιας της νεμέσεως (Νέμεσις, προσωποιημένη) είναι σαφέστατη μαρτυρία ότι κάποια στιγμή, κατά την αρχαϊκή εποχή, επισημάνθηκε και συνειδητοποιήθηκε το πρόβλημα της άτης, κατά συνέπεια, της μεγάλης ισχύος, της ύβρεως. Η λέξη ύβρις με την αρχική σημασία, της μεγάλης και πολλής ισχύος,  δεν απαντάται στην Ιλιάδα. Έχει αποκτήσει τη σημασία της έπαρσης και της αλαζονείας, η οποία προέρχεται από την μεγάλη ισχύ. η άτη δεν σημαίνει μόνο παραφορά και τύφλωση, προερχόμενη από τη μεγάλη και πολλή ισχύ αλλά δηλώνει και την βλάβη, τη ζημία, τον όλεθρο και την καταστροφή. Η βλάβη αυτή είναι και η τιμωρία του παράφορου ισχυρού –  η τιμωρία αυτή λέγεται Νέμεσις.

ΕΚΕΙΝΟ το οποίο παρουσιάζει μεγάλο ενδιαφέρον είναι οι συνθήκες κάτω από τις οποίες επισημάνθηκε και συνειδητοποιήθηκε το πρόβλημα της ύβρεως και της άτης. Πώς είναι δυνατόν η μεγάλη και πολλή ισχύς, που επιδιώκεται με ζήλο, να αποβεί ολέθρια και καταστροφική; Είναι δυνατόν να είμαστε πολύ ισχυροί αλλά να μην παραφερόμαστε, να μην αυτοκαταστρεφόμαστε; Τις απαντήσεις θα τις αναζητήσουμε και θα τις βρούμε στο σημαντικότερο κείμενο του δυτικού πολιτισμού, στην Ιλιάδα. Ένα τελευταίο ερώτημα και τελειώνω: εάν συνοψίζαμε την Ιλιάδα σε δύο μόνο λέξεις, ποιες θα ήταν αυτές;

Η γνώμη μου: ήρωα, σκέψου!