αφιερωμένο στον Αντώνη Κ.
φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα
ΣΗΜΕΡΑ θα ρίξουμε μια πολύ προσεκτική ματιά στη σύνθεση της ραψωδίας Α της Ιλιάδας. Αντιμετωπίζουμε ένα πρόβλημα, αρκετά σοβαρό, τόσο ως προς το περιεχόμενο όσο και ως προς τη μορφή. Θα επιχειρήσουμε να το κατανοήσουμε και η κατανόηση αυτή θα ρίξει φως στον τρόπο σύνθεσης όλης της Ιλιάδας. Θα κάνουμε, με άλλα λόγια, μια επίσκεψη στο ποιητικό εργαστήριο της Ιλιάδας, όχι του Ομήρου.
ΔΙΑΒΑΖΟΥΜΕ την Ιλιάδα και σχηματίζουμε την εντύπωση ότι γράφτηκε όπως τη διαβάζουμε. Γράφτηκε ή υπαγορεύτηκε σε γραφέα, όπως γράφτηκε η Αινειάδα, η Θεία Κωμωδία ή ο Ορλάνδος Μαινόμενος, όπως γράφει σήμερα ένας συγγραφέας το μυθιστόρημά του. Αυτή είναι η θεωρία των ενωτικών. Υπάρχει όμως και μια άλλη θεωρία, η οποία εμφανίζεται με πολλές εκδοχές. Οι αναλυτικοί (πολλαπλής πατρότητας) υποστηρίζουν ότι η Ιλιάδα δεν συντέθηκε ενιαία από την αρχή μέχρι το τέλος από έναν ποιητή αλλά από πολλούς κατά τη διάρκεια είτε ενός μεγάλου χρονικού διαστήματος είτε μικρότερου. Σήμερα έχει επικρατήσει η θεωρία των ενωτικών, της ενιαίας σύνθεσης, μετά από έναν αιώνα κυριαρχίας των αναλυτικών. Θα μελετήσουμε την Α και θα δούμε ποια θεωρία εξηγεί το πρόβλημα που αντιμετωπίζουμε.
ΑΣ πούμε πρώτα μερικά πράγματα για την Ιλιάδα. Ως προς το περιεχόμενο, εντοπίζουμε τέσσερα σημεία. Παρατηρούμε ότι η Ιλιάδα είναι ένα οξυδερκές σχόλιο πάνω τόσο στις σχέσεις μεταξύ δύο ισχυρών φορέων δράσης όσο και στο μεγάλο ζήτημα του τρόπου μοιρασιάς της λείας των ληστρικών επιδρομών, στα δύο αυτά μεγάλα ζητήματα που αντιμετωπίζουν οι πολεμικές κοινωνίες, όπως η αρχαία ελληνική. Είναι επίσης ένα εξαιρετικό σχόλιο πάνω στο ζήτημα της ισχύος, της λατρείας της ισχύος και της αύξησης της ισχύος. Τρίτον, η Ιλιάδα καταγράφει τις επιθυμίες του ήρωα, τις οποίες έχει ακόμα μέχρι σήμερα και ο ήρωας καπιταλιστής: της σωματικής αθανασίας, της αιώνιας νεότητας, της ατρωσίας, της αφθαρσίας, του ύψους, της λάμψης, της απόστασης, της ταχύτητας, του χρυσού, του μεγάλου βεληνεκούς του βλήματος και καμιά εικοσαριά άλλες. Τέλος, η Ιλιάδα εξυμνεί και ταυτόχρονα αποκηρύσσει τον ηρωισμό, τον ποιμενικό ηρωισμό, τον ποιμενισμό, καταγράφει δηλαδή με τον τρόπο της τα πρόβλήματα που παρουσιάζει η μετάβαση από τον ποιμενισμό στη γεωργία κατά τη διάρκεια των δύο τελευταίων αιώνων της γεωμετρικής εποχής (900-700 π. Χ.). Ως προς τη δομή, εάν δέχεται κανείς τη θεωρία των ενωτικών, δεν έχουμε να πούμε τίποτα. Εάν όμως διαβάσουμε την Ιλιάδα χωρίς την ραψωδία Κ, δεν θα αντιλαμβανόμασταν την απουσία της. Δεν θα άλλαζαν και πολλά πράγματα, εάν μας παραδιδόταν μια Ιλιάδα χωρίς την Ψ – την περιγραφή των αθλητικών αγώνων. Δεν θα άλλαζαν επίσης ούτε εάν δεν υπήρχε η Ω, όσο έξοχη κι αν είναι. Το ερώτημα παραμένει αναπάντητο: πώς γίνεται να αφαιρέσουμε κάποιες ραψωδίες χωρίς να διαταραχθεί η δομή της; Ως προς τη μορφή, παρατηρούμε δύο διαφορετικά ύφη: το παραδοσιακό (παρατακτική σύνθεση, απλές σύντομες προτάσεις) κι ένα νεωτερικό (υποτακτική σύνδεση, μεγάλες προτάσεις, δευτερεύουσες προτάσεις). Τα δύο αυτά ύφη είναι ασύμβατα μεταξύ τους – δεν μπορεί ένας ποιητής να συνθέτει με δυο διαφορετικά ύφη. Δεν γίνεται.
ΑΣ δούμε τώρα το πλαίσιο δράσης της Ιλιάδας. Κατά τη διάρκεια μιας συμμαχικής ληστρικής επιδρομής στα βορειοδυτικά μικρασιατικά παράλια και στα απέναντι νησιά, ο ισχυρός και πλούσιος αρχηγός της επιδρομής, ο Αγαμέμνων, και ο αρχηγός του ισχυρότερου στρατεύματος (περί συμμοριών επρόκειτο), ο Αχιλλεύς, ερίζουν ως προς τον τρόπο μοιρασιάς της λείας. Ο Αγαμέμνων αναγκάζεται να απελευθερώσει μια αιχμάλωτη νεαρή γυναίκα. Η απώλεια της λείας, και δη νεαρής γυναίκας, η μείωση δηλαδή της ισχύος και του πλούτου, είναι ό,τι χειρότερο μπορεί να συμβεί σε έναν ήρωα. Ο Αγαμέμνων οφείλει να αποκαταστήσει το τρωθέν κύρος του, την προσβεβλημένη τιμή του, να επουλώσει το τραύμα της μη αναγνώρισης της υπεροχής του, να αντικαταστήσει την αιχμάλωτη που έδωσε, που έχασε, με άλλη, την οποία θα πάρει από κάποιον ισχυρό άντρα, αρχηγό στρατεύματος. Μόνο αυτοί μεταξύ τους μοιράζονταν τις νεαρές γυναίκες που αιχμαλωτίζουν στις ληστρικές επιδρομές στις αγροτικές κοινότητες της περιοχής δράσης τους. Θα πάρει την νεαρή αιχμάλωτη του Αχιλλέα. Γιατί του Αχιλλέα; Πολύ σημαντικό ερώτημα, οι απαντήσεις όμως που δίνει η Ιλιάδα είναι σαφείς, δεν αφήνει περιθώρια αμφιβολιών και δυσερμηνείας.
ΔΙΟΤΙ είναι ο πιο ισχυρός αντίπαλος του ισχυρού άνδρα της επιδρομής. Γνωρίζουμε πολύ καλά τις σχέσεις μεταξύ ενός ισχυρού Κυρίου και του ισχυρότερου Υποτελούς Κυρίου. Ο πρώτος φοβάται και ο δεύτερος προβάλλει αξιώσεις Κυριαρχίας, επιχειρεί να μειώσει τον πλούτο και την ισχύ, άρα και τη φήμη, το κλέος, του ισχυρού Αγαμέμνονα. Να πώς έχουν τα γεγονότα. Στην αρχή ο Αγαμέμνων αρνείται να απελευθερώσει την αιχμάλωτη. Η άρνηση αυτή πλήττει όλο το στράτευμα και πρέπει να αντιμετωπιστεί. Συγκαλείται συνέλευση των αρχηγών και του στρατεύματος, με πρωτοβουλία του Αχιλλέα. Η πρωτοβουλία αυτή ενοχλεί βάναυσα τον ήρωα Αγαμέμνονα, επιβεβαιώνονται οι υποψίες του. Διότι γνωρίζει πολύ καλά ότι η συνέλευση θα του υποδείξει, θα τον πιέσει, στο όνομα του γενικού συμφέροντος, να απελευθερώσει την νεαρή αιχμάλωτη. Και όντως αυτό γίνεται. Εάν την απελευθερώσει όμως, μειώνεται η λεία του, ο πλούτος του, η ισχύς του, το κλέος του. Κάτι το οποίο είναι απαράδεκτο για έναν ήρωα, είναι η χειρότερη προσβολή. Εγώ, ο αρχηγός, δεν θα έχω γυναίκα και θα έχετε εσείς; Δεν είμαστε στα καλά μας!
Η πρόταση του Αχιλλέα τον εξοργίζει: μόλις αιχμαλωτίσουμε σε μελλοντική επιδρομή γυναίκες, εσύ θα πάρεις τις ωραιότερες, αρκεί να περιμένεις! Υπονοεί σαφέστατα ότι όσο δεν θα έχεις γυναίκα, δεν θα είσαι, συμβολικά έστω, ο ισχυρότερος. Εγώ θα είμαι, που, και γυναίκα έχω και μοιράζω τη λεία με τον δικό μου τρόπο. Και οι δύο είναι γνήσιοι ήρωες. Ο ισχυρός θέλει να παραμείνει ισχυρός και ο ισχυρότερός υποτελής αντίπαλός του επιδιώκει να αυξήσει την ισχύ του. Και οι δύο σκέφτονται και συμπεριφέρονται σύμφωνα με τον ηρωικό κώδικά αξιών και συμπεριφοράς. Η πρόταση του Αχιλλέα είναι η σταγόνα που ξεχειλίζει την οργή του Αγαμέμνονα. Για να κόψει με το μαχαίρι τον βήχα του Αχιλλέα, για να τον βάλει στη θέση του, του καταφέρνει ένα συντριπτικό πλήγμα: παίρνει όλως αιφνιδίως την απόφαση να πάρει την νεαρή αιχμάλωτη γυναίκα που έχει ο ισχυρότερος αντίπαλός του στη σκηνή του. Τα πράγματα τώρα αντιστρέφονται. Οι αξιώσεις ισχύος που προβάλλει ο Αχιλλεύς κόβονται μαχαίρι, η επιθυμία αύξησης της ισχύος πετιέται στα σκουπίδια. Ο Αχιλλέας θα μείνει, και μένει, χωρίς γυναίκα. Μειώνεται η δική του λεία, η δική του ισχύς, ο δικός του πλούτος, η φήμη του, δεν αναγνωρίζεται η υπεροχή του, η τιμή του.
ΤΙ πρέπει να κάνει ο ήρωας Αχιλλεύς; Ό,τι έκανε και ο Αγαμέμνων: ο μόνος τρόπος να αυξήσει την ισχύ του ο Αχιλλεύς είναι να μειώσει την ισχύ, τον πλούτο και τη φήμη του αντιπάλου του. Γνωρίζει πολύ καλά πώς μπορεί να το κάνει αυτό, πώς θα εξαναγκάσει τον Αγαμέμνονα να συρθεί στα πόδια του και να τον ικετεύσει. Σκέφτεται λογικά, αποφασιστικά. Καταρτίζει ταχύτατα ένα σχέδιο: θα αποσύρει από το πεδίο της μάχης το στράτευμά του, το ισχυρότερο συμμαχικό στράτευμα. Εάν το κάνει αυτό, οι Αχαιοί επιδρομείς θα ηττηθούν και ο Αγαμέμνων θα συρθεί στα πόδια του να τον ικετεύσει για να επιστρέψει.
ΌΛΑ αυτά τα λένε και τα σκέφτονται κατά τη διάρκεια της συνέλευσης, κατά την οποία, όρθιοι μπροστά στους καθισμένους στο χώμα επιδρομείς, άρχηγούς και πολεμιστές, συνομιλούν, κάπως ευγενικά και ήρεμα στην αρχή, όσο περνάει όμως η ώρα τα πνεύματα οξύνονται, αλληλοβρίζονται λαχαναγορικώς και απειλεί ο ένας τον άλλον. Ο Αγαμέμνων αποφασίζει να πάρει την αιχμάλωτη του Αχιλλέα κι αυτός για να τον εκδικηθεί και να τον τιμωρήσει αποφασίζει εφαρμόσει το σχέδιό του – να αποσυρθεί με τους πολεμιστές του από το πεδίο της μάχης. Η λογομαχία αυτή, που καλύπτει το μεγαλύτερο μέρος της Α ραψωδίας είναι από τις ωραιότερες στιγμές της παγκόσμιας λογοτεχνίας. Είναι τόσο ζωντανές οι σκηνές που νομίζεις ότι τις παρακολουθείς. Παρακολουθείς δύο ισχυρούς ήρωες να τσακώνονται και να βρίζονται λες και είναι χαμάληδες στην λαχαναγορά. Φίλες και φίλοι, αυτό δεν είναι παραδοσιακή ηρωική ποίηση, είναι ένας υποείδος της: είναι χαμηλό μπουρλέσκ. Παρακολουθούμε τους πολεμιστές να παρακολουθούν κάτι σαν θεατρική παράσταση. Το παραδοσιακό έπος, που αφηγείται την πολεμική δράση των ηρώων, ενώ δεν αγνοεί τους διαλόγους μεταξύ των ηρώων, γενικά τους αποφεύγει. Έχουμε όμως μια Ιλιάδα που σε πολλές ραψωδίες, τις πολεμικές, οι διάλογοι είναι λίγοι και μικρής έκτασης, έχουμε και ραψωδίες που μόνο διαλόγους διαβάζουμε! Η Α, η Ι,η Τ και η Ω είναι οι πλέον διαλογικές ραψωδίες. Δημιουργείται εύλογα η εντύπωση ότι δεν διαβάζουμε ηρωική ποίηση αλλά σκηνές από δράμα. Γιατί συμβαίνει αυτό; Γιατί ο συνθέτης εγκαταλείπει την ηρωική ποίηση και μέσα στα πλαίσια της ηρωικής αφήγησης συνθέτει σκηνές δράματος και θεατρικής παράστασης;
ΚΑΤΑΝΟΗΣΑΜΕ το σχέδιο του Αχιλλέα. Οι συνέπειές της εφαρμογής του είναι γνωστές: ήττα των επιδρομέων, θάνατοι, τραυματισμοί, οι Τρώες καίνε ένα καράβι τους, κινδυνεύουν να καούν και τα άλλα. Το σχέδιο του Αχιλλέα να ηττηθούν οι Αχαιοί και να πεθάνουν πολλοί στέφθηκε με επιτυχία. Ήταν ένα σχέδιο που θα μπορούσε να πραγματοποιηθεί, έκρινε ο οργισμένος Αχιλλεύς, και όντως πραγματοποιήθηκε. Βέβαια τα πράγματα δεν πήγαν όπως τα περίμενε αλλά οι βασικές γραμμές του σχεδίου πραγματοποιήθηκαν: οι Αχαιοί ηττήθηκαν και πολλοί πέθαναν. Ο Αγαμέμνων θα συρθεί τώρα ικέτης στα πόδια του. Τώρα, εάν σας ρωτήσω ποιος κατάρτισε αυτό το σχέδιο, θα αναρωτηθείτε γιατί να διατυπώσω αυτό το περιττό καθ΄ όλα ερώτημα. Μα ο Αχιλλεύς, ποιος άλλος;
ΥΠΑΡΧΕΙ και κάποιος άλλος! Διαβάζουμε ότι το σχέδιο αυτό, το σχέδιο να ηττηθούν οι Αχαιοί με την απόσυρση του Αχιλλέα και να πεθάνουν πολλοί και να τους φάνε τα σκυλιά και τα όρνεα, ήταν σχέδιο του Δία! Αυτό διαβάζουμε στο προοίμιο, στίχος 5! Διός δ΄ ετελείετο βουλή, το σχέδιο του Δία ολοκληρώθηκε. Τίνος ήταν το σχέδιο; Θα τρελαθούμε; Ήταν του Αχιλλέα, είναι σαφές. Γιατί διαβάζουμε ότι ήταν του Δία;
ΑΦΟΥ ο Αχιλλεύς διατυπώσει δημόσια και ευθαρσώς το σχέδιό του, φεύγει από τη συνέλευση πολύ τσαντισμένος αλλά και πολύ αποφασισμένος. Η αποφασιστικότητά του είναι ανάλογη της οργής του – όσο η οργή του έχει χτυπήσει κόκκινο, είναι ανείπωτη, δεν περιγράφεται με λόγια, άλλο τόσο είναι ισχυρή και η αποφασιστικότητά του. Και τι κάνει, φίλες και φίλοι; Περπατάει στην παραλία βράζοντας από το θυμό του, περιμένοντας πώς και πώς να έρθει η μέρα να ηττηθούν οι Αχαιοί και να πεθάνουν πολλοί, και κλαίει. Κλαίει! Τον ακούει η μάνα του από τα βάθη της θάλασσας, τρέχει κοντά του κι αυτός τι κάνει; Την παρακαλάει να πάει στον Δία και να του πει να πάει με το μέρος των Τρώων ώστε να νικήσουν τους Αχαιούς και να σκοτώσουν πολλούς κι έτσι ο Αγαμέμνων να συρθεί στα πόδια του, κι έτσι να πάρει εκδίκηση, να αποκατασταθεί η κατανομή ισχύος μεταξύ τους. Κάτι δεν πάει καλά. Υπάρχει και κάτι χειρότερο! Τον ρωτάει η μάνα του τι έγινε, κι αυτός της αφηγείται λεπτομερειακά κι εκτενώς αυτά που μόλις έχουμε διαβάσει. Δεν δικαιολογείται αυτή η εκτενέστατη επανάληψη – ας είμαστε όμως επιεικείς με αυτή την περιττολογία, θα ήταν καλύτερα να μην υπήρχε αλλά τέλος πάντων, δεν πειράζει. Το θέμα είναι ότι παρουσιάζει μια εκδοχή των γεγονότων (στ. 366-9) που πρώτη φορά την ακούμε, δεν συμφωνεί με αυτά που γνωρίζουμε. Κάναμε, λέει, επιδρομή στη Θήβα, κι εκεί αιχμαλώτισα την Χρυσηΐδα, την οποία πήρε ο Αγαμέμνων. Αλλά η Χρυσηΐδα ήταν από τη Χρύση, από άλλη κοινότητα.
Η Θέτις, η μάνα του Αχιλλέα, πάει στον Όλυμπο και ζητάει από τον Δία να πάει με το μέρος των Τρώων ώστε να πραγματοποιεί το σχέδιο του γιου της. Κι αυτός δέχεται: θα πάει με το μέρος των Τρώων. Και πήγε: οι Τρώες νίκησαν, σκότωσαν, έκαψαν ένα καράβι, θα έκαιγαν κι άλλα εάν ο Πάτροκλος δεν επέστρεφε στο πεδίο της μάχης επί κεφαλής των Μυρμιδόνων. Κυνήγησε τους Τρώες αλλά πέθανε. η οργή του Αχιλλέα έγινε άφατη θλίψη. Τώρα πρέπει να εκδικηθεί τον Έκτορα, να τον σκοτώσει. Και τον σκοτώνει. Και σε αυτό το σημείο τελειώνει το στόρι – όχι όμως η Ιλιάδα που έχουμε. Υπήρξε άραγε μια Ιλιάδα που τελείωνε εκεί που τελείωνε το στόρι;
ΔΕΝ θα απαντήσουμε σε αυτό το ερώτημα σήμερα. Εντοπίσαμε κάποια ζητήματα, κάποιες ανακολουθίες ως προς το περιεχόμενο και τη μορφή της ραψωδίας Α. Αντί να διαβάσουμε ηρωική ποίηση, διαβάζουμε και παρακολουθούμε σκηνή από δράμα. Ο Αχιλλεύς σκέφτεται πολύ λογικά, άψογα θα λέγαμε, καταρτίζει ένα σχέδιο και μετά στέλνει τη μάνα του στον Δία να τον ικετεύσει να πάει με τους Τρώες! Αφηγείται στη μάνα του εκτενώς όσα μόλις πριν από λίγο έχουμε διαβάσει. Υπάρχει ένας τρόπος να κατανοήσουμε όλα αυτά τα ζητήματα; Υπάρχει ένας. Ο μοναδικός, θα έλεγα. Υπήρχε μια Ιλιάδα στην οποία η σύγκρουση μεταξύ των δύο ισχυρών ανδρών περιγραφόταν πολύ σύντομα, χωρίς ο Αχιλλεύς να καταρτίζει ένα σχέδιο, και μετά τη σύγκρουση ο Αχιλλεύς συναντούσε τη μάνα του και της αφηγούνταν αυτά που της αφηγείται αλλά θα τα μαθαίναμε για πρώτη φορά. Κάποιος αυτή την σύντομη παραδοσιακή σύγκρουση την ανέπτυξε, την επέκτεινε, την έκανε δραματική σκηνή χωρίς να τον νοιάζει για το περικείμενο, τα συμφραζόμενα.
ΑΥΤΟΣ ο κάποιος, δεν θα μάθουμε ποτέ ποιος ήταν, είναι περισσότερο δραματουργός παρά αφηγητής. Μας αφηγείται ένα περιστατικό με δραματουργικό τρόπο. Το οποίο διέπεται από άψογη λογική και επιχειρηματολογία. Τόσο δραματουργικό που μας επιτρέπει να εικάσουμε ότι η εμφάνιση της τραγωδίας δεν είναι μακριά. Τόσο λογικό, τόσο απομακρυσμένο από τον μύθο, την προσωποποίηση φυσικών και κοινωνικών δυνάμεων που μας επιτρέπει να εικάσουμε ότι η εμφάνιση της φιλοσοφίας δεν είναι μακριά. Κατά συνέπεια, εικάζω, ότι αυτή η έξοχη σκηνή της λογομαχίας των δύο ισχυρών ανδρών μπροστά στο κοινό των πολεμιστών με την ισχυρή και λογική επιχειρηματολογία θα πρέπει να γράφτηκε κατά τη διάρκεια της εμφάνισης της φιλοσοφίας και λίγες δεκαετίες πριν την εμφάνιση της τραγωδίας, μεταξύ του 600-550 π. Χ. – στην Αθήνα. Η χρονολόγηση είναι πολύ όψιμη. Είναι όμως δικαιολογημένη. Γιατί θα μπορούσε όντως να είχε τότε γραφεί. Θα μπορούσε κάποιος ικανός αφηγητής να συνθέσει μια σκηνή, να επεκτείνει μια σύντομη, όπως στη ραψωδία Α, να συνθέσει ολόκκληρη ραψωδία και να την ενθέσει, να τη χώσει μέσα στο ήδη υπάρχον κείμενο κατά τη διάρκεια της αντιγραφής. Όσο θα υπάρχει η ραψωδία Κ, τόσο θα επιστρέφουμε και θα μελετάμε αυτό το ενδεχόμενο. Η Κ είναι σκάνδαλο. Και είναι ρητά διατυπωμένη η άποψη ήδη από την αρχαιότητα ότι η Κ είναι μεθομηρική.
Σχολιάστε ελεύθερα!