[. . .] αναμφισβήτητα στην εποχή του Ομήρου  αρκετές πόλεις έμπαιναν ήδη στο κίνημα της αυτοθέσμισης, ξεφεύγοντας απο τη βασιλεία, από τον ηρωικό κόσμο κλπ. Κατά μία έννοια, η Σπάρτη συμμετέχει στις απαρχές του κινήματος αυτού. [. . . ] Το μεγάλο κίνημα αρχίζει αναμφισβήτητα από τις ιωνικές πόλεις , κερδίζει την Αθήνα και άλλες πόλεις, όχι όμως τη Σπάρτη, η οποία παραμένει είδος ζωντανού απολιθώματος. Έτσι έχουν τα πράγματα και δεν ξέρουμε γιατί. 

Κορνήλιος Καστοριάδης, Η ελληνική ιδιαιτερότητα, τομ. Α (σσ. 186-7)

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

ΤΟ 2004 εκδόθηκε το (1400 σελίδων) ανεκτίμητης αξίας βιβλίο των Μ. Η. Hansen και Th. H. Nielsen [ed.] (Oxford University Press) An Inventory of Archaic and Classical Poleis –  ένας πλήρης, με βάση τις μαρτυρίες που διαθέτουμε, κατάλογος των πόλεων της αρχαϊκής και κλασικής εποχής της Αρχαίας Ελλάδας. Ο αριθμός των πόλεων που απογράφονται είναι 1035, κατανεμημένες σε 45 περιοχές της Μεσογείου και του Ευξείνου Πόντου. (Για τη γεωγραφική τους θέση: polis.stanford.edu.). Θα παρατηρήσατε ότι οι εκδότες, πολύ σωστά, επιτέλους, αποφεύγουν τον όρο city-state και χρησιμοποιούν τη λέξη poleis, πόλεις, δεν την μεταφράζουν διότι η λέξη πόλις δεν μεταφράζεται, ούτε καν περιφραστικά με λίγες λέξεις. Από τις 1035 πόλεις η συντριπτική πλειονότητα ήταν μικρά χωριουδάκια. Ας το πούμε άλλη μια φορά: η πόλις δεν είναι πόλη. Μερικές πόλεις ήταν πόλεις, όχι πληθυσμιακά αλλά λειτουργικά, ήταν  οικονομικοί κόμβοι (μεταλλοτεχνία, αγγειοπλαστική, άλλες βιοτεχνικές δραστηριότητες, εμπόριο) λίγων ή πολλών οικισμών. Καλά λένε, πρώτα βγαίνει η ψυχή και μετά το χούι, η συνήθεια. Όποιο βιβλίο κι αν διαβάσω, όποια μελέτη κι αν δω, η πόλις γίνεται πόλη, μεταφράζεται ως πόλη και η σύγχυση συνεχίζεται. Δεν είναι σχολαστικισμός, είναι πολύ σοβαρό το ζήτημα.

Continue reading →

” Όταν θα έχει γίνει η αυτοψία του Τρίτου παγκόσμιου πολέμου από τους ιστορικούς του 21ου αιώνα –  εάν παρ΄ όλα αυτά ο αιώνας αυτός μπορέσει να έχει την πολυτέλεια των ιστορικών  –  θα ανακαλυφθεί αναμφίβολα ένα πλήθος αισθητά σημαντικώτερο  –  αναλογικά με το γεγονός –  τεράστιων ανοησιών που θα έχουν διαπραχθεί και από τις δύο μεριές.”

Κορνήλιος Καστοριάδης, Μπροστά στον πόλεμο (Devant la guerre, 1981)

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

ΣΗΜΕΡΑ και αύριο θα κάνουμε μια παρένθεση και θα ασχοληθούμε με τον Κ. Καστοριάδη, μου το ζήτησε φίλος (φίλος φίλος, όχι από το fb) κι αφού μου το ζήτησε θα το κάνω. Αύριο θα ασχοληθούμε για την αμηχανία του Κ. Καστοριάδη μπροστά στην αρχαία σπαρτιάτικη κοινωνία. Και θα επανέλθω να συνεχίσω την ιστορία της Ιλιάδας.

ΤΟ 1981 δημοσιεύτηκε στη Γαλλία το βιβλίο του Κ. Καστοριάδη Devant la guerre, το οποίο μεταφράστηκε και κυκλοφόρησε στην Ελλάδα το 1986 (εκδ. Ύψιλον, μετ. Ζωή Χριστοφορίδου – Καστοριάδη) με τον τίτλο Μπροστά στον πόλεμο. Το βιβλίο αυτό χάθηκε, δεν το μνημονεύει κανένας από τους αναγνώστες, μελετητές και οπαδούς του φιλοσόφου, από τους πολλούς που υπάρχουν στην Ελλάδα. Ο λόγος είναι προφανής: στο βιβλίο αυτό, στο πρώτο κεφάλαιο δηλαδή, ο Καστοριάδης διατυπώνει πολλές προβλέψεις (διατυπώνει τη γνώμη του, αφού στην πολιτική μόνο γνώμες μπορούμε να διατυπώνουμε, όπως λέει), μόνο που μέχρι που πέθανε, το 1996, ούτε μία πραγματοποιήθηκε. Η μόνη που θα μπορούσε να πραγματοποιηθεί τα επόμενα τέσσερα χρόνια, μέχρι το 2000, ήταν αυτή του Τρίτου Παγκοσμίου πολέμου αλλά ούτε αυτή πραγματοποιήθηκε. Αυτό το συμπέρασμα συνάγεται από το απόσπασμα που παρέθεσα ως προμετωπίδα.

Continue reading →

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

ΣΤΗΝ αρχή της ραψωδίας Ψ (1-257) διαβάζουμε για την κηδεία του Πατρόκλου. Παρόντες ο Αχιλλέας και λίγοι πολεμιστές που χρειάζονται για την κηδεία. Μαζεύουν ξύλα πολλά, σφάζουν παχιά αρνιά και βόδια, παίρνουν το λίπος τους και καλύπτουν το σώμα του Πατρόκλου, για να καεί ολοσχερώς. Κάτω από τη σορό ο Αχιλλέας τοποθετεί και σταμνιά με λάδι. Σύμφωνα με τα ταφικά έθιμα της γεωμετρικής εποχής, τα οποία έχουν επιβεβαιωθεί από τις ανασκαφές, ρίχνει βιαστικά (εσσυμένως, 172) πάνω στα ξύλα και τέσσερα άλογα (στ. 171-2) αλλά το κείμενο δεν είναι σαφές –  είναι ζωντανά ή νεκρά; Δύο σκυλιά όμως, από τα εννιά που είχε,  τα σφάζει (174). Σφάζει και 12 (δώδεκα) παλικαράκια (Τρώων υιέας, 175), αρχοντικής καταγωγής (εσθλούς, 175). Βάζουν φωτιά και όλη τη νύχτα αυτή καίει. Όλοι κοιμούνται στο στρατόπεδο-ορμητήριο των Αχαιών, ο καθένας στη καλύβα του, στο  τσαρδάκι του (κλισίη). Μόνο ο Άχιλλέας ξαγρυπνά.  Μόλις πάει να ξημερώσει, η φωτιά σβήνει,  μαραίνεται (πυρκαϊή εμαραίνετο, παύσατο δε φλόξ –  228.) και ο Αχιλλέας πάει να τη πέσει για ύπνο. Κοιμάται μα μετά από λίγο, μόλις ξημερώσει,  έρχεται ο Αγαμέμνων με τους άλλους αρχηγούς των συμμαχικών δυνάμεων (236) και από τη φασαρία ξυπνάει. Χαράματα είναι, είμαστε βέβαιοι ότι όλοι οι Αχαιοί είναι στις καλύβες τους (162), κοιμούνται ή ξυπνάνε με τη τσίμπλα στο μάτι. Ο Αχιλλέας και οι άλλοι αρχηγοί ολοκληρώνουν την κηδεία, σβήνουν με κρασί τη φωτιά, μαζεύουν τα άκαυτα κόκκαλα του Πατρόκλου, τα βάζουν σε ένα χρυσό αγγείο, σκεπάζουν βιαστικά τα αποκαΐδια με χώμα (τύμβος)  και τι κάνουν μετά;  Φεύγουν γι άλλη μια φορά (πάλιν κίον, 257)-  έφυγαν την προηγούμενη μέρα μαζί με όλο το στράτευμα πριν την κηδεία (162),  πήγαν κοιμήθηκαν, το πρωί ξανάρθαν, ξαναφεύγουν, πάνε για καφέ, για διπλό εσπρέσο. Όλα πολύ καλά και πολύ λογικά. Μένει μόνος του ο Αχιλλέας. Μόνος του. Ολομόναχος. Και τότε, φίλες και φίλοι, λέει σε όλον τον στρατό να μην φύγει, να μείνει εκεί (αυτού λαόν έρυκε, 228) γιατί θα τελέσει αθλητικούς αγώνες (και ίζανεν ευρύν αγώνα, 228)!

Continue reading →

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

ΕΝΑ από τα πιο ενδιαφέροντα βιβλία που έχω διαβάσει σχετικά με το ομηρικό ζήτημα, τον Όμηρο και την Ιλιάδα είναι το βιβλίο της Irene de Jong, Narrators and Focalizers: the Presentation of the Story in the Iliad (Άμστερνταμ, 1987). Μία από τις γονιμότερες στιγμές της αφηγηματολογίας, της λογοτεχνικής κριτικής που αναφέρεται σε αφηγηματικά κείμενα, τα οποία μπορεί να είναι η ηρωική ποίηση, η ιστοριογραφία, η Βίβλος, ο κινηματογράφος, ακόμα και η ζωγραφική. Ποιος, πώς και γιατί αφηγείται κάποιος, κάποια μια ιστορία; Σ΄αυτό το βιβλίο η de Jong πετάει στα σκουπίδια μια αντίληψη που επικρατούσε αιώνες και χιλιετίες: ότι η Ιλιάδα είναι ανικειμενική ποίηση, ότι δεν γνωρίζουμε απολύτως τίποτα για τον  αφηγηγή, τον συνθέτη της Ιλιάδας (και της Οδύσσειας), ότι αυτός ο αφηγητής, που ονομάζουμε συμβατικά Όμηρο, κρύβεται, δεν αποκαλύπτεται ή το κάνει ελάχιστες φορές. Και όμως, μας λέει η de Jong, ο αφηγητής παρεμβαίνει συνεχώς στην αφήγηση και μελετά τους τρόπους με τους οποίους το κάνει. Θα παραθέσω ένα μόνο παράδειγμα, ενδεικτικό όμως.

Continue reading →

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

ΜΕ έχουν ρωτήσει τουλάχιστον πέντε φορές μέχρι τώρα, εάν ξέρω να διαβάζω και να γράφω. Κανένας και καμία από μια παρέα διανοουμένων ή ποιητών, στην οποία θα ήμουν κι εγώ, (ουδέποτε συνέβη και ούτε θα συμβεί), δεν θα μου έκανε αυτή την ερώτηση. Εάν όμως τυχαίνει να ζήσεις σε περιβάλλοντα που πολλοί ή οι περισσότεροι ή και όλοι (γύφτοι) είναι αναλφάβητοι, η ερώτηση είναι πολύ λογική. Ναι, ναι, ξέρω, έχω τελειώσει τη Δευτέρα Δημοτικού –  αυτή ήταν και θα είναι η σταθερή μου απάντηση.

ΠΑΝΩ από είκοσι φορές με έχουν ρωτήσει, Αλβανός είσαι; Εδώ τα πράγματα, φίλες και φίλοι, ψιλομπερδεύονται. Οι απαντήσεις που μπορεί να δοθούν σε αυτό το ερώτημα είναι πολλές. Να μία: όχι, δεν είμαι Αλβανός. Να μια άλλη: όχι, όχι, δεν είμαι Αλβανός. Το δεύτερο όχι στη δεύτερη απάντηση δηλώνει προφανέστατα μια απέχθεια, μια αποκήρυξη, μια βδελυγμία, μια αποστροφή, μια αηδία –  πώς να το πω αλλιώς; Θα μπορούσα να απαντήσω επίσης, όχι, είμαι Έλληνας. Ή: όχι, όχι, είμαι Έλληνας, όπου εδώ η ποσότητα και η ένταση της αποστροφής και της αηδίας περιορίζονται –  υπάρχει μία άρνηση, όχι δύο.

Continue reading →

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

Ο φίλος Ν. Β. στο fb, έχουμε συναντηθεί μια φορά, την επόμενη φορά την τσιπουροποσία δεν θα την αποφύγουμε (εγώ δεν θα περιοριστώ σ΄αυτήν), διάβασε το κείμενο για την μεθομηρική Ιλιάδα και διατύπωσε τα παρακάτω ερωτήματα. Σπεύδω να απαντήσω και για να τον ευχαριστήσω, και τον Ν. και όλους και όλες εσάς που διαβάζετε τα κείμενα για την Ιλιάδα, και όχι μόνο, θα σας κάνω αύριο ένα δωράκι παγκόσμιας αποκλειστικότητας. Να τα ερωτήματα:

Τι γνωρίζουμε για τους αοιδούς εκείνης της περιόδου, και ποια κοινωνική ανάγκη/λειτουργία εξυπηρετούσαν -αν εξυπηρετούσαν; Είχαν σπόνσορες κάποιους πλούσιους και ισχυρούς, ή απλά περιφέρονταν στον “ελλαδικό χώρο” και αφηγούνταν ιστορίες; Ποιο το ακροατήριο τους και ποια κοινωνική οργάνωση είχε αυτό κάθε φορά; Άλλαζε άραγες η εξιστόρηση των γεγονότων ανάλογα με το σε ποιους απευθυνόταν; Πότε σταμάτησαν να υπάρχουν και γιατί;

Continue reading →

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

ΟΤΑΝ πήγα στο Γυμνάσιο (1970), μέχρι που το τελείωσα (1976), δύο μαθήματα με έκαναν μεγάλη εντύπωση: τα αρχαία Ελληνικά και τα Λατινικά. Από τα αρχαία Ελληνικά θυμάμαι τις δύο πρώτες προτάσεις των κειμένων που είχε γράψει ο Τζάρτζανος: Πιστεύω τω φίλω. Πιστόν φίλον εν κινδύνοις γιγνώσκεις. Αρχαία Ελληνικά και φιλία –  ο αξεπέραστος συνδυασμός. Από τα Λατινικά θυμάμαι τη πρώτη πρόταση: Regina rosas amat, η βασίλισσα αγαπά τα τριαντάφυλλα. Από τη Β΄Γυμνασίου διδασκόμασταν κείμενα αρχαίων συγγραφέων, με τον Ξενοφώντα πρώτον –  Δαρείου και Παρισάτιδος γίγνονται παίδες δύο (Κύρου Ανάβασις). Στην Γ΄ή Δ΄(1973-4) τάξη γνώρισα την Ιλιάδα. Επιλογαί, αποσπάσματα από την Ιλιάδα, εκ των οποίων το μεγαλύτερο ήταν από την ραψωδία Ζ, όπου ο ποιητής αφηγείται τη συνάντηση του Έκτορα με την Ανδρομάχη, ένα από τα πιο ωραία κείμενα της δυτικής λογοτεχνίας. Επρόκειτο για κεραυνοβόλο έρωτα, που φούντωνε όσο πέρναγαν τα χρόνια, κρατάει ακόμα και θα κρατάει μέχρι και την τελευταία μέρα. Δεν είναι καθόλου τυχαίο ότι δυο βιβλία έχουν διασωθεί από το εξατάξιο Γυμνάσιο: αυτές οι επιλογές από την Ιλιάδα και μια Λατινική Γραμματική.

Continue reading →

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

Το ερώτημα του τίτλου είναι ένα ερώτημα που νομίζω, να μην πω είμαι βέβαιος, δεν έχει διατυπωθεί μέχρι σήμερα. Και νομίζω επίσης ότι οι δυσκολίες που αντιμετωπίζουμε να κατανοήσουμε όχι μόνο πολλές πτυχές της κοινωνίας της Σπάρτης, και άλλων δωρικών κοινωνιών, αλλά και της ιστορίας, της εξέλιξης  αυτής της κοινωνίας, εξηγούνται από τη μη διατύπωση του ερωτήματος: τι ήταν από οικονομικής και κοινωνικής άποψης οι Δωριείς; Ήταν γεωργοί, ποιμένες, γεωργοί με ποιμενικά στοιχεία ή ποιμένες με γεωργικά στοιχεία; Η απάντηση που δίνω είναι σαφής: ήταν ποιμένες.

Continue reading →