προληπτική καταστολή, προληπτική αντιεξέγερση, προληπτική αντεπανάσταση

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

ΣΤΟΝ “Φαίδωνα” ο Πλάτων περιγράφει την εκτέλεση της θανατικής ποινής που επιβλήθηκε στον Σωκράτη: θανάτωση με κατάποση κωνείου. Ο Σωκράτης δεν πόνεσε και η διάρκεια της θανάτωσης δεν ήταν μεγάλη. Τα κάτω άκρα του άρχισαν να παγώνουν, το πάγωμα ανέβαινε προς τα πάνω, μέχρι που έφτασε στην καρδιά. Θανατώνονταν οι δούλοι με κατάποση κωνείου; Όχι, σε καμία περίπτωση. Πώς εκτελούνταν οι δούλοι που είχαν καταδικαστεί σε θάνατο;

ΥΠΗΡΧΑΝ πολλοί τρόποι. Θα σας εκθέσω τέσσερις. Το κοινό χαρακτηριστικό και των τεσσάρων είναι η μεγάλη διάρκεια της θανάτωσης και ο ανείπωτος πόνος. Ο αποτυμπανισμός ήταν ο ένας: μερικοί άνδρες έπαιρναν ένα παλούκι (τύμπανον) και χτυπούσαν τον δούλο μέχρι να πεθάνει. Πόσος χρόνος θα περάσει μέχρι να πεθάνει;  Όση θέλουν οι εκτελεστές: μπορεί και μια ώρα, μπορεί και δέκα. Μπορεί και μια ολόκληρη μέρα. Ο θεός της μουσικής και του φωτός Απόλλων έγδαρε ζωντανό τον μουσικό Μαρσύα γιατί ο τελευταίος καυχήθηκε πως έπαιζε καλύτερα τη λύρα από τον θεό. Το πόση ώρα θα χρειαστεί να γδάρει ζωντανό κάποιος έναν άνθρωπο εξαρτάται από την επιθυμία του να παρατείνει τον πόνο του θύματος. Χωρίς δέρμα ο άνθρωπο ζει κάποιες ώρες αλλά πονάει πόνο ανυπόφορο –  νιώθει ένα οξύ τσούξιμο, ένα οδυνηρότατο κάψιμο. Η σταύρωση ήταν ο πιο συνηθισμένος τρόπος εκτέλεσης των δούλων την εποχή της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας –  υπήρχε και στην αρχαία Ελλάδα. Ο δούλος πέθαινε μετά από πέντε με εφτά μέρες διαρκούς αισθήματος ασφυξίας, μιας και το βάρος του σώματος πίεζε τους πνεύμονες. Να προσθέσουμε βέβαια και τη ζέστη ή το κρύο, τη δίψα, τη πείνα και την αϋπνία. Ένα τέταρτο τρόπο (διαμελισμός) μας αφηγείται η Οδύσσεια –  παραθέτω τους στίχους (χ 475-7)-  πρόκειται για την εκτέλεση του δούλου του Οδυσσέα Μελάνθιου:

του έκοψαν τη μύτη και τα αυτιά / με το ανηλεές μαχαίρι, του έκοψαν τα γεννητικά όργανα και τα πέταξαν στα σκυλιά να τα φάνε/ και μετά του έκοψαν τα χέρια και τα πόδια.

ΓΙΑΤΙ, φίλες και φίλοι, έπρεπε να παραταθεί η διάρκεια της  οδύνης του δούλου κατά την εκτέλεση της θανατικής ποινής; Για να διαρκέσει η ηδονή του Κυρίου και η οδύνη του θύματος. Υπάρχει και κάτι άλλο: η παραδειγματική τιμωρία. Την εκτέλεση του δούλου παρακολουθούσαν όλοι οι δούλοι και όλες οι δούλες. Η παραδειγματική τιμωρία, η δημόσια εκτέλεση της μεγάλης διάρκειας οδυνηρής θανατικής ποινής ήταν προληπτική καταστολή. Οι δουλοκτήτες, και οι φεουδάρχες αργότερα, ζούσαν διαρκώς με το φόβο της ανυπακοής και της εξέγερσης και αυτή η προληπτική καταστολή ήταν ένας τρόπος να τις αποτρέψουν, να τις προλάβουν –   υπήρχε καθ΄ όλη τη διάρκεια και της ελληνορωμαϊκής αρχαιότητας και της φεουδαρχίας. Με την οικονομική και κοινωνική κυριαρχία της αστικής τάξης περιορίστηκε και η διάρκεια της θανάτωσης και η ένταση και διάρκεια της οδύνης –  με τον απαγχονισμό, τον αποκεφαλισμό, την ηλεκτρική καρέκλα, μέχρι που φτάσαμε στην σύντομη και χωρίς πόνο θανάτωση και στην κατάργηση της θανατικής ποινής.

ΠΕΡΑΝ όμως της ανηλεούς βίας υπήρχε κι ένας άλλος τρόπος προληπτικής καταστολής. Οι παραχωρήσεις των κυρίων προς τους δούλους. Η ελληνορωμαϊκή γραμματεία παρέχει πολλές μαρτυρίες παραχωρήσεων –  θα σας παραθέσω μόνο μία, είναι χαρακτηριστική. Ο Ξενοφών (Οικονομικός, ΙΧ, 5) γράφει τα εξής: Οι δούλοι πρέπει να γαμάνε αλλά όχι όποτε θέλουν αυτοί. Θα γαμάνε όποτε θέλουμε εμείς. Οι υπάκουοι δούλοι που γαμάνε, μας αγαπάνε, δεν υπάρχει λόγος να τους φοβόμαστε. Οι ανυπάκουοι όμως δούλοι που γαμάνε πίσω από τις πλάτες μας είναι ικανοί για τα πάντα. 

Η βίαιη προληπτική καταστολή και οι παραχωρήσεις ήταν δύο μορφές προληπτικής αντιεξέγερσης που υπήρχαν και εφαρμόζονταν παράλληλα. Και οι δύο μορφές έχουν τη δική τους ιστορία, η οποία δεν έχει γραφεί ακόμα, διότι οι ιστορικοί της ελληνορωμαϊκής αρχαιότητας και της φεουδαρχίας έχουν αφήσει έξω από το οπτικό τους πεδίο πολλά ζητήματα, τα οποία δεν είναι και πολύ ευχάριστα –  ή δεν έχουν αντιληφθεί την σημαντικότητά τους. Θα γίνει κι αυτή η δουλειά, δεν είναι η μόνη άλλωστε. Οι δύο αυτές μορφές προληπτικής καταστολής και αντιεξέγερσης υπήρχαν μεν αλλά σπερματικά, εμβρυωδώς, ήταν σε δεύτερη μοίρα. Δεν απέτρεπαν τις εξεγέρσεις των δούλων και των δουλοπαροίκων –  ο αριθμός αυτών των εξεγέρσεων είναι πάρα πολύ μεγάλος. Όλες σχεδόν καταστάλησαν βάναυσα και φρικωδώς. Οι δουλοκτήτες και οι φεουδάρχες, και οι καπιταλιστές μέχρι τα τέλη του 19ου αιώνα, ενδιαφέρονταν περισσότερο για την καταστολή και όχι την πρόληψη –  διότι, ό,τι και να έκαναν, τις εξεγέρσεις δεν μπορούσαν να τις αποτρέψουν, να τις προλάβουν.

Η καταστολή των εξεγέρσεων εμφανίζεται με δύο μορφές. Η άμεση  αντιμετώπιση, κατάπνιξη της εξέγερσης είναι η πρώτη –  είναι η ταυτόχρονη καταστολή, η καταστολή της εξέγερσης καθώς ξεσπά, εκτυλίσσεται, είναι η διεξαγωγή του μαχών του  κοινωνικού πολέμου. Μετά την ήττα της εξέγερσης, μετά τη λήξη του κοινωνικού πολέμου,  ακολουθεί η εκκαθαριστική καταστολή, η υστερόχρονη καταστολή. Συλλήψεις, εκτοπίσεις, φυλακίσεις, εκτελέσεις. Η δεκαετία 1949-1959 της ελληνικής κοινωνίας ήταν μια περίοδος εκκαθαριστικής, υστερόχρονης καταστολής.

ΠΡΟΣ τα τέλη του 19ου, με την εμφάνιση των πρώτων μορφών της κοινωνικής πολιτικής, του κράτους πρόνοιας, υπάρχει σαφής μετατόπιση του βάρους από την βίαιη προληπτική καταστολή, από την άμεση και εκκαθαριστική καταστολή προς την προληπτική αντιεξέγερση μέσω παραχωρήσεων. Οι δύο διαδικασίες είναι αντιστρόφως ανάλογες: όσο περιορίζεται η βίαιη προληπτική καταστολή και η άμεση και η εκκαθαριστική καταστολή τόσο επεκτείνεται και διευρύνεται η προληπτική αντιεξέγερση  μέσω παραχωρήσεων. Από τα τέλη του 19ου αιώνα αρχίζει η καταβολή συντάξεων για τους γέρους εργάτες, επιδόματα ασθένειας, η μείωση του χρόνου εργασίας και κατά τη διάρκεια του 20ού αιώνα, και ιδίως μετά το 1945, χορηγούνται από το κοινωνικό κράτος (κράτος πρόνοιας) επιδόματα ανεργίας,  άδεια εργασίας με αποδοχές, επιδόματα παιδιών, επιδόματα κατοικίας, λοχείας, αναπήρων, κηδείας και άλλα πολλά.

ΚΑΠΟΙΟΙ όμως άρχισαν να ανησυχούν με το εύρος και το ύψος των οικονομικών και κοινωνικών  παραχωρήσεων, ήδη μετά τον Β΄παγκόσμιο πόλεμο. Γνωρίζουμε πολύ καλά ποιοι ήταν  –  οι θεωρητικοί του νεοφιλελευθερισμού. Έθεσαν το εξής ερώτημα: εάν συνεχίσουμε με αυτόν τον τρόπο, πώς θα είναι η μελλοντική κοινωνία, το 2022; (Λέω εγώ, τώρα). Εάν η τεχνοεπιστήμη μειώσει τον χρόνο εργασίας και υπάρχει και καθολική απασχόληση, θα φτάσουμε στο σημείο να εργάζονται οι υποτελείς μας λίγες ώρες μόνο τη μέρα, ενώ η πλειονότητα (παιδιά, έφηβοι, νέοι, γέροι) θα ζει χωρίς να εργάζεται! Οδεύουμε προς την κομμουνιστική κοινωνία, Κύριοι! Πρός την καπιταλιστική κομμουνιστική κοινωνία –  αυτός είναι εφιάλτης, Κύριοι! Η διαδικασία αυτή πρέπει να ανακοπεί. Αυτό δεν μπορούσε να γίνει κατά την χρυσή τριακονταετία του καπιταλισμού (1945-1975). Μόλις όμως έπεσε ο ρυθμός της ανάπτυξης, άρπαξαν την ευκαιρία να επιτεθούν, από το 1980 και μετά, αρχικά με τη Θάτσερ και την Ρίγκαν και να συνεχίσουν και μετά, κατά τη διάρκεια των πρώτων δεκαετιών του 21ου αιώνα: να επιχειρήσουν και άμεσα και σε βάθος χρόνο να περιορίσουν το κράτος πρόνοιας και να αυξήσουν τον χρόνο εργασίας. Η επίθεση αυτή, ο νεοφιλελευθερισμός, είναι μια προληπτική κοινωνική  αντεπανάσταση, δεν είναι προληπτική αντιεξέγερση. Διότι γνωρίζουν πολύ καλά ότι οι εξεγέρσεις, ως βίαια και σύντομης διάρκειας ξεσπάσματα πάντα ηττώνται αλλά οι επαναστάσεις είναι κοινωνικές (παραγωγικές, επιστημονικές, πολιτισμικές) αλλαγές χωρίς επιστροφή. Κατά συνέπεια, αήττητες. Δεν μπορούν να φυλακίσουν τις γυναίκες μέσα στο σπίτι, όπως έκαναν οι αρχαίοι Έλληνες. Να περικόψουν επί μέρους αλλαγές μπορούν να το κάνουν (αμβλώσεις, λόγου χάριν) αλλά η επανάσταση των γυναικών στις δυτικές κοινωνίες είναι πολύ δύσκολο να ηττηθεί –  εάν είναι δυνατόν, θα απαιτηθεί πολύς χρόνος.

Η προληπτική κοινωνική αντεπανάσταση δεν έχει ολοκληρωθεί. Το κράτος πρόνοιας υπάρχει –  αν και περιορισμένο. Η προληπτική αντιεξέγερση δεν έχει εξαλειφθεί –  χαρακτηριστικό παράδειγμα το ελάχιστο εγγυημένο εισόδημα που χορηγείται σε όλες τις ευρωπαϊκές κοινωνίες. Και να ήταν μόνο αυτό! Δωρεάν εμβόλια, επιδότηση θέρμανσης, ηλεκτρικής ενέργειας, αγοράς οικιακών ηλεκτρικών συσκευών, αυτοκινήτου και τώρα το Νέο Εξοικονομώ:

μας δίνουν λεφτά για να αγοράζουμε τα προϊόντα τους!

Η προληπτική κοινωνική αντεπανάσταση θα συνεχιστεί –  όχι με τον περιορισμό του κράτους πρόνοιας αλλά με τον περιορισμό της ζωής στην επιβίωση και με την επιδείνωση αυτής της επιβίωσης. Δωρεάν μεν, αλλά στο ελάχιστο –  επιβίωση στο όριο. Λίγη τροφή, λίγη ηλεκτρική ενέργεια, απομόνωση, απραξία, κατάθλιψη, οικιακός εγκλεισμός. Η διάρρηξη των σχέσεων της Ευρώπης με την Ρωσία είναι μια πρώτη ένδειξη.

Ο καπιταλισμός βλέπει μπροστά του γκρεμό και πίσω ρέμα. Δεν ξέρουμε τι θα γίνει. Το καλύτερο: ας πάει ο καπιταλισμός στο γκρεμό κι εμείς στο ρέμα. Έχει νερό και δροσιά εκεί.