ο Κορνήλιος Καστοριάδης μπροστά στον (Γ΄ παγκόσμιο) πόλεμο

” Όταν θα έχει γίνει η αυτοψία του Τρίτου παγκόσμιου πολέμου από τους ιστορικούς του 21ου αιώνα –  εάν παρ΄ όλα αυτά ο αιώνας αυτός μπορέσει να έχει την πολυτέλεια των ιστορικών  –  θα ανακαλυφθεί αναμφίβολα ένα πλήθος αισθητά σημαντικώτερο  –  αναλογικά με το γεγονός –  τεράστιων ανοησιών που θα έχουν διαπραχθεί και από τις δύο μεριές.”

Κορνήλιος Καστοριάδης, Μπροστά στον πόλεμο (Devant la guerre, 1981)

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

ΣΗΜΕΡΑ και αύριο θα κάνουμε μια παρένθεση και θα ασχοληθούμε με τον Κ. Καστοριάδη, μου το ζήτησε φίλος (φίλος φίλος, όχι από το fb) κι αφού μου το ζήτησε θα το κάνω. Αύριο θα ασχοληθούμε για την αμηχανία του Κ. Καστοριάδη μπροστά στην αρχαία σπαρτιάτικη κοινωνία. Και θα επανέλθω να συνεχίσω την ιστορία της Ιλιάδας.

ΤΟ 1981 δημοσιεύτηκε στη Γαλλία το βιβλίο του Κ. Καστοριάδη Devant la guerre, το οποίο μεταφράστηκε και κυκλοφόρησε στην Ελλάδα το 1986 (εκδ. Ύψιλον, μετ. Ζωή Χριστοφορίδου – Καστοριάδη) με τον τίτλο Μπροστά στον πόλεμο. Το βιβλίο αυτό χάθηκε, δεν το μνημονεύει κανένας από τους αναγνώστες, μελετητές και οπαδούς του φιλοσόφου, από τους πολλούς που υπάρχουν στην Ελλάδα. Ο λόγος είναι προφανής: στο βιβλίο αυτό, στο πρώτο κεφάλαιο δηλαδή, ο Καστοριάδης διατυπώνει πολλές προβλέψεις (διατυπώνει τη γνώμη του, αφού στην πολιτική μόνο γνώμες μπορούμε να διατυπώνουμε, όπως λέει), μόνο που μέχρι που πέθανε, το 1996, ούτε μία πραγματοποιήθηκε. Η μόνη που θα μπορούσε να πραγματοποιηθεί τα επόμενα τέσσερα χρόνια, μέχρι το 2000, ήταν αυτή του Τρίτου Παγκοσμίου πολέμου αλλά ούτε αυτή πραγματοποιήθηκε. Αυτό το συμπέρασμα συνάγεται από το απόσπασμα που παρέθεσα ως προμετωπίδα.

ΟΠΟΙΟΣ διατυπώνει προβλέψεις βρίσκεται ενώπιον δύο μελλοντικών καταστάσεων: να επιβεβαιωθεί ή να αποδειχτεί ότι έκανε λάθος. Υπάρχει επίσης και το ενδεχόμενο να επιβεβαιωθεί κάποιος, να πέσει μέσα στις  προβλέψεις του,  αλλά να κάνει σωστή πρόβλεψη από λάθος δρόμο, με λαθεμένη επιχειρηματολογία. Ένα τέτοιο παράδειγμα είναι η πρόβλεψη του Τάλκοτ Πάρσονς, δημοσιευμένη σε άρθρο του 1964, ότι ο υπαρκτός σοσιαλισμός θα καταρρεύσει πολιτικά επειδή αναπόφευκτα θα δημοκρατικοποιηθεί, θα γίνει κοινοβουλευτική δημοκρατία. Να επισημάνω ότι ο Πάρσονς ήταν ο μόνος, αν δεν κάνω λάθος, που πρόβλεψε την κατάρρευση του υπαρκτού σοσιαλισμού, μόνο που η επιχειρηματολογία του ήταν λαθεμένη.

ΕΑΝ επιβεβαιωθούν οι προβλέψεις ενός στοχαστή τότε του βγάζουμε το καπέλο και επιδιώκουμε να μάθουμε πώς σκέφτηκε και μπόρεσε και διατύπωσε πρόβλεψη που πραγματοποιήθηκε. Έχει συμβεί πολλές φορές. Έχει συμβεί όμως να πέσει έξω και τότε και πάλι θα εξετάσουμε γιατί έπεσε έξω. Αυτό θα κάνουμε και σήμερα. Ο Καστοριάδης στο βιβλίο που σχολιάζουμε αποκαλεί τις απόψεις με τις οποίες διαφωνεί γελοίες και ανοησίες και τους υποστηρικτές τους γελοίους κι ανόητους. Η στάση αυτή είναι πολύ συνηθισμένη στην ελληνική διανοητική και πολιτική ατμόσφαιρα –  οι χαρακτηρισμοί ιδεών, απόψεων και θεωριών ως γελοίων και ανοησιών και αμπελοφιλοσοφιών δίνουν και παίρνουν. Θλίβομαι που ένας φιλόσοφος φτάνει σε αυτό το σημείο. Και τι να πούμε τώρα που αυτές οι γελοίες απόψεις, αυτές οι ανοησίες αποδείχτηκαν σωστές και οι δικές του παντελώς λάθος;

ΠΟΙΕΣ είναι αυτές οι γελοίες απόψεις, αυτές οι ανοησίες; Είναι η άποψη ότι Τρίτος Παγκόσμιος Πόλεμος μεταξύ Αμερικής (USA) και Ρωσίας, δηλαδή πόλεμος με χρήση πυρηνικών όπλων δεν πρόκειται να γίνει. Η άποψη αυτή βασίζεται στην MAD, στην Mutually Assured Destruction, στην αμοιβαία εξασφαλισμένη καταστροφή, η οποία είναι κι αυτή ανοησία. Ο Τρίτος παγκόσμιος πόλεμος θα γίνει, προφανώς μέχρι το 2000,  και όταν οι ιστορικοί του 21ου αιώνα, εάν υπάρχουν ιστορικοί, θα κάνουν αυτοψία του πολέμου αυτού θα αντιληφθούν ότι ήταν το αποτέλεσμα ανοησιών – ανόητων, ανορθολογικών αποφάσεων και κινήσεων (σελ. 48). Η MAD είναι μια άποψη παράλογη διότι ”παραγνωρίζει εντελώς την πραγματική διαδικασία σχηματισμού αποφάσεων στους Μηχανισμούς” (σελ. 49). Είναι επίσης μια ιδέα κενή. ”Ο καθένας μπορεί να ελπίζει ότι θα καταστρέψει ΄σχεδόν εντελώς΄ τον άλλο, χάνοντας παρ. χάριν, το ένα τρίτο μονάχα του ΄δικού του΄πληθυσμού (πράγμα που θα άφηνε ακόμα εν ζωή 150 εκατομ. Αμερικανούς ή 180 εκατομ. Ρώσους). Οι αφελείς που, επειδή αυτό το είδος υπολογισμών είναι απαράδεκτο γι΄ αυτούς, πιστεύουν ότι είναι εξίσου απαράδεκτο και για τα επιτελεία και τους αρχηγούς Κρατών . . .” (σελ. 50). Η MAD είναι ”μια καθαρή φαντασίωση” (σ. 50).

ΕΙΝΑΙ γελοία, ανοησία η άποψη ότι η Αμερική υπερέχει στρατιωτικά ή έχει εξασφαλίσει οπλική πυρηνική υπεροχή. Όχι, λέει ο Καστοριάδης, η Ρωσία είναι πιο ισχυρή. Εάν επιχειρήσουν οι Ρώσοι να κατακτήσουν το Ιράν ή το Πακιστάν, τα πετρέλαια του Κόλπου ή κάνουν μια επίθεση στην Ευρώπη, τι θα κάνει η Αμερική; Εάν γίνει συμβατικός πόλεμος, οι Ρώσοι θα τους κατατροπώσουν τους Αμερικανούς, ”η υπεροχή τους είναι συντριπτική” (σελ. 40-1). Οπότε, το μόνο που απομένει είναι να εξαπολύσουν οι Αμερικάνοι επίθεση με χρήση πυρηνικών. Και εφ΄όσον οι Ρώσοι είναι πιο ισχυροί και έχουν εξασφαλίσει οπλική (συμβατική και πυρηνική υπεροχή), τότε αυτοί που θα επιτεθούν πρώτοι θα είναι οι Ρώσοι. ”Ούτε στρατιωτικά ούτε πολιτικά δέχεται τροποποίηση αυτή η κατάσταση σε ένα προβλέψιμο μέλλον” (σελ. 40).

ΕΙΝΑΙ ανοησία, γελοία η άποψη ότι η Ρωσία περικυκλώνεται από τη Δύση. Αυτοί που τα λένε είναι ”ρωσόφιλοι φιλάνθρωποι” (σελ. 40). Το ακριβώς αντίθετο συμβαίνει (σελ. 40). Η Ρωσία εφαρμόζει μια άκρως επεκτατική πολιτική, ελέγχει Κούβα, Αφγανιστάν, Κογκό κι άλλες αφρικάνικες χώρες  ενώ ”η Ευρώπη είναι πάντα ένα δυνάμει ενέχυρο στη διάθεση των Ρώσων. Σε ένα ΄συμβατικό΄πόλεμο, παίρνοντας υπόψη την ισχύ του ρωσικού Στρατού, την μάζα του, την πυκνότητα των βάσεων του και των αποθεμάτων του σε άνδρες και υλικά, οι ρωσικές μεραρχίες θα μπορούσαν να βρίσκονται στο Μπιαρίτς σε μερικές μέρες” (σελ. 40). Το Μπιαρίτς, φίλες και φίλοι, είναι ένα πολυτελές παραθαλάσσιο τουριστικό θέρετρο στη Γαλλία, κοντά στην Ισπανία, στον Ατλαντικό. Εκεί θα κάνουν τα μπάνια τους οι ρώσοι στρατιώτες και αξιωματικοί σε λίγες μέρες, αφότου αρχίσει η επίθεση.

ΓΙΑΤΙ όμως οι Ρώσοι θα επιτεθούν και θα καταλάβουν τα πετρέλαια του Κόλπου, το Ιράν, το Πακιστάν και θα κάνουν τα μπάνια τους στο Μπιαρίτς; Γιατί θα ευθύνονται για το ξέσπασμα του Τρίτου Παγκόσμιου πολέμου; Για δύο λόγους. Ο πρώτος. Η ρώσικη κοινωνία είναι μια ”κουτσο-κοινωνία” –  ναι, ναι, καλά διαβάσατε (σελ. 34). Η εκβιομηχάνιση στη Ρωσία είναι μια ”κουτσο-εκβιομηχάνιση” –  ναι, ναι, καλά διαβάσατε (σελ. 31). Η ρώσικη κοινωνία αποτελείται από δύο κοινωνίες, από την πολιτική κοινωνία (το Κόμμα) και από την στρατιωτική κοινωνία (τον Στρατό). Αυτή η τελευταία είναι μια ”υπο-κοινωνία” –  ναι, ναι, καλά διαβάσατε (σελ. 52). Το πάνω χέρι το έχει η στρατιωτική κοινωνία, είναι πιο ισχυρή από την πολιτική κοινωνία, ο Στρατός είναι πιο ισχυρός από το Κόμμα. Πρόκειται για κάτι καινοφανές –  αυτή είναι η  Στρατοκρατία. Εάν ο Στρατός αποφασίσει να κάνει πόλεμο, και θα το αποφασίσει, ο πόλεμος θα γίνει και οι ιστορικοί του 21ου αιώνα, εάν υπάρχουν ακόμα ιστορικοί, θα κάνουν την αυτοψία.

Ο δεύτερος λόγος είναι ιστορικός –  ο μεγαλο-ρωσικός σωβινισμός.  Να τι γράφει ο Καστοριάδης: ”Το μόνο φαντασιακό στοιχείο που διατηρεί μια ιστορική αποτελεσματικότητα είναι το εθνικό –  ή αυτοκρατορικό φαντασιακό στοιχείο” (σελ. 31). Και συνεχίζει γράφοντας ότι ο Στρατός είναι ο οργανικός φορέας αυτού του φαντασιακού, είναι μια δομή ουσιαστικά σταθερή, είναι ο μόνος αληθινά σύγχρονος τομέας της ρωσικής κοινωνίας –  και ο μόνος τομέας που λειτουργεί πραγματικά. ” Η ρωσική κοινωνία γίνεται  – τείνει να γίνει –  κυνική κοινωνία” (σελ. 30 –  η υπογράμμιση του Καστοριάδη). Ο πανίσχυρος στρατός και οι αυτοκρατορικές φαντασιακές βλέψεις ωθούν τη Ρωσία να είναι επιθετική. ”Η εξωτερική επέκταση είναι, μέσα σ΄ αυτή την κατάσταση, η μόνη ΄διέξοδος΄του καθεστώτος” (σελ. 256)

ΕΙΝΑΙ επίσης γελοία, ανοησία η άποψη ότι το καθεστώς είναι ικανό να πραγματοποιήσει μεταρρυθμίσεις και να κυοφορήσει μεταρρυθμιστές. Δηλαδή να μεταρρυθμιστεί η οικονομία και η πολιτική. Το καθεστώς και η ρώσικη κοιονωνία, ”διανύει μια χρόνια χλιαρή ασθένεια από την οποία είναι ανίκανο να γιατρευτεί” (σελ. 253). ” Ακόμα κι αν υποθέσουμε ότι θα ήταν δυνατό να αναδυθεί στην Κορυφή ένας καινούργιος αυθέντης θαραλλέος και ΄φωτισμένος΄ –  υπόθεση παράλογη –  δεν θα έβρισκε μέσα στη γραφειοκρατία του Κόμματος/Κράτους καμμία ομάδα που μνα μπορεί και να θέλει να τον υποστηρίξει” (σελ. 253). ”Καθημερινά μαθαίνουμε ότι κάτι συμβαίνει, ότι κάτι γίνεται στην Αμερική, στη Γερμανία, στη Γαλλία, στην Αγγλία – ακόμα και στην Κίνα. [. . .] Στη Ρωσία δεν γίνεται τίποτα, δεν συμβαίνει τίποτα” (σελ. 254, η υπογράμμιση του Καστοριάδη).

ΔΕΝ πρόλαβε να στεγνώσει το μελάνι στο βιβλίο του και σε λίγα χρόνια, ούτε δέκα, έγιναν πολλά και συνέβησαν πολλά –  τα πάντα κατέρρευσαν. Στα επόμενα δέκα χρόνια, μέχρι το 2000, όλες οι προβλέψεις αποδείχτηκε ότι ήταν εκτός τόπου και χρόνου. Το καθεστώς μεταρρυθμίστηκε, οι χώρες της Ανατολικής Ευρώπης εντάχθηκαν στο ΝΑΤΟ, οι Αμερικανοί επιτέθηκαν στον Κόλπο, η περικύκλωση της Ρωσίας εντάθηκε, τρίτος παγκόσμιος πόλεμος με πυρηνικά δεν έγινε. Πιο παταγώδης αποτυχία δεν θα μπορούσε να υπάρξει. Γιατί έπεσε τόσο έξω στις προβλέψεις του;

ΔΕΝ είναι του παρόντος αλλά θα επιχειρήσω μια πολύ σύντομη έκθεση της άποψής μου. Ο Καστοριάδης ήταν μαρξιστής αλλά αποκήρυξε τον μαρξισμό. Ο οποίος όμως δεν είναι σκόνη να την τινάξεις από πάνω σου. Ο Καστοριάδης διατήρησε ό, τι το χειρότερο υπάρχει στον μαρξισμό: το οραματικό, βολονταριστικό στοιχείο. Δηλαδή, το ποιμενικό, τον ποιμενικό τρόπο σκέψης. Ο Καστοριάδης σκέφτεται τσομπαναραίϊκα. Υπάρχει το όραμα της αυτονομίας και όποιος δεν το έχει, όποια κοινωνία δεν το θέτει, είναι ηλίθιος. Η καπιταλιστική κοινωνία δεν το έχει, οι υπήκοοι δηλαδή, άρα είναι ηλίθιοι καταναλωτές. Η ρώσικη κοινωνία, οι Ρώσοι, από τα πιο χαμηλά μέχρι τα πιο ψηλά, δεν το έχει, άρα είναι μια κυνική κοινωνία και οι Ρώσοι είναι ηλίθιοι.

ΕΝΑΣ έξυπνος μόνο υπάρχει, ο Καστοριάδης. Και οι θαυμαστές του βέβαια.