Φύλακας Άγγελος (Πιέτρο ντα Κορτόνα, 1656)
φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα
ΕΙΜΑΣΤΕ μια παρέα τεσσάρων γυναικών και ενός άντρα. Κάποια στιγμή λέει μια γυναίκα: είμαστε έτοιμοι να φύγουμε; Τη ρωτάω: έτοιμοι ή έτοιμες; Με κοιτάζει έκπληκτη, σκέφτεται για λίγο, και ξαναρωτάει: είμαστε έτοιμες και φύγουμε;
Γιατί οι λέξεις άνθρωπος, λαός, άνθρωπος, Θεός, άγγελος, ουρανός, ποταμός, ήλιος είναι γραμματικού αρσενικού γένους ενώ είτε περιλαμβάνουν και τα δύο γένη ή δεν έχουν γένος; Γιατί η λέξη λίμνη, θάλασσα, σελήνη είναι γραμματικού θηλυκού γένους; Νομίζω πως δεν χρειάζεται να απαντήσω – η γραμματικοποίηση της αντρικής και πατριαρχικής κυριαρχίας είναι σαφής. Για να αποφύγουμε στον γραπτό λόγο τη διάκριση του γένους ή την επιβολή του αρσενικού καταφεύγουμε στη χρήση του @, το οποίο είναι ο ή η ή ο/η. Πρόκειται περί απελπισμένης προσπάθειας να επανορθώσουμε την ταραγμένη ιστορία των σχέσεων μεταξύ των φύλων, των έμφυλων ταυτοτήτων.
ΕΝΑ από τα ζητήματα που θα μας απασχολήσουν φέτος είναι το μίσος. Τι είναι το μίσος; Ποια ήταν η αρχική σημασία της λέξης; Έχει κάποια σχέση με την επιθετικότητα; Μήπως με την εκδίκηση; Μας επιτρέπεται να ταυτίσουμε μίσος και επιθετικότητα; Υπήρξαν κοινωνίες στις οποίες το μίσος ήταν άγνωστο; Υπήρξαν κοινωνίες που το μίσος ήταν ένα σύνηθες και έντονο συναίσθημα, μια γενικευμένη συμπεριφορά; Είναι κάτι που έχει σχέση με την βιολογία ή μήπως είναι επίκτητο, μια κοινωνική κατασκευή; Εμφανίζεται στη βρεφική και νηπιακή ηλικία, είναι συνέπεια της σχέσης παιδιού-μητέρας; Είναι το μίσος πόθος κατοχής προσώπου ή πράγματος; Έχει το μίσος κάποια σχέση με τον ψυχικό πόνο, την απόρριψη και την εγκατάλειψη; Έχει κάποια σχέση με τον εγωισμό; Υπήρξαν, υπάρχουν άνθρωποι που δεν μισούν, που είναι ανίκανοι να μισήσουν; Το μίσος και ο έρωτας, το μίσος και η αγάπη είναι δυο πλευρές του ίδιου νομίσματος; Είναι δυνατόν να υπάρχει έρωτας, πόθος και αγάπη χωρίς μίσος; Ποιες είναι οι συνέπειες του μίσους, τι παθαίνουμε όταν μισούμε; Απλά μισούμε, περιοριζόμαστε στο συναίσθημα ή θέλουμε να εξαφανίσουμε, να καταστρέψουμε το αντικείμενο του μίσους; Θα έκοβε μια γυναίκα τον πούτσο του βιαστή της; Γιατί άλλοτε το κάνουμε κι άλλοτε όχι; Τι μας συγκρατεί; Πώς γίνεται να μισούμε τον εαυτό μας; Τι εννοούμε όταν λέμε ”οι γυναίκες μισούν τους άντρες, οι άντρες μισούν τις γυναίκες”; Τι γίνεται όταν δεν μισούμε; Μήπως το μίσος είναι το κομβικό σημείο της ψυχικής μας καλλιέργειας, δηλαδή ο τρόπος με τον οποίο συνάπτουμε σχέσεις με τους άλλους, τις άλλες; Σωματοποιείται και πώς το μίσος; Γιατί βγάζουν φωτιές τα μάτια μας όταν μισούμε; Τι άλλο παθαίνει το σώμα μας και η σκέψη μας; Μας αρρωσταίνει το μίσος; Μήπως το μίσος είναι ο κύριος αντίπαλός μας;
ΘΑ παραξενευτείτε για το σημερινό κείμενο – θα αναρωτηθείτε τι σχέση μπορεί ο φύλακας άγγελος με το μίσος. Μην βιάζεστε όμως να βγάλετε συμπεράσματα – σας παρακαλώ! Πριν απαντήσω στο ερώτημα του σημερινού τίτλου, θα ήθελα να γράψω κάποια πράγματα για το μίσος και τον φύλακα άγγελο.
ΑΣ αρχίσουμε με το μίσος. Όλα τα ετυμολογικά λεξικά που συμβουλεύτηκα γράφουν πως η ετυμολογία της λέξης είναι αβέβαιη. Θα τολμήσω μια εικασία, που τη στηρίζω σε κάποιες ενδείξεις σχηματισμού άλλων λέξεων. Για παράδειγμα, οι λέξεις (ο)λίγος και λιμός (και λοιμός) είναι ετυμολογικά συγγενενικές. Εικάζω λοιπόν ότι η λέξη μίσος έχει σχέση με το επίθετο μικρός, το συγκριτικό μείων (μικρότερος, λιγότερος) και το ρήμα μινύω (και μινύθω: μικραίνω, λιγοστεύω, ελαττώνω). Από το μείων παράγεται το ρήμα μειόω (μειώνω, λιγοστεύω, περιορίζω). Θα έλεγα ότι το μίσος είναι ελάττωμα, με την αρχική σημασία της λέξης, δηλαδή μείωση. Έτσι, το μίσος είναι ψυχική και πνευματική εκπώχευση, μείωση, δεν είναι ψυχικός και πνευματικός εμπλουτισμός. Δεν είναι ψυχική καλλιέργεια – είναι ψυχική καταστροφή και καθυστέρηση.
Ο φύλακας άγγελος είναι ένας άγγελος που μας προστατεύει, που μας φροντίζει. Τον στέλνει ο Θεός. Όχι ο Θεός της Παλαιάς Διαθήκης, ο Θεός της οργής, της εξόντωσης και του μίσους, αλλά ο Θεός του πρώιμου χριστιανισμού: ο Θεός είναι αγάπη – δεν είναι μίσος. Εάν ο Θεός είναι αγάπη, δεν έχει φύλο, δεν είναι υλικό σώμα αλλά πνευματική ή ψυχική οντότητα. Οι άγγελοι, το γνωρίζουμε, δεν έχουν φύλο, δεν έχουν υλικό σώμα, είναι ψυχικές και πνευματικές οντότητες. Κατά συνέπεια, άφού οι άγγελοι είναι αγγελιοφόροι και απεσταλμένοι του Θεού, οι άγγελοι είναι αγάπη, δεν είναι μίσος.
ΣΥΜΦΩΝΑ λοιπόν με αυτή τη φιλολογία, αφού ο Θεός είναι αγάπη, και αγαπά όλους τους ανθρώπους, κάθε άνθρωπος έχει έναν φύλακα άγγελο. Από τι μας φυλάσσει, από τι μας προστατεύει αυτός ο φύλακας; Από το μίσος. Η ύπαρξη και η παρουσία του φύλακα αγγέλου υπονοεί ότι το μίσος υπάρχει, δεν υπάρχει καμία απολύτως αμφιβολία. Εάν δεν υπήρχε, δεν θα υπήρχε και λόγος να υπάρχει ο φύλακας άγγελος.
Ο φύλακας άγγελος είναι μια εικονοποιΐα, είναι μια προσωποποίηση. Το μίσος υπάρχει, το ζήτημα όμως είναι τι κάνουμε με αυτό, πώς το διαχειριζόμαστε. Ο φύλακας άγγελος είναι προσωποποίηση της βασικής ψυχικής δουλειάς που αναλαμβάνουμε να φέρουμε σε πέρας. Τα καταφέρνουμε; Τι γίνεται, εάν δεν τα καταφέρουμε, τι γίνεται όταν τα καταφέρνουμε; Είναι μια διεργασία που αναλαμβάνουμε να φέρουμε σε πέρας μόνοι μας, μόνες μας ή με τους άλλους, τις άλλες; Μπορούμε, και πώς, να φτάσουμε στο σημείο να ερωτευόμαστε, να ποθούμε και να αγαπάμε χωρίς να μισούμε; Ποιον να ρωτήσουμε να μας πει τη γνώμη του; Προτείνω να ρωτήσουμε τον Φίοντορ Ντοστογιέφσκι.
ΓΙΑΤΙ μας γοητεύει η ανάγνωση του Ντοστογιέφκσι; Διότι μας θέτει ενώπιον ενός διλήμματος. Εάν το μίσος είναι απόκριση σε κάποια απόρριψη, εγκατάλειψη, αδιαφορία, μήπως υπάρχει κάποιου άλλου είδους απόκριση. Και απαντά: ναι, είναι ο ψυχικός πόνος. Ή θα μισήσουμε ή θα πονέσουμε ψυχικά. Προτιμάμε το μίσος από τον ψυχικό πόνο. Που οφείλεται αυτή η προτίμηση; Προσδιορίζεται κοινωνικά και πολιτισμικά; Ο ορθόδοξος χριστιανισμός επιλέγει τον ψυχικό πόνο, την παθητικότητα. Ο καθολικισμός το μίσος, την επιθετικότητα και την εκδίκηση. Ο ορθόδοξος χριστιανισμός δεν επιθυμεί την αύξηση της ισχύος, σε αντίθεση με τον καθολικισμό. Δεν είναι τυχαίο ότι το μηχανικό ρολόι και η πυρίτιδα, οι θεμελιώδεις βάσεις της υπεροχής της δυτικής Κυριαρχίας, επινοήθηκαν στα μοναστήρια της Δύσης. Υπάρχει βέβαια και μια άλλη απάντηση, αυτή του προτεσταντισμού: η ορθολογικοποίηση των συναισθημάτων. Ο ορθολογικός έλεγχος των συναισθημάτων, ώστε να γίνουμε πιο ισχυροί. Ο Βέμπερ εντοπίζει σε αυτή τη στάση, την ορθολογικοποιημένη ηθική, τις ρίζες του καπιταλισμού. Νομίζω πως αυτή η τρίτη απάντηση γίνεται κυρίαρχη στον σημερινό δυτικό πολιτισμό – να είσαι κουλ, ούτε μίσος, ούτε ψυχικός πόνος. Ψυχρότητα.
ΕΝΩ το μίσος υπάρχει, δεν το αντιμετωπίζουν και διαχειρίζονται όλες οι κοινωνίες με τον ίδιο τρόπο. Ο τρόπος που το κάνουν προσδιορίζεται από τον γενικότερο πολιτισμό τους. Οι ποιμενικές κοινωνίες, πολεμικές κοινωνίες, αρπακτικές και εξοντωτικές, ήταν κοινωνίες του μίσους, της επιθετικότητας και της εκδίκησης. Με αυτό τον τρόπο έλυναν τα προβλήματα που προέκυπταν. Οι τροφοσυλλεκτικές κοινωνίες και οι πρώιμες αγροτικές κοινωνίες ξεπερνούσαν και το μίσος και τον ψυχικό πόνο, χωρίς να τα ορθολογικοποιούν. Στον δυτικό πολιτισμό, σύνθεση ποιμενικού και αγροτικοκοινοτικού πολιτισμού, το μίσος, η επιθετικότητα, η εκδίκηση και η επιθυμία αύξησης της ισχύος, συνυπάρχουν με την επιλογή του ψυχικού πόνου και της παρηγοριάς, της παραμυθίας. Συνυπάρχουν και στη δυτική φιλοσοφία. Συνυπάρχουν στον χαρακτήρα μας, στη συμπεριφορά μας, στις αξίες μας. Τι να επιλέξουμε; Μπορούμε να επιλέξουμε; Μήπως και οι απαντήσεις (και οι τρεις μάλλον) είναι λίαν επιεικώς ανεπαρκείς; Μήπως θα αναγκαστούμε, τώρα πια, να προσανατολιστούμε πέραν του μίσους, του ψυχικού πόνου και της ορθολογικοποίησης των συναισθημάτων; Θα μπορέσουμε να το κάνουμε;
ΝΟΜΙΖΩ πως ναι.
Σχολιάστε ελεύθερα!