η κοινωνία της αεργίας, η συρρίκνωση του καπιταλισμού, η (μετακαπιταλιστική) διανεμητική κοινωνία (Τρίτο Μέρος)

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

Η διαρκώς διευρόμενη αεργία στις καπιταλιστικές κοινωνίες, η επιταχυνόμενη, άλλοτε με αργό άλλοτε με γρήγορο ρυθμό, συρρίκνωση του καπιταλισμού και η διαρκώς διευρόμενη διανομή χρήματος και υπηρεσιών προς τους αέργους, οι πρώτες ενδείξεις της διανεμητικής κοινωνίας είναι τρεις στιγμές της ίδιας διαδικασίας,  τρεις πτυχές της ίδιας οικονομικής και κοινωνικής εξέλιξης. Στο τρίτο μέρος της πραγματείας μου καταπιάνομαι με την γένεση, την εξέλιξη και τα βασικά χαρακτηριστικά της διανεμητικής κοινωνίας, που θα διαδεχθεί την καπιταλιστική κατά τις προσεχείς δεκαετίες. Θα είναι το εκτενέστερο μέρος μιας και τα ζητήματα που πρέπει να εξετάσουμε και να επανεξετάσουμε είναι πολλά.

ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ Η ΔΙΑΝΕΜΗΤΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΑ

ΤΟ πρώτο ζήτημα που με απασχολεί είναι αυτό της συνέχειας/ασυνέχειας. Διατυπώνω την υπόθεση ότι η μετακαπιταλιστική κοινωνία θα είναι διαφορετική από την καπιταλιστική, θα υπάρξει δηλαδή ασυνέχεια, αλλά επειδή δεν θα παύσει να είναι κοινωνία, θα υπάρχει και συνέχεια. Ποια είναι αυτή η δομική συνέχεια, τι δεν μπορεί να αλλάξει;  Αυτό που δεν μπορεί να αλλάξει είναι η αναπαραγωγή της κοινωνίας: θα συνεχίσουμε να παραγάγουμε και να καταναλώνουμε κοινωνικό πλούτο, μόνο που θα το κάνουμε με διαφορετικό τρόπο  (ασυνέχεια). Αυτός ο διαφορετικός τρόπος δεν θα προκύψει αιφνίδια αλλά θα είναι η ολοκλήρωση μιας διαδικασίας που έχει αρχίσει ήδη από τα μέσα του 19ου αιώνα, εκτυλίσσεται επιταχυνόμενη στις μέρες μας και θα ολοκληρωθεί κατά τις προσεχείς δεκαετίες.

ΑΠΟ τις αρχές ήδη του 19ου αιώνα, πρώτα στην Αγγλία και μετά και σε άλλες ευρωπαϊκές κοινωνίες, ένα μέρος του πληθυσμού παύει να συμμετέχει στην παραγωγή του κοινωνικού πλούτου (γέροι, παιδιά, άρρωστοι, ανάπηροι), το Κράτος αρχίζει να διανέμει χρήμα (συντάξεις, επιδόματα) προς τους προσωρινά ή μόνιμα αέργους ενώ ταυτόχρονα οι μηχανές αντικαθιστούν τους εργάτες. Θα πρέπει λοιπόν να στρέψουμε το βλέμμα μας και την προσοχή μας, πρώτα στις νίκες του κοινωνικού πολέμου, του εργατικού κινήματος, μετά στην εμφάνιση του Κράτους Πρόνοιας, της κρατικής κοινωνικής πολιτικής, στις παραχωρήσεις δηλαδή των καπιταλιστών που αναγκάζονται να κάνουν άλλοτε πιεζόμενοι από το εργατικό κίνημα και άλλοτε οικειοθελώς, προληπτικώς και, τέλος, στην εξέλιξη της τεχνικής και της επιστήμης που απομακρύνει ολοένα και μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού από την παραγωγή του κοινωνικού πλούτου, όχι όμως και από την κατανάλωσή του.

Ο αριθμός των αέργων αυξάνει διαρκώς επί δύο αιώνες για να φτάσουμε σήμερα στο σημείο το 70% του πληθυσμού να μην συμμετέχει στην παραγωγή του κοινωνικού πλούτου. Ταυτόχρονα η κρατική κοινωνική πολιτική, το Κράτος Πρόνοιας, Φροντίδας των αέργων (και των εργαζομένων) επεκτείνεται διαρκώς μέχρι που φτάνουμε στη δεκαετία του 198ο και στην απόπειρα συρρίκνωσης αυτού του Κράτους με την εμφάνιση του νεοφιλελευθερισμού. Δεν μας επιτρέπεται να αποφύγουμε τη διατύπωση κάποιων καίριας σημασίας ερωτημάτων. Γιατί επιχειρήθηκε, και πραγματοποιήθηκε εν μέρει, η επέκταση του Κράτους Πρόνοιας; Τι θα γινόταν εάν δεν επιχειρούνταν; Είναι δυνατόν να σταματήσει η παροχή των συντάξεων και των πολλών και ποικίλων επιδομάτων τους αέργους και όχι μόνο; Τι θα συμβεί, εάν γίνει κάτι τέτοιο;

ΓΝΩΡΙΖΟΥΜΕ, δεν υπάρχει καμιά επιφύλαξη, τι θα συμβεί. Θα υπάρξει όξυνση, παροξυσμός του κοινωνικού πολέμου, ο καπιταλισμός θα καταρρεύσει. Δεν είμαστε μόνο εμείς βέβαιοι, είναι και οι καπιταλιστές, όποιοι κι αν είναι αυτοί στις μέρες μας, και οι σύμβουλοί τους. Αυτό δεν θα γίνει –  να λοιπόν άλλο ένα στοιχείο  συνέχειας. Αυτό που θα γίνει είναι η περικοπή τους. Με άλλα λόγια η επιδείνωση της οικονομικής και κοινωνικής κατάστασης της πλειονότητας των αέργων. Αυτό ακριβώς επιχείρησε να κάνει ο νεοφιλελευθερισμός.

ΟΙ θεωρητικοί του νεοφιλελευθερισμού, που έχουν μελετήσει εμβριθώς τον Μαρξ, είχαν αντιληφθεί προς τα που οδεύουν ο καπιταλισμός και οι καπιταλιστικές κοινωνίες. Δεν μπορούμε να μην υποκλιθούμε μπροστά στην διορατικότητά τους. Είναι βέβαιοι ότι οδεύουμε προς μια κοινωνία στην οποία ο κοινωνικός πλούτος θα παράγεται μεν από μια ισχνότατη μειονότητα, θα καταναλώνεται όμως από τον τεράστιο πλήθος του άεργου πληθυσμού. Αυτό δεν μπορούν να το αποφύγουν. Και τους απασχόλησε και τους απασχολεί το ζήτημα του επιπέδου της διαβίωσης. Εάν το Κράτος Πρόνοιας επεκτεινόταν και φρόντιζε πλουσιοπάροχα ολοένα και περισσότερους και ικανοποιούσε όλες τις ανάγκες της άεργης πλειονότητας του πληθυσμού, τότε η πλειονότητα αυτή θα περνούσε ζωή χαρισάμενη. Το ενδεχόμενο αυτό εμπεριέχει πολλούς κινδύνους και πρέπει να αποτραπεί, μιας και , όπως θα δούμε παρακάτω, φέρνει στο προσκήνιο τη δυνατότητα της κατάλυσης της Κυριαρχίας. Ο νεοφιλελευθερισμός είναι η στρατηγική αφενός της επιδείνωσης του βιοτικού επιπέδου του άεργου πληθυσμού και αφετέρου της στενής επιτήρησής του, του περιορισμού των κινήσεών του, η επιβολή του οικιακού εγκλεισμού, είναι μια προληπτική αντεπανάσταση, εάν η επανάσταση είναι μια μόνιμη αλλαγή χωρίς επιστροφή: να ζούμε χωρίς να εργαζόμαστε. Είναι κοινωνική επανάσταση, πώς να το κάνουμε δηλαδή;

ΕΑΝ τα δούμε τα πράγματα από τη σκοπιά του μέλλοντος, όπως υποστηρίζω, ο νεοφιλευθερισμός πέτυχε τον σκοπό του και ταυτόχρονα έκανε μια τρύπα στο νερό –  δεν μπορεί να μην πιει το πικρό ποτήρι της γενικευμένης αεργίας, της συρρίκνωσης του καπιταλισμού και της συνέχισης της διανομής του χρήματος προς τους αέργους. Έφτασαν στο σημείο να υποστηρίζουν και το ελάχιστο εγγυημένο εισόδημα (!)  προς τον άεργο πληθυσμό και πολλοί προτείνουν την παγκόσμια επέκτασή του!

ΑΥΤΟ που τους απασχολεί τώρα, απασχολεί επιτέλους και εμάς, είναι η μελλοντική  κοινωνία που δεν θα είναι καπιταλιστική, όπως είδαμε στο δεύτερο μέρος. Οι εν εξελίξει τάσεις της αύξησης του άεργου πληθυσμού, της συρρίκνωσης του καπιταλισμού και της επέκτασης της διανομής χρήματος προς τους αέργους μας επιτρέπει να διατυπώσουμε την παρακάτω υπόθεση εργασίας υπό τη μορφή ερωτήματος: τι θα συμβεί εάν όντως σε δυο τρεις δεκαετίες ο τεράστιος κοινωνικός πλούτος (στη Νέα Υόρκη ή στο Λονδίνο υπάρχουν σήμερα 14 δισ. διαφορετικά εμπορεύματα!) παράγεται γρήγορα και από μια ισχνή μειονότητα, εάν δηλαδή το ποσοστό του άεργου πληθυσμού πλησιάσει και ξεπεράσει το 80% του όλου πληθυσμού, εάν δεν παράγονται πια εμπορεύματα, αφού για την παραγωγή τους δεν θα χρησιμοποιείται  μισθωτή εργασία, άρα το χρήμα δεν θα είναι πια χρήμα; 

ΠΡΙΝ απαντήσουμε σε αυτό το ερώτημα πρέπει να στρέψουμε το βλέμμα και την προσοχή μας σε ένα άλλο ζήτημα που το θεωρώ πάρα πολύ σημαντικό. Εάν ζούμε το τέλος της παραγωγής του κοινωνικού πλούτου μέσω της εργασίας, και όχι το τέλος γενικά της εργασίας, η οποία θα συνεχίσει να υπάρχει ασφαλώς, (η εργασία των κρατικών υπαλλήλων και κάποια κατάλοιπα καπιταλιστικής εργασίας) τότε όλοι οι θεσμοί που συγκρότηθηκαν από και για την επέκταση της μισθωτής εργασίας θα παρακμάσουν και θα καταρρεύσουν. Ας δούμε τη περίπτωση της εκπαίδευσης. Η καπιταλιστική εκπαίδευση αποσκοπούσε στην παραγωγή χρήσιμων και υπάκουων υποκειμένων, που θα εργάζονταν ως εργάτες ή διευθυντικά στελέχη ή θα επανδρώναν τους πολιτικούς και ιδεολογικούς μηχανισμούς του Κράτους. Τώρα; Εάν η παραγωγή του κοινωνικού πλούτου γίνεται από τις μηχανές, τι να την κάνουμε την εκπαίδευση, όλων των βαθμίδων; Το μόνο που θα χρειάζονται θα είναι έναν περιορισμένο αριθμό ειδικών, άρα λίγα και ιδιωτικά πανεπιστήμια φτάνουν και περισσεύουν. Η καπιταλιστική εκπαίδευση θα απαξιώνεται συνεχώς, μέχρι να φτάσουμε στην πλήρη αποσύνθεσή της. Ο καπιταλιστικός πολιτισμός, εδραιωμένος πάνω στην εργασία, καταρρέει. Και μαζί του και πολλές σχετιζόμενες αντιλήψεις, πρακτικές, ιδέες. Η ηθική της εργασίας αποσυντίθεται –  δεν θα είναι πια ντροπή να είσαι άνεργος, να υποφέρεις, ντροπή θα είναι να αναζητάς δουλειά όταν δεν υπάρχει καμιά περίπτωση να βρεις!

ΑΥΤΗ είναι η φύση της μεταβατικής εποχής που ζούμε: ο καπιταλιστικός κόσμος και πολιτισμός της εργασίας καταρρέει, ο κόσμος και ο πολιτισμός της αεργίας έρχεται στο προσκήνιο. Και βέβαια το ερώτημα που απασχολεί ήδη τους πάντες και τις πάσες είναι: πώς θα καταναλώνει τον κοινωνικό πλούτο ο άεργος πληθυσμός;

ΥΠΑΡΧΟΥΝ τρεις εναλλακτικές. Η ανοιχτή έκθεση του κοινωνικού πλούτου και η ελεύθερη πρόσβαση σε αυτόν είναι η μία. Αυτό δεν θα γίνει, δεν θα το επιτρέψει το Κράτος. Αυτό είναι κομμουνισμός. Η άμεση διανομή του κοινωνικού πλούτου από το Κράτος, χωρίς τη χρήση του χρήματος,  είναι η δεύτερη. Στο σημείο αυτό δεν μπορούμε να μην θυμηθούμε τα λόγια του Μαρξ: από τον καθένα σύμφωνα με τις ικανότητές του, στον καθένα σύμφωνα με τις ανάγκες του. Έχετε προσέξει ότι αυτές οι προτάσεις δεν έχουν ρήμα, ενώ θα πρέπει να έχουμε δύο; Τι να υπονοείται άραγε; Γιατί αυτή η ασάφεια; Να επιλέξουμε την απρόσωπη ή την προσωπική σύνταξη; Από τον καθένα παίρνεται ή παίρνουμε; Δεν είναι το ίδιο! Στον καθένα δίνεται ή δίνουμε; Δεν είναι το ίδιο! Τα παίρνεται και δίνεται είναι παντελώς ασαφή, δεν μας λένε τίποτα. Ποιοι όμως παίρνουμε και δίνουμε; Μάλλον υπονοείται ένας συντονιστικός μηχανισμός που επιτηρεί την παραγωγή του κοινωνικού πλούτου και τον διανέμει στον πληθυσμό. Πόσο παρωχημένη είναι όμως αυτη η κάποτε επαναστατική πρόταση του Μαρξ! Εάν η συντριπτική πλειονότητα του πληθυσμού δεν εργάζεται, τι να πάρεις; Ποιες ικανότητες;! Μόνο να δώσεις!

Η λύση αυτή απορρίπτεται διότι για να υλοποιηθεί θα πρέπει να διογκωθεί το Κράτος. Μια λύση υπάρχει, αυτή που ήδη εφαρμόζεται: η διανομή χρήματος. Το οποίο όμως δεν θα είναι χρήμα αλλά κάτι σαν δελτίο, κάτι σαν κουπόνια. Το ελάχιστο εγγυημένο εισόδημα είναι μια πρόδρομη μορφή αυτής της γενικευμένης διανομής του χρήματος. Για να διαιωνιστεί ο καπιταλισμός θα πρέπει να διανέμει όλο και περισσότερο χρήμα, αυτοκαταργούμενος! Και επισπεύδοντας την επέκταση και εδραίωση της κρατικής διανεμητικής κοινωνίας.

ΠΑΙΡΝΟΥΜΕ λοιπόν ως δεδομένη την ύπαρξη της διανεμητικής κοινωνίας και την παρατηρούμε προσεκτικά. Είναι πολλά τα ζητήματα που αναφύονται –  θα τα εκθέσω άκρως συνοπτικά, κάθε ένα από αυτά είναι ξεχωριστά κεφάλαια του τρίτου μέρους. Θα πρέπει να εξετάσουμε το ζήτημα της κοινωνικής δομής της διανεμητικής κοινωνίας –  τι θα απογίνουν οι καπιταλιστές, ποιο είναι το μέλλον της μεσαίας τάξης; Θα πρέπει να εξετάσουμε το ζήτημα του Κράτους, το οποίο λόγω της διανομής θα επεκταθεί, μαζί με αυτό και η γραφειοκρατία. Το ζήτημα της σχέσης Κράτους και άεργου πληθυσμού: θα εκλαμβάνεται ως πλεονάζον, περιττός, άχρηστος πληθυσμός ή ως εκτρεφόμενα λογικά πρόβατα, όπου το διανεμόμενο χρήμα παίρνει τη θέση του διανεμόμενου σανού; Πώς θα ζει ο άεργος πληθυσμός; Η Αριστερά της αεργίας θα πάρει τη σκυτάλη της θανούσης Αριστεράς της εργασίας; Ποια θα είναι η μορφή του κοινωνικού πολέμου στην διανεμητική κοινωνία; Ποιο είναι το μέλλον της δυτικής Κυριαρχίας; Εάν προκριθεί η στρατηγική της επιδείνωσης του βιοτικού επιπέδου, και νομίζω πως έχει προκριθεί, δεν θα  επιταθεί η αστυνόμευση και η επιδείνωση της υγείας του άεργου πληθυσμού; Δεν θα επικρατήσει η ανησυχία, που μεγαλοποιεί τα συναισθήματα και ιδίως τον φόβο; Θα ζούμε με την ψυχή στο στόμα; Μέσα σε μια συνεχή ταλαιπωρία; Το ζήτημα του πολέμου; Γιατί να γίνονται πια πόλεμοι; Δεν γίνονται, θα το έχετε παρατηρήσει! Οι Κύριοι διαθέτουν τόσο ισχυρά όπλα που δεν  τους επιτρέπεται να πολεμήσουν! Θα ζούμε χωρίς να μοχθούμε και χωρίς να πολεμάμε –  η κατάσταση αυτή δεν είναι κίνδυνος για τους ισχυρούς και δυνατότητα για μας;