Ιστορία της Ιλιάδας (2) : η ομηρική Ιλιάδα

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

ΣΤΗΝ αρχή της ραψωδίας Ψ (1-257) διαβάζουμε για την κηδεία του Πατρόκλου. Παρόντες ο Αχιλλέας και λίγοι πολεμιστές που χρειάζονται για την κηδεία. Μαζεύουν ξύλα πολλά, σφάζουν παχιά αρνιά και βόδια, παίρνουν το λίπος τους και καλύπτουν το σώμα του Πατρόκλου, για να καεί ολοσχερώς. Κάτω από τη σορό ο Αχιλλέας τοποθετεί και σταμνιά με λάδι. Σύμφωνα με τα ταφικά έθιμα της γεωμετρικής εποχής, τα οποία έχουν επιβεβαιωθεί από τις ανασκαφές, ρίχνει βιαστικά (εσσυμένως, 172) πάνω στα ξύλα και τέσσερα άλογα (στ. 171-2) αλλά το κείμενο δεν είναι σαφές –  είναι ζωντανά ή νεκρά; Δύο σκυλιά όμως, από τα εννιά που είχε,  τα σφάζει (174). Σφάζει και 12 (δώδεκα) παλικαράκια (Τρώων υιέας, 175), αρχοντικής καταγωγής (εσθλούς, 175). Βάζουν φωτιά και όλη τη νύχτα αυτή καίει. Όλοι κοιμούνται στο στρατόπεδο-ορμητήριο των Αχαιών, ο καθένας στη καλύβα του, στο  τσαρδάκι του (κλισίη). Μόνο ο Άχιλλέας ξαγρυπνά.  Μόλις πάει να ξημερώσει, η φωτιά σβήνει,  μαραίνεται (πυρκαϊή εμαραίνετο, παύσατο δε φλόξ –  228.) και ο Αχιλλέας πάει να τη πέσει για ύπνο. Κοιμάται μα μετά από λίγο, μόλις ξημερώσει,  έρχεται ο Αγαμέμνων με τους άλλους αρχηγούς των συμμαχικών δυνάμεων (236) και από τη φασαρία ξυπνάει. Χαράματα είναι, είμαστε βέβαιοι ότι όλοι οι Αχαιοί είναι στις καλύβες τους (162), κοιμούνται ή ξυπνάνε με τη τσίμπλα στο μάτι. Ο Αχιλλέας και οι άλλοι αρχηγοί ολοκληρώνουν την κηδεία, σβήνουν με κρασί τη φωτιά, μαζεύουν τα άκαυτα κόκκαλα του Πατρόκλου, τα βάζουν σε ένα χρυσό αγγείο, σκεπάζουν βιαστικά τα αποκαΐδια με χώμα (τύμβος)  και τι κάνουν μετά;  Φεύγουν γι άλλη μια φορά (πάλιν κίον, 257)-  έφυγαν την προηγούμενη μέρα μαζί με όλο το στράτευμα πριν την κηδεία (162),  πήγαν κοιμήθηκαν, το πρωί ξανάρθαν, ξαναφεύγουν, πάνε για καφέ, για διπλό εσπρέσο. Όλα πολύ καλά και πολύ λογικά. Μένει μόνος του ο Αχιλλέας. Μόνος του. Ολομόναχος. Και τότε, φίλες και φίλοι, λέει σε όλον τον στρατό να μην φύγει, να μείνει εκεί (αυτού λαόν έρυκε, 228) γιατί θα τελέσει αθλητικούς αγώνες (και ίζανεν ευρύν αγώνα, 228)!

ΠΕΙΤΕ μου, σας παρακαλώ, θα του ήταν του αφηγητή  μεγάλος κόπος με ένα δυο στίχους να βάλει τον Αχιλλέα να ειδοποιήσει τον στρατό ότι θα γίνουν αθλητικοί αγώνες με πλούσια έπαθλα για τους πρώτους νικητές των αγωνισμάτων; Δεν θα του ήταν μεγάλος κόπος να συνδέσει αυτές τις δύο σκηνές –  υπάρχουν πολλές τεχνικές και πολλοί τρόποι στην Ιλιάδα που συνδέουν αβίαστα και λογικά διαφορετικές σκηνές και είναι όλοι τους αξιοθαύμαστοι. Γιατί τόση αγαρμποσύνη; Και δεν είναι μόνο αυτό! Θα  περιμέναμε, μόλις έφυγαν οι αρχηγοί (Ψ 257) ο Αχιλλέας να την έπεφτε για ύπνο, αφού μόλις αποκοιμήθηκε τα χαράματα, ήρθαν οι αρχηγοί και τον ξύπνησαν. Κι όμως, φίλες και φίλοι, αυτό κάνει! Πάει για ύπνο. Πάει για ύπνο,  μόνο που δε μπορεί να κοιμηθεί, τον φίλο του έφερνε συνεχώς στο νου του, ξαπλώνει, γυρίζει πλευρά, πέφτει μπρούμυτα, γυρίζει ανάσκελα, τίποτα, ο ύπνος δεν τον παίρνει, σηκώνεται, περπατάει στην παραλία, δένει το σώμα του Έκτορα στο άρμα του και το κάνει μερικές βόλτες. Μόνο που όλα αυτά τα διαβάζουμε από τον Ω 3 στίχο και μετά! Από τον Ψ 258 μέχρι τον τελευταίο (897) διαβάζουμε τους αθλητικούς αγώνες (Πατρόκλου άθλα). Εάν λοιπόν διαβάσουμε την Ιλιάδα με αυτόν τον τρόπο, μετά τον Ψ 257 πάμε στην Ω 3,  θα δούμε ότι υπάρχει λογική και συνέπεια.

ΑΝΤΙΛΑΜΒΑΝΕΣΤΕ τι έχει συμβεί. Κάποιος μεταγενέστερος συνθέτης παρενέβαλε την περιγραφή των αθλητικών αγώνων χωρίς να πολυνοιαστεί για την ένταξη αυτής της παρεμβολής στο κείμενο. Δεν τον ενδιέφερε –  ούτε τους ακροατές ή τους αναγνώστες. Γιατί όμως να παρεμβάλει την περιγραφή των αθλητικών αγώνων, που είναι ως θέμα κάτι τελείως αντιπαραδοσιακό; Η παραδοσιακή ηρωική ποίηση δεν ασχολείται με τέτοια θέματα. Θα δούμε γιατί.

ΜΙΑ παρόμοια περίπτωση διαβάζουμε στη ραψωδία Ζ. Την ώρα που ο πόλεμος μαίνεται, ο Έκτορας αντί να στείλει κάποιον να πει στις γυναίες της Τροίας να κάνουν λιτανεία στο ναό της Αθηνάς και να παρακαλέσουν τη θεά του πολέμου να τους βοηθήσει, η οποία τελικά τους γράφει, πάει ο ίδιος, αφήνοντας χωρίς αρχηγό τον στρατό, και συνομιλεί με τη μάνα του Εκάβη, τη σύζυγό του Ανδρομάχη και τη γυναίκα του και τον αδερφό του Πάρη (237 529)! 300 στίχοι, από τους ωραιότερους της παγκόσμιας λογοτεχνίας. Εάν συνοψίζαμε αυτούς τους στίχους σε λίγες προτάσεις, θα παραθέταμε τη γνώμη του G. S. Kirk (Ερμηνευτικό Υπόμνημα στην Ιλιάδα, τ. 2. σελ. 280): η τραγική σύγκρουση ανάμεσα στο δημόσιο και ατομικό καθήκον, δίλημμα το οποίο η ηρωική φύση δεν είναι σε θέση να λύσει. 

Ο Έκτορας φεύγει από το πεδίο της μάχης και πάει στο άστυ και στην πόλιν, φεύγει από τον πόλεμο και πάει στην ειρήνη, επειδή ο ίδιος ο αφηγητής φεύγει συνεχώς από τον πόλεμο και πάει στην ειρήνη, σταματά τις περιγραφές του πολέμου και επιδίδεται σε λεπτομερέστατες περιγραφές της ειρηνικής ζωής. Συνθέτει ηρωική ποίηση, είναι υποχρεωμένος να περιγράφει μάχες και τραυματισμούς και νίκες και ήττες και καταδιώξεις και θριάμβους και άλλα πολλά· μα το μυαλό του είναι αλλού, να φύγει από τον πόλεμο και τον ηρωισμό. Θα μας περιγράψει συνελεύσεις του στρατού, συνεδριάσεις αρχηγών, συνομιλίες μεταξύ δύο ή περισσοτέρων  προσώπων, σπονδές, κηδεία, αθλητικούς αγώνες, κατασκευή όπλων, θα μας περιγράψει εκτενέστατα την ασπίδα του Αχιλλέα που έφτιαξε ο Ήφαιστος και άλλα πολλά. Οι ήρωες στην Ιλιάδα πολεμούν και συνομιλούν. Περισσότερο ομιλούν και συνομιλούν  παρά πολεμούν. Το μεγαλύτερο μέρος της Ιλιάδας δεν είναι περιγραφές μαχών αλλά λόγων και συνομιλιών. Από την Α μέχρι το τέλος της Δ για πόλεμο δεν διαβάζουμε. Από την Ε μέχρι και την Κ, λίγες μόνο εκατοντάδες στίχων περιγράφουν μάχες. Η Λ, Μ και Ν είναι πολεμικές. Η Ξ μας κάνει και γελάμε με την εξαπάτηση του Δία από την Ήρα. Οι Ο, Π και Ρ είναι πολεμικές Η Σ και Τ είναι αμιγώς ειρηνικού περιεχομένου. Με τις Υ-Φ (Θεομαχία, πάλη του Αχιλλέα με τον ποταμό Σκάμανδρο) δεν ξέρουμε τι να κάνουμε, να γελάσουμε ή να κλάψουμε! Στη Χ ο Αχιλλέας σκοτώνει τον Έκτορα αλλά η συνομιλία τους μας φέρνει σε αμηχανία. Η Ψ και η Ω είναι επίσης ειρηνικού περιεχομένου. Μερικές ιλιαδικές σκηνές θα μπορούσαν άνετα να ανέβουν στη θεατρική σκηνή (Α, Ι, Ω). Η Ιλιάδα τείνει προς την τραγωδία, προς το δράμα.

ΠΟΛΛΟΙ μελετητές της Ιλιάδας έχουν επισημάνει, και αυτή η επισήμανση έχει αποσπάσει τη γενικότερη συμφωνία, ότι η γλώσσα των λόγων και των συνομιλιών διαφέρει σαφώς από τη γλώσσα των πολεμικών περιγραφών. Η δεύτερη είναι αρχαϊκή, η πρώτη έχει πολλούς νεωτερισμούς. Και για τη διαφορά αυτή δεν ευθύνεται το αντικείμενο της περιγραφής, ο πόλεμος ή η ομιλία. Η επισήμανση αυτή μας αναγκάζει να εικάσουμε βάσιμα ότι οι ειρηνικές σκηνές, οι σκηνές των ομιλιών και των συνομιλιών είναι μεταγένεστερες, αλλά όχι στον ίδιο βαθμό.

ΘΑ μπορούσε κάποιος να πει ότι θα ήταν πολύ βαρετό οι αριστοκράτες ακροατές να ακούνε μόνο για πόλεμο. Μόνο βαρετή δεν είναι η ακρόαση ή η ανάγνωση των πολεμικών σκηνών –  ο αφηγητής δεν επαναλαμβάνεται πουθενά και ποτέ, τόσο μεγάλος μάστορας είναι. Γιατί να είναι όμως βαρετό να ακούνε για σφαγές και διεισδύσεις βλημάτων στα σώματα των αντιπάλων; Γιατί δεν τους ενδιέφερε και τόσο πολύ ο πόλεμος! Δεν είναι πια πολεμιστές, δεν είναι κυρίως πολεμιστές. Ο αφηγητής το γνωρίζει αυτό και το αξιοποιεί. Φεύγει από το πεδίο της μάχης και περιγράφει ειρηνικές στιγμές γιατί αυτό θα ήθελαν να ακούσουν οι ακροατές του. Και τη τάση αυτή της φυγής την ενισχύει. Φεύγοντας από τον πόλεμο, φεύγει από τον ηρωισμό. Και όταν περιγράφει ειρηνικές σκηνές, ομιλίες και συνομιλίες, υπερτονίζει τον ηρωισμό για να δείξει πόσο μεγάλο αδιέξοδο είναι (Ι), εκφράζει τον προβληματισμό του για τον ηρωισμό (Ζ) ή τον αποκηρύσσει με σαφήνεια (Ω).

ΘΑ αποδώσουμε τη τάση της φυγής από τον πόλεμο και τις μάχες στην ειρηνική ζωή, τις ομιλίες και τις συνομιλίες σε έναν συνθέτη που ονομάζουμε Όμηρο. Αυτή είναι η ομηρική Ιλιάδα. Κάποιος, κάποιοι μεταγενέστεροι συνέχισαν αυτή την τάση κι έτσι έχουμε την μεθομηρική Ιλιάδα, αυτήν που διαβάζουμε σήμερα. Οι ακροατές του Ομήρου δεν είναι πια ποιμένες πολεμιστές της γεωμετρικής εποχής αλλά γαικτήμονες δουλοκτήτες της αρχαϊκής εποχής, μετά το 700 π. Χ. Σε αυτές τις νέες οικονομικές και κοινωνικές συνθήκες, ο ηρωισμός είναι πρόβλημα –  δεν συμβάλλει στην αύξηση του πλούτου και της ισχύος αλλά στη μείωσή τους.

ΑΥΤΟΣ ο συνθέτης, ο αφηγητής, ο αοιδός θα άκουγε από παιδί μια Ιλιάδα που δεν θα αποκήρυσσε τον πόλεμο και τον ηρωισμό, που δεν θα περιείχε ειρηνικές σκηνές, ομιλίες και συνομιλίες – πολλές τουλάχιστον. Θα άκουγε μια Ιλιάδα της γεωμετρικής εποχής (1050-700). Αυτή την Ιλιάδα θα την αποκαλέσουμε προομηρική Ιλιάδα. Η οποία υπάρχει μέσα στην Ιλιάδα που διαθέτουμε και δεν είναι δύσκολο να την εντοπίσουμε.

ΑΥΡΙΟ το πρωί.