ο κοινωνικός πόλεμος των αισθήσεων στην παγκόσμια ιστορία: όραση και ακοή εναντίον όσφρησης, γεύσης και αφής

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

ΤΑ τελευταία χρόνια έχουν διατυπωθεί κάποιες επιφυλάξεις για τον αριθμό των αισθήσεων, δεν είναι μόνο πέντε, και απόψεις που υποστηρίζουν ότι είναι πολλές, αναρίθμητες, ακόμα και άπειρες! Έχουμε να μάθουμε πολλά σχετικά με αυτό το ζήτημα. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο της προβληματικής περί των αισθήσεων, τα τελευταία δέκα χρόνια ασχολούμαι τόσο με την πολιτισμική σύγκρουση μεταξύ της συμμαχίας όρασης-ακοής και της συμμαχίας όσφρησης-γεύσης-ακοής όσο και με μια προσπάθεια να μεταφράσω τη γλώσσα των δύο πρώτων στη γλώσσα των τριών τελευταίων. Η λειτουργία και η σημαντικότητα αυτών των πέντε αισθήσεων δεν είναι η αυτή σε όλες τις κοινωνίες και τους πολιτισμούς, σε όλες τις κοινωνικές τάξεις και ομάδες, ακόμα και στους ίδιους τους ανθρώπους. Λόγω καταγωγής και ιδιοσυγκρασίας, ίσως, είμαι περισσότερο οσφρητικός, απτικός  και γευστικός παρά οπτικός και ακουστικός. Εάν, λόγου χάριν, διαβάσω κείμενο γυναίκας, μιας ποιήτριας ας πούμε, της Σαπφούς, ας πούμε, οι φαντασιώσεις μου δεν είναι οπτικές και ακουστικές αλλά οσφρητικές, γευστικές και απτικές. Δεν με ενδιαφέρει πώς ήταν το πρόσωπό της αλλά πώς μύριζε το μουνάκι της.

ΕΤΣΙ, λοιπόν, φίλες και φίλοι, θα μπορούσαμε να σκιαγραφήσουμε αδρομερώς μια παγκόσμια ιστορία των αισθήσεων και να την εντάξουμε, να την εκλάβουμε ως πτυχή του παγκόσμιου, εμμενούς κοινωνικού πολέμου. Θα παρατηρήσουμε ότι οι αισθήσεις δεν είναι κάτι το σταθερό και αναλλοίωτο, κάτι το μόνιμο,  που περιορίζεται στη φυσιολογία του ανθρώπινου σώματος αλλά κάτι που αλλάζει, είναι πολιτισμικό, ιδεολογικό και πολιτικό. Εάν θέλετε να διαβάσετε κάτι σχετικό, θα σας πρότεινα ένα πολύ ενδιαφέρον βιβλίο, δεν το έχω διαβάσει, θα το έχω στα χέρια μου σε λίγες μέρες: Η αρχαιολογία και οι αισθήσεις. Βίωμα, μνήμη και συν-κίνηση, του Yannis Hamilakis [Γιάννης Χαμηλάκης] (μετ. Νίκος Κούρκουλος, εκδ. Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου).

ΤΑ γράφω όλα αυτά διότι παρατηρώ και καταγράφω σπερματικές ενδείξεις ανατροπής της αισθητηριακής υπεροχής της ποιμενικής και κυριαρχικής συμμαχίας της όρασης με την ακοή από την τροφοσυλλεκτική, αγροτική και κομμουνιστική συμμαχία της όσφρησης, γεύσης και ακοής. Θα μπορούσαμε λοιπόν να μιλήσουμε για μια αισθητηριακή επανάσταση της εποχής μας, δίπλα στην πνευματική, πολιτισμική και κοινωνική επανάσταση. Αντιλαμβάνεστε λοιπόν ότι θα έχουμε πολλά να γράψουμε και να πούμε τα επόμενα χρόνια. Αν και περιέχει πολλά στοιχεία αλλοτρίωσης και καταπίεσης, λόγω εμπορευματοποίοησης, η παρακάτω πληροφορία είναι ενδεικτική του πνεύματος της εποχής μας. Στην Ιαπωνία, υπάρχουν αυτόματοι πωλητές χρησιμοποιημένων κιλοτακίων (μιας ημέρας, δύο, τριών) νεαρών θηλυκών υπάρξεων, τα οποία τα αγοράζουν άντρες όλων των ηλικιών για να μυρίσουν τη μουνίλα τους.

ΣΗΜΕΡΑ θα κεράσω κάποια ορεκτικά, για να σας ανοίξω την όρεξη. Θα μελετήσουμε τις αισθήσεις με κριτήριο τους τρόπους παραγωγής και με αυτό τον τρόπο θα εντοπίσουμε και την ανατροπή μιας προϋπάρχουσας ισορροπίας μεταξύ των αισθήσεων από την όραση και την ακοή σε βάρος της όσφρησης, γεύσης και ακοής. Ως προς την ανατροπή, θα θέσω ένα πρώτο ερώτημα, θα απαντήσω παρακάτω, το οποίο θα σας βάλει σε σκέψεις και σε υποψίες: γιατί το λεξιλόγιο της όρασης και δευτερευόντως της ακοής είναι πλουσιότατο στην Ιλιάδα και γενικά στην αρχαία ελληνική γλώσσα ενώ αυτό της όσφρησης, της γεύσης και της αφής πτωχότατο; Δεν οφείλουμε μια απάντηση σε αυτό το ερώτημα; Δεν το γνωρίζω, το υποπτεύομαι όμως, γίνονται έρευνες, αλλά αναρωτιέμαι: μήπως το ίδιο ισχύει και για τη λατινική γλώσσα;

ΠΟΙΕΣ ήταν οι σχέσεις μεταξύ των αισθήσεων την εποχή (των δύο εκατομμυρίων ετών, τουλάχιστον) της κοινωνιογένεσης/ανθρωπογένεσης; Θα εικάσουμε ευλόγως ότι το ίδιο ερώτημα αφορά και την 100.000 ετών εποχή της τροφοσυλλογής και του κυνηγιού –  τα διακρίνω και θα δείτε γιατί. Θα μπορέσουμε, και πώς,  να απαντήσουμε σε αυτό το ερώτημα; Νομίζω πως θα μπορέσουμε –  να πώς. Γνωρίζουμε,  φίλες και φίλοι, ότι κατά την περίοδος της κοινωνιογένεσης/ανθρωπογένεσης  και της τροφοσυλλογής εποχής, οι άνθρωποι ήταν τροφοσυλλέκτες –  εάν στην τροφή συμπεριλάβουμε πέρα από τα φυτικά είδη (καρποί, φύλλα, άνθη, ρίζες, βολβοί) και μικρά ζώα, όπως σκουλήκια, έντομα, σαύρες ακόμα και μυρμήγκια. Η πρόσληψη αυτών των μικροσκοπικών ζώων δεν θεωρείται κυνήγι. Θα κυνηγούσαν και κάποια μικρά ζώα, είναι βέβαιο, αλλά το κυνήγι των μεγάλων θηραμάτων (μαμούθ, αρκούδες, αντιλόπες, ελάφια, τάρανδοι) άρχισε πολλές χιλιάδες χρόνια μετά την ολοκλήρωση της ανθρωπογένεσης, γύρω στο 30.000 π. Χ. Ήταν το αποτέλεσμα τόσο της συσσώρευσης γνώσης του κυνηγιού όσο και της βελτίωσης των εργαλείων και της ανάπτυξης της συνεργασίας –  το κυνήγι μεγάλων θηραμάτων απαιτεί μεγάλο αριθμό ανθρώπων. Είναι προφανές, βέβαιο δηλαδή, ότι τροφοσυλλογή φυτών και πολύ μικρών και μικρών ζώων δεν μπορεί να γίνει χωρίς την όραση και δευτερευόντως την ακοή. Η προϋπόθεση αυτή όμως δεν είναι καθοριστικής σημασίας. Γιατί;

ΓΙΑΤΙ δεν είμαστε κατσίκες, φίλες και φίλοι. Η κατσίκα δεν μαθαίνει τι πρέπει να τρώει και τι όχι. Ο άνθρωπος το μαθαίνει. Πρέπει να δοκιμάσει αυτό που βλέπει. Να το πιάσει, να το  μυρίσει και να το μασήσει. Με την αφή μπορείς να αποκλείσεις κάτι, κυρίως όμως με την όσφρηση και τη γεύση. Εάν τρίψετε φιδόχορτο στην άκρη της γλώσσας σας, ξέρετε τι θα πάθετε; Αυτό που έπαθα εγώ: θα νιώσετε εκατοντάδες μικρές βελόνες να σας τρυπάνε το σημείο της γλώσσας που ακούμπησε με το φυτό! Είναι τρομακτικό –  έπρεπε να περάσουν δύο ώρες για να ανακουφιστώ. Τι παθαίνετε από την τσουκνίδα όταν ακουμπήσει πάνω στο δέρμα σας φαντάζομαι ότι το γνωρίζετε. Γνωρίζετε όμως ότι εκεί κοντά θα υπάρχει, συνήθως, και το αντίδοτο, τα φύλλα της μολόχας; Όλα τα φυτά που τρώμε, όλα τα φυτικά φάρμακα (βότανα, φλούδες δέντρων, φύλλα, καρποί, ρίζες ) που χρησιμοποιούσαμε και χρησιμοποιούμε,  είναι ένα πολύ ελάχιστο μέρος αυτών που δικιμάσαμε με την όσφρηση και τη γεύση και απορρίψαμε.

ΕΛΑΤΕ τώρα να κάνουμε μια επίσκεψη σε κάποια σπηλιά της Γαλλίας ή της Ισπανίας ή σε κάποιον καταυλισμό της εποχής εκείνης, γύρω στο 20.000 π.Χ. , βράδυ, με τη φωτιά αναμμένη ή και σβηστή, και να δούμε την απτική σχέση της μητέρας με το μωρό, τη γευστική, οσφρητική και απτική  σχέση του μωρού που θηλάζει, την απτική και οσφρητική σχέση του άντρα και της γυναίκας όταν συνεργάζονται στενά και σωματικά, όταν συνευρίσκονται ερωτικά θέλω να πω. Ελάτε να μυρίσουμε το κρέας που ψήνεται μετά το 500.000 π. Χ., όταν εμφανίζεται η μαγειρική. Να μυρίσουμε και να γευστούμε το ψημμένο κρέας. Σε ποιο συμπέρασμα θα καταλήξουμε, φίλες και φίλοι; Στο παρακάτω.

Η όραση και η ακοή ήταν απαραίτητες, δεν υπάρχει η παραμικρή αμφιβολία,  αλλά η αφή, η όσφρηση και η γεύση μας έκαναν ανθρώπους, χάριν αυτών εξασφαλίσαμε την ασφάλειά μας, την αυτοπεποίθησή μας, την τροφή μας, τα φάρμακά μας, τα εργαλεία μας και τη γνώση μας.

ΑΥΤΗ ήταν η ισορροπία των αισθήσεων για όλο αυτό τα μεγάλο χρονικό διάστημα. Και ήρθε μια στιγμή και αυτή η ισορροπία ανατράπηκε. Υπερτονίστηκαν η όραση και η ακοή και υποβαθμίστηκαν η όσφρηση, η γεύση και η αφή. Πώς έγινε αυτό;

ΤΟ παρακάτω ερώτημα δεν έχει διατυπωθεί, έτσι νομίζω, ήρθε όμως η ώρα να το διατυπώσουμε: ποιες είναι οι αισθήσεις του Θεού; Δεν θα δυσκολευτούμε να απαντήσουμε. Ο Θεός είναι μόνος, άρα δεν έχει σχέση με κανέναν και με καμμία –  άρα δεν έχει αφή. Είναι αθάνατος, άρα δεν τρώει και δεν χρειάζεται φάρμακα –  οπότε δεν έχει όσφρηση και γεύση. Τι κάνει;  Βλέπει και ακούει, άρα,  έχει μόνο όραση και ακοή. 

ΟΙ αθάνατοι όμως θεοί της Ιλιάδας, του Ολύμπου, έχουν και αφή και όσφρηση και γεύση. Δεν θα μπορούσε να ήταν διαφορετικά, μιας και οι θεοί αυτοί είναι αυτό που θα ήθελαν να ήταν οι πλούσιοι και ισχυροί ποιμένες και αργότερα αριστοκράτες γαιοκτήμονες της γεωμετρικής και αρχαϊκής εποχής στην Αρχαία Ελλάδα –  είναι οι κατά φαντασίαν αθάνατοι άνθρωποι, που, αν και αθάνατοι, και τρώνε και πίνουν και φάρμακα χρησιμοποιούν και ακουμπιούνται –  όταν ο Ζεύς και η Ήρα συνευρίσκονται ερωτικά πάνω στα σύννεφα (ραψωδία Ξ) ή όταν την δέρνει, και όχι μόνο αυτήν. Έχουν αφή, γεύση και όσφρηση αλλά κυρίως έχουν όραση και ακοή. Είναι δεκάδες τα ρήματα της αρχαίας ελληνικής γλώσσας που δηλώνουν την όραση και την ακοή, λιγότερα αυτά που δηλώνουν την ακοή αλλά τα ρήματα της όσφρησης, της γεύσης και της αφής είναι ελάχιστα. Δεν υπάρχει η παραμικρή αμφιβολία γι΄αυτό.

Η ανατροπή της ισορροπίας μεταξύ των αισθήσεων με ελαφρά αλλά σαφή υπεροχή της όσφρησης, γεύσης και αφής έγινε με δύο τρόπους: με την εμφάνιση της Κυριαρχίας  και την εμφάνιση του ποιμενισμού και της πολεμικής κοινωνίας. Κοινωνική Κυριαρχία και πόλεμος –  αυτοί είναι οι δύο παράγοντες που επέβαλαν την υπεροχή της όρασης και της ακοής σε βάρος της όσφρησης, της γεύσης και της αφής. Ας δούμε πρώτα την Κυριαρχία. Συνοπτικά.

Η εξάρτηση του Κυρίου από τον Υποτελή, το βασικό χαρακτηριστικό της κυριαρχικής σχέσης, αναγκάζει τον πρώτο να ενδιαφέρεται πρώτα από όλα για την αναπαραγωγή της σχέσης. Ανησυχεί και φοβάται μήπως η σχέση ανατραπεί, καταλυθεί. Αυτό σημαίνει ότι ο Κύριος πρέπει να παρακολουθεί, να επιτηρεί διαρκώς και μονίμως τον Υποτελή. Η παρακολούθηση και η επιτήρηση γίνεται με δύο τρόπους: ο Κύριος πρέπει να βλέπει και να ακούει τον Υποτελή, πρέπει να μαθαίνει με την όραση και την ακοή τι  κάνει και τι λέει, για να σκεφτεί τι σκέφτεται και τι θέλει ο Υποτελής. Η σκέψη του Κυρίου προέρχεται από την όραση και την ακοή που μεταχειρίζεται για να παρακολουθεί και επιτηρεί τον Υποτελή. Να λοιπόν γιατί ο Θεός έχει μόνο όραση και ακοή.

ΑΣ πάμε τώρα στις ποιμενικές κοινωνίες, οι οποίες ήταν οι πρώτες πολεμικές κοινωνίες. Ο πόλεμος προϋπήρχε αλλά οι κοινωνίες δεν ήταν πολεμικές. Πολεμική είναι η κοινωνία η οποία δεν μπορεί να αναπαραχθεί χωρίς την διεξαγωγή του πολέμου, ο οποίος δεν είναι καθημερινός (αν και ήταν κατά περιόδους) είναι σίγουρα όμως ετήσιος (οι νομαδικές ποιμενικές κοινωνίες). Ο στρατός είναι μόνιμος όπως μόνιμη είναι και η προετοιμασία και ετοιμότητα. Ελάτε τώρα να πολεμήσουμε. Θα μπορέσουμε να πολεμήσουμε, να νικήσουμε κι έτσι να επιβιώσουμε,  εάν είμαστε τυφλοί ή δεν ακούμε; Δεν νομίζω. Ούτε εσείς. Θα γνωρίζετε ότι στην αρχαία Ελλάδα δεν υπήρχαν τυφλοί ούτε τυφλές. Οι όποιοι και όποιες τυφλοί και οι τυφλές υπήρχαν ήταν γέροι και γριές που έχαναν την όρασή τους λόγω γήρατος. Μόλις αντιλαμβανόταν μια οικογένεια ότι το παιδί τους, αγόρι ή κορίτσι, ήταν τυφλό το έτρωγε ο Καιάδας ή κάποιο άλλο κοντινό απόκρημνο φαράγγι.

Ο πόλεμος στις ποιμενικές κοινωνίες, κατά συνέπεια και η πολεμοποίηση και πολεμικοποίηση της καθημερινής ζωής,   αναβάθμισε την όραση και την ακοή και επέβαλλε την υπεροχή τους. Το πλουσιότατο λεξιλόγιό τους είναι αψευδής μάρτυρας. Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν υπήρχε όσφρηση, γεύση και ακοή. Αλλά υπάρχει πληθώρα ενδείξεων ότι υπήρχε ένα κλίμα περιφρόνησης και απαξίωσης της αφής, της όσφρησης και της γεύσης. Η αρχαιοελληνική βρισιά ”κύων”, σκυλί, και νεοελληνική και αγγλοσαξονική (σκύλα, son of the bitch!),  με την οποία θα ασχοληθούμε εκτενώς  μια μέρα, προέρχεται από την έντονη οσφρητική (και δη γενετήσια) δραστηριότητα του σκύλου. Από δω προέρχονται τα απ-οσμητικά κόλπου! Κάτι, πολλά, δεν πρέπει να γράψουμε και γι΄ αυτά; Μόνο γι΄ αυτά; Για τα απ-οσμητικά του σώματος, της μασχάλης, του οικιακού χώρου, του αυτοκινήτου; Δυσάρεστες οσμές! Ένας λόγος που δεν μ΄ αρέσει το μετρό στην Αθήνα, αναγκάζομαι όμως να το χρησιμοποιήσω, είναι ότι δεν μπορώ να μυρίσω τις μυρωδιές της πόλης. Ο άλλος: νομίζω ότι κατεβαίνω σε τάφο –  άοσμο!

Η απαξίωση της όσφρησης, της γεύσης και της αφής επιτάθηκε με την διάκριση ψυχής και σώματος, η οποία εννοιολογήθηκε και θεωρητικοποιήθηκε από τον Πλάτωνα. Ο Πλάτων δυσφορεί, η λέξη απεχθάνεται είναι μάλλον πολύ βίαιη, με την όσφρηση, τη γεύση και την αφή – κυρίως όμως με την όσφρηση. Αφού μεταξύ δύο προσώπων, πραγμάτων, πρακτικών, εννοιών κτλ δεν μπορεί παρά να υπάρχει μόνο μία σχέση, η σχέση Κυρίου-Υποτελούς, η κυριαρχική σχέση, η ψυχή είναι ο Κύριος και το σώμα είναι ο Υποτελής. Και επειδή ο Υποτελής περιφρονείται, περιφρονείται και το σώμα. Αυτός ο πλατωνικός ασκητισμός ενισχύεται με τον Πλωτίνο και περνάει στον χριστιανισμό. Η σχέση του χριστιανισμού με την όσφρηση, την γεύση και την αφή είναι ένα τεράστιο ζήτημα –  θα ασχοληθούμε του χρόνου, πρώτα η Ζωή!

Η περιφρόνηση της όσφρησης, της γεύσης και της αφής επιβίωσε στη νεωτερικότητα, στον καπιταλισμό –  άλλο μεγάλο ζήτημα. Νομίζω ότι από δω και πέρα τα αδιέξοδα του καπιταλισμού και της δυτικής Κυριαρχίας θα δημιουργήσουν τις συνθήκες της αποκατάστασης της όσφρησης, της γεύσης και της αφής. Υπάρχουν σαφείς ενδείξεις, σπερματικές, δειλές, άτολμες αλλά σαφείς.

ΣΑΣ αρέσει να τρώτε με τα χέρια;