σωματική, ψυχική και διανοητική απόλαυση και ηδονή κατά τη διάρκεια του γήρατος

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

ΠΡΙΝ πολλά πολλά χρόνια διορίστηκε στο χωριό που ζω, στην Καστανούσσα Σερρών, μια νεαρή δασκάλα. Της άρεσε το χωριό και έμεινε. Είναι γειτόνισσά μου κι είναι πάνω από ενενήντα. Τους περισσότερους μήνες του χρόνου τους περνάει στον λαχανόκηπό της. Ξυπνάει πρωί, περπατάει και μετά θα τη δεις να σκάβει, να φυτεύει, να ποτίζει. Ζει μόνη της αλλά την επισκέπτονται συχνά τα παιδιά της. Όποτε περνάω από το σπίτι της και είναι στον κήπο, θα της πω μια καλημέρα.

ΕΙΝΑΙ γριά και είναι υγιής. Και σωματικά και ψυχικά και διανοητικά. Δεν είναι η μόνη. Υπάρχουν πολλές γριές και πολλοί γέροι που είναι υγιείς –  και πεθαίνουν υγιείς. Το φαινόμενο να πεθαίνεις σε πολύ μεγάλη ηλικία και να είσαι υγιής τείνει να σπανίζει. Μια μέρα, έτσι νομίζω, θα εκλείψει παντελώς. Όπως θα εκλείψουν και τα γηρατειά, έτσι νομίζω. ‘Οχι γιατί η τεχνοεπιστήμη θα θεραπεύσει τη νόσο των γηρατειών (έτσι την χαρακτηρίζουν οι υπερανθρωπιστές, αυτοί που θεωρούν επίσης και τον θάνατο προσβολή, παράλογο και νόσο) αλλά γιατί θα επιδεινωθεί τόσο πολύ η υγεία και θα εκφυλιστεί το σώμα των νέων ανθρώπων, λόγω της εξάρτησής τους από την τεχνοεπιστήμη (και όχι μόνο),  ώστε πολύ λίγοι θα γερνούν και όσοι θα γερνούν δεν θα είναι υγιείς.

ΠΩΣ αυτοί οι γέροι και οι γριές είναι υγιείς, έχουν εξασφαλίσει μια στοιχειώδη ευεξία, και πεθαίνουν υγιείς; Τι κάνουν και τα καταφέρνουν; Τα ερωτήματα που θέτω διατυπώνουν έναν προσανατολισμό διαμετρικά αντίθετο με αυτόν της τεχνοεπιστήμης γενικά και των υπερανθρωπιστών ειδικότερα. Η τεχνοεπιστήμη και ο υπερανθρωπισμός επιθυμούν, επιδιώκουν, την παράταση της διάρκειας της ζωής και την επίτευξη της αθανασίας. Εάν ζούμε 200 ή 300 χρόνια, χωρίς να είμαστε γέροι ή να είμαστε γέροι σε καλή κατάσταση με τη βοήθεια της αναγεννητικής ιατρικής ή γίνουμε αθάνατοι, τότε θα είμαστε ευτυχισμένοι και επιτυχημένοι. Μέχρι σήμερα δεν έχουν επιτύχει απολύτως τίποτα και δεν πρόκειται να επιτύχουν –  ούτε την αθανασία ούτε την παράταση της ζωής ούτε τη θεραπεία των νόσων, των παθήσεων του γήρατος. Να ποιο είναι το επιχείρημά μου: η ζωή επινόησε τον θάνατο για να μην εξαλειφθεί, κατά συνέπεια, δεν υπάρχει ζωή χωρίς θάνατο – ο θάνατος είναι αρωγός της ζωής. Κατά συνέπεια, δεν μπορούμε να εξαλείψουμε και το γήρας, το οποίο δεν είναι νόσος αλλά μια φυσιολογική κατάσταση πριν τον θάνατο. Και επειδή είναι φυσιολογική, μπορεί να είμαστε υγιείς. Και πολλοί και πολλές είναι.

ΕΡΕΥΝΩ, το ψάχνω, σκέφτομαι, με απασχολεί εδώ και  πολλά χρόνια αφενός το φαινόμενο των υγιών γέρων και γριών και αφετέρου το φαινόμενο του ανώδυνου, ήσυχου, γαλήνιου θανάτου αυτών των υγιών γέρων και γριών. Ο θάνατος αυτός είναι γνωστός ως καλός θάνατος –  θα το γνωρίζετε. Τείνω να καταλήξω, δεν έχω καταλήξει ακόμα, γίνονται έρευνες, στο εξής συμπέρασμα: η υγεία είναι αποτέλεσμα συνδυασμού καθημερινής απόλαυσης (ηδονής) και κάποιου νοήματος της ζωής, το οποίο ανανεώνεται καθημερινά και προέρχεται από την ύπαρξη στόχων και σκοπών σε καθημερινή βάση. Θα αναρωτηθείτε, βέβαια, μα τι απόλαυση και τι ηδονή μπορεί να νιώσει, να εξασφαλίσει η ενενηντάχρονη γριά γειτόνισσά μου, τι στόχους μπορεί να βάλει στη ζωής της στα πρόθυρα του θανάτου;  

ΠΡΙΝ σας απαντήσω, θα ήθελα να σχολιάσω το ερώτημά μας. Εάν σκεφτόμαστε με αυτόν τον τρόπο, δεν τα βλέπω καλά τα γεράματά μας. Γιατί; Διότι βλέπουμε το γήρας από τη σκοπιά των νέων. Νομίζω πως μας διαφεύγει κάτι και θα πω τι μας διαφεύγει. Ο γέρος δεν είναι μεσήλικας, ο μεσήλικας δεν είναι νέος, ο νέος δεν είναι έφηβος, ο έφηβος δεν είναι παιδί και ούτω καθ΄ εξής. Δεν είμαστε οι ίδιοι, ο εαυτός μας δεν είναι ο ίδιος, αν και νομίζουμε ότι είμαστε και παραμένουμε ίδιοι. Κάθε φάση έχει τα δικά της ειδοποιά γνωρίσματα, τις δικές της απολαύσεις και ηδονές, τα δικά της νοήματα και στοχοθεσίες, τη δική της υγεία, τη δική της ευεξία, τις δικές της ασθένειες και αδυναμίες. Μία νέα που πάσχει από δυσκοιλιότητα, υποφέρει από αυπνίες και δεν ξέρει τι να κάνει στη ζωή της είναι πιο υγιής από μια γριά που χέζει κάθε μέρα, κοιμάται σαν πουλάκι και περιμένει πότε να ξημερώσει να χαρεί τη ζωή; Σας ρωτώ, άμα θέλετε απαντείστε άμα θέλετε μην απαντάτε.

ΑΧ, όταν ήμουνα είκοσι χρονών, γαμούσα κάθε μέρα, τώρα στα εξήντα πέντε μια φορά –  και αν. Σκεφτόμαστε με αυτόν τον τρόπο; Σκεφτόμαστε, νοσταλγούμε τα νιάτα μας αλλά δεν σκεφτόμαστε γιατί σκεφτόμαστε με αυτόν τον τρόπο. Γιατί; Διότι, νομίζω, μπορεί να κάνω και λάθος, δεν ξέρω, σκεφτόμαστε με όρους επιτυχίας και αποτυχίας, με όρους αποδοτικότητας, με όρους νίκης και ήττας. Και δεν μπορούμε να κάνουμε αλλιώς μιας και ο τρόπος που σκεφτόμαστε και οι επιθυμίες που έχουμε καθορίζονται από την ιδεολογία μας που είναι κοινωνικά και ιστορικά καθιρισμένη. Νομίζω πώς αυτό είναι κάτι που πρέπει να το ξαναδούμε και να το ξανασκεφτούμε. Μπορούμε να σκεφτούμε πέραν της λογικής της επιτυχίας, της αποδοτικότητας και της νίκης; Μπορούμε να επανεξετάσουμε το ζήτημα της απόλαυσης και της ηδονής, της στοχοθεσίας και του νοήματος πέραν της επιτυχίας, της αποδοτικότητας και της νίκης; Μήπως μας καταδυναστεύει και μας ταλαιπωρεί η πολιτισμικά καθορισμένη επιδίωξη και  λατρεία της ισχύος και της αύξησή της; Με άλλα λόγια, η επιθυμία της αιώνιας νεότητας, της επιμήκυνσης της ζωής, της επιδίωξης της αθανασίας; Διακρίνετε κάποια χροιά απληστίας; Μήπως αχαριστίας;

ΕΠΙΣΤΡΕΦΩ στα ερωτήματα που έθεσα. Υπάρχει, μπορεί να υπάρξει διανοητική απόλαυση και ηδονή κατά τη διάρκεια του γήρατος; Δεν υπάρχει καμία απολύτως αμφιβολία. Πόσα επιστημονικές μελέτες έχουν εκπονηθεί, πόσα μυθιστορήματα έχουν γραφτεί, πόσοι πίνακες έχουν ζωγραφιστεί, πόσες ταινίες έχουν γυριστεί από γέρους και γριές! Έχετε προσέξει ότι η πλειονότητα των φιλοσόφων, των επιστημόνων, των συγγραφέων, των καλλιτεχνών ζει πολλά χρόνια και δημιουργεί μέχρι τα βαθιά γεράματα; Ποια είναι η διανοητική τους απόλαυση και ηδονή, από που προέρχεται; Από την περιέργεια, την παρατηρητικότητα και την φαντασία. Είναι βέβαιο ότι και οι τρεις αυτές ικανότητες φθίνουν, είναι όμως βέβαιο επίσης ότι υπάρχουν νέοι και νέες που δεν τις διαθέτουν. Τις έχουμε όταν είμαστε παιδιά αλλά με το πέρασμα του χρόνου εξασθενούν. Πρόκειται για βιολογική εξέλιξη; Όχι, νομίζω ότι είναι πολιτισμική, ότι η κοινωνία που ζούμε δεν τις καλλιεργεί αλλά τις καταστρέφει συστηματικά και οργανωμένα.

ΥΠΑΡΧΕΙ όμως μια άλλη, πολύ σημαντικότη διανοητική απόλαυση και ηδονή κατά τη διάρκεια του γήρατος: η μετάδοση γνώσεων και εμπειριών, η διδασκαλία. Οι γέροι και οι γριές στις προνεωτερικές κοινωνίες ήταν αυτοί και αυτές που δίδασκαν στα νεώτερα μέλη δεξιότητες και μετέδιδαν εμπειρίες. Το νόημα της ζωής τους ως γέροι και ως γριές καθοριζόταν από τον κοινωνικό τους ρόλο, από τον σκοπό της ύπαρξής τους: να πουν παραμύθια στα εγγόνια τους, στα παιδιά. Η ζωή τους είχε νόημα και το νόημα τούς έδινε χαρά. Διότι χωρίς νόημα, χωρίς στόχο, δεν υπάρχει χαρά, δεν υπάρχει απόλαυση, δεν υπάρχει ηδονή. Εάν σήμερα ζεις μόνος σε διαμέρισμα στην πόλη ή εξόριστη στο γηροκομείο, τότε δεν υπάρχει διανοητική απόλαυση και ηδονή. Όταν κάποια μέρα οι γέροι και οι γριές επιστρέψουν στην κοινωνική ζωή, όταν δεν θα υπάρχουν πια αυτοί οι σύγχρονοι τόποι εξορίας, τα γηροκομεία, τότε θα μπορούμε να πούμε ότι ένας άλλος πολιτισμός, μια άλλη κοινωνία έχει εμφανιστεί. Το βλέπω κάπως μακρυνό, δυστυχώς. Λυπάμαι πολύ.

ΚΑΙ με αυτόν τον τρόπο φτάνουμε στην ψυχική απόλαυση και ηδονή. Εάν δεχτούμε ότι η ψυχή μας είναι μια σύνθεση των σχέσεων που έχουμε συνάψει με τους άλλους, η ψυχική απόλαυση εξασφαλίζεται μόνο με τη σύναψη σχέσεων. Κάθε εαυτός μας δημιουργεί μια διαφορετική εικόνα για την ευτυχία, την ευδαιμονία, ας την πούμε έτσι. Η ευτυχία δεν είναι το ίδιο για τον εικοσάρη, για τον εξηντάρη  και τον ογδοντάρη –  και για τις γυναίκες των αντίστοιχων ηλικιών. Εάν με ρωτούσατε τι είναι ευτυχία για μένα, τώρα που σε λίγες μέρες θα σβήσει το 63ό κερί της ζωής μου, για να θυμηθούμε και τον ποιητή, θα σας έλεγα χωρίς να το σκεφτώ και χωρίς να διστάσω ούτε δέκατο του δευτερολέπτου ότι είναι η καλή παρέα. Η καλή παρέα, όταν τρως και πίνεις, λόγου χάριν, με φίλους και φίλες, και συζητάς και αστειεύεσαι και τραγουδάς και λες μαλακίες και γελάς, εξασφαλίζεις και διανοητική και, κυρίως, ψυχική απόλαυση και ηδονή. Οι σχέσεις με νέους ανθρώπους εξασφαλίζει επίσης διανοητική και ψυχική απόλαυση.

ΜΠΟΡΕΙ όμως να υπάρξει και  σωματική απόλαυση και ηδονή; Ναι, ασφαλώς και υπάρχει. Όταν προφέρουμε τις λέξεις απόλαυση και ηδονή, το μυαλό μας πάει στο σεξ. Το σεξ είναι μία απόλαυση, δεν είναι η απόλαυση, δεν είναι η μόνη απόλαυση. Υπάρχουν πολλές σωματικές απολαύσεις διότι υπάρχουν πολλές σωματικές δραστηριότητες. Όσο πιο πολλές είναι, τόσο πιο πολλές είναι και οι απολαύσεις. Βλέπετε γέρους και γριές να καλλιεργούν λαχανόκηπο, να κάνουν δουλειές στο σπίτι, να περπατούν, να ανεβαίνουν στα βουνά, να κολυμπούν χειμωνιάτικα, να χορεύουν, να ταξιδεύουν, να μαστορεύουν; Όταν φυτεύεις μια ντοματιά, βάζεις ένα στόχο, η ζωή σου έχει νόημα. Θα πείτε, σιγά τον στόχο και σιγά το νόημα! Εάν σκέφτεστε με αυτό τον τρόπο, το έχετε χάσει το παιχνίδι, πάτε για Αλτσχάιμερ! Με ποιο κριτήριο θα αποφασίσουμε ότι ο στόχος να φας ντομάτα από ντοματιά που φύτεψες και καλλιέργησες εσύ υστερεί έναντι του στόχου να γίνεις πρωθυπουργός ή γνωστή μυθιστοριογράφος;

ΜΑΛΛΟΝ σας διαφεύγει το γεγονός ότι η ντομάτα έχει γεύση, η επιτυχία όμως δεν έχει, είναι παντελώς άγευστη. Η ντομάτα είναι αλήθεια, η επιτυχία είναι ψέμα.