φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα
ΑΠΟ το 1975 μέχρι τώρα εντείνεται διαρκώς μια αίσθηση κρίσης στους κόλπους και των τριών κοινωνικών κατηγοριών του πληθυσμού των αναπτυγμένων καπιταλιστικών κοινωνιών, μια αίσθηση ότι τα πράγματα δεν πάνε και τόσο καλά. Το ”και τόσο καλά” είναι ευφημισμός – δεν πάνε καθόλου καλά. Κάθε τόσο μια επί μέρους κρίση έρχεται για να ενδυναμώσει και να διασπείρει την αίσθηση κρίσης. Οι τρεις αυτές κοινωνικές κατηγορίες είναι η πλειονότητα των αέργων και χαμηλά αμειβόμενων εργαζομένων (70-80%), η μεσαία τάξη (20-25%) και η κοινωνική ομάδα πολύ πλούσιων και ισχυρών καπιταλιστών της παραγωγής και του χρήματος – συν τους καλά αμειβόμενους υπηρέτες τους (σύμβουλοι, πολιτικοί, δημιογράφοι, επιστήμονες κ.α.). Η πρώτη κατηγορία πένεται, τη βγάζει δύσκολα· η δεύτερη ζει την κοινωνική κάθοδο, ενώ μεγάλο μέρος της περιμένει απλά να μετακομίσει εντός ημερών στα κοινωνικά Τάρταρα· η ανείπωτη δυστυχία (αίσθηση κρίσης) της τρίτης κατηγορίας είναι ότι δεν μπορούν τα 40 ή 25 ή 10 ή 2 δις δολάρια που έχουν να τα κάνουν 50, 30, 25, 5. Σήμερα, θα τους κάνουμε κάποιες προτάσεις, τις οποίες, εάν τις εφαρμόσουν, θα δουν τα κέρδη τους να αυξάνονται κατακόρυφα. Τόσο κατακόρυφα που δεν υπάρχει κανένα ενδεχόμενο να μην πέσουν και σπάσουν τη κεφάλα τους.
ΤΙΣ συνταγές αυτές τις γνωρίζουν πολύ καλά οι Κύριοι, αυτοί οι πολύ ισχυροί φορείς δράσης, θα τις παραθέσουμε όμως όχι μόνο γιατί πιθανόν κάποιοι να τις αγνοοούν αλλά γιατί θα μας βοηθήσουν πολύ να κατανοήσουμε και προς τα που οδεύει ο καπιταλισμός, άρα και η καπιταλιστική κοινωνία, και ποιες μορφές ενδέχεται να πάρει μια μετακαπιταλιστική κοινωνία. Το γεγονός ότι βρίσκονται ενώπιον αυτών των συνταγών δείχνει ότι έχει περάσει η εποχή της δημιουργικής καταστροφής και ότι έχουμε μπει στην εποχή της αυτοκαταστροφικής καταστροφής. Πριν παραθέσουμε λοιπόν αυτές τις τις συνταγές, θα κάνω μια πολύ σύντομη, άκρως απαραίτητη, παρέκβαση για να σκιαγραφήσω της γενικές γραμμές της εξέλιξης που μας έφερε στο τέλος της δημιουργικής καταστροφής και στην αρχή της αυτοκαταστροφικής καταστροφής.
Ο καπιταλισμός, το κεφάλαιο, η αυτορυθμιζόμενη αγορά, το εμπόρευμα και το χρήμα είναι καταδικασμένος να επεκτείνεται διαρκώς και συνεχώς. Δεν υπάρχει καμιά απολύτως αμφιβολία ότι όντως επεκτείνεται εδώ και τέσσερις, πέντε αιώνες. Το κέρδος, αύξηση του πλούτου, επενδύεται και φέρει νέα κέρδη, το Χ γίνεται Χ΄(περισσότερο χρήμα). Αυτή η διαδικασία δεν μπορεί να σταματήσει. Καμιά φορά σταματάει, για ενδογενείς ή εξωγενείς λόγους, κι έχουμε αυτό που λέμε κρίση. Αλλά οι κρίσεις ενώ ήταν πάντα παροδικές, σύντομες ή μεγαλύτερης διάρκειας, δεν εξαφανίστηκαν και δεν γίνεται να εξαφανιστούν – ζούμε τώρα μια πολύ μακράς διάρκειας με πολύ μεγάλο χρονικά μέλλον. Δύο ερωτήματα εγείρονται: υπάρχουν όρια στην επέκταση; Γιατί ο καπιταλισμός δεν μπορεί να εξαλείψει τις κρίσεις;
Η απάντηση σε αυτά τα δύο ερωτήματα είναι κοινή. Για να επεκταθεί ο καπιταλισμός πρέπει να καταστρέφει αφενός εξωτερικά εμπόδια (τρόπους παραγωγής, ζωής, σκέψης, ηθική κ. α.) και να επεκτείνεται στον χώρο και, αφετέρου, να καταστρέφει και δικές του δομές (οργάνωση παραγωγής, συμπεριφορές, προσδοκίες, ηθική). Αυτό με λίγα λόγια είναι η δημιουργική καταστροφή. Δεν μπορεί να υπάρξει ο καπιταλισμός χωρίς δημιουργική καταστροφή. Μια άλλη λέξη γι΄ αυτή την έννοια είναι η ελευθερία. Ελευθερία σημαίνει την μη αποδοχή εμποδίων και περιορισμών στην επέκταση του καπιταλισμού- εξ ου και φιλελεύθερος καπιταλισμός, φιλελεύθερη πολιτική σκέψη και άλλα. Κατά το μεγαλύτερο μέρος της ιστορίας του ο καπιταλισμός κατόρθωσε να ξεπεράσει αυτά τα εμπόδια και τα όρια αλλά βρέθηκε μπροστά και σε φορείς δράσης (κυρίως εργατική τάξη) που κατάφερε να βάλει και όρια και περιορισμούς. Όταν τα κέρδη ήταν πολλά, οι καπιταλιστές το έπαιζαν χαμηλοβλεπούσες παναγίες ( 1945-1975). Όταν όμως μετά το 1975 τα κέρδη άρχισαν να μειώνονται, σήκωσαν κεφάλι και επιχείρησαν να γκρεμίσουν όλα τα εμπόδια που είχε σηκώσει η εργατική τάξη. Αυτός είναι ο νεοφιλελευθερισμός.
ΠΑΡ΄ όλες τις επιτυχίες ήρθε το 2008 και όλα έγιναν ερείπεια και μπάζα. Η αίσθηση της κρίσης ενισχύθηκε και κάθε τόσο η ενίσχυση αυτή αναζωπυρώνεται. Τώρα, όλος ο πλανήτης είναι καπιταλιστικός, όλες οι κοινωνίες καπιταλιστικές. Τα πάντα και παντού έγιναν, ή γίνονται ταχύτατα, ό,τι έχει απομείνει, εμπορεύματα. Ο καπιταλισμός δεν μπορεί πια να επεκταθεί προς τα έξω, γεωγραφικά και κοινωνικά. Ή, έστω, τείνει προς τα εκεί. Για λόγους οικονομίας των επιχειρημάτων, ας θεωρήσουμε ότι έχει αγγίξει τα όριά του.
ΥΠΑΡΧΟΥΝ δύο λύσεις για το πρόβλημα αυτό. Η μία, ο ιδιωτικός δανεισμός, έχει πεταχτεί ήδη προ πολλού στα σκουπίδια – δημιούργησε περισσότερα προβλήματα από ό,τι έλυσε. Η δεύτερη παραπαίει: η επινόηση νέων αναγκών. Κάποτε δεν είχαμε κινητά, πριν μόλις είκοσι χρόνια, τώρα οι βιομηχανίες των κινητών και οι άμεσα ή έμμεσα συνδεδεμένες με αυτές, είναι απο τις πιο κερδοφόρες. Η λύση όμως αυτή προσκρούει σε τρεις ξεπέραστες δυσκολίες. Η ικανοποίηση των εμπορευματοποιημένων νέων αναγκών δεν θεράπευσαν την αίσθηση κρίσης, δεν αύξησαν την κερδοφορία γενικά του καπιταλισμού – αυτό είναι το ζητούμενο. Δεύτερον, δεν μπορούμε να επινοούμε συνεχώς νέες ανάγκες. Και, τρίτον, υπάρχει μια μικρή, αλλά σαφής, υποχώρηση του καταναλωτισμού, όχι λόγω αφραγκίας των πολλών, αλλά κυρίως λόγω αλλαγής του μοντέλου ευημερίας και ευτυχίας. Η διαρκής αύξηση της καταναλωτικής δύναμης προϋποθέτει όλο και περισσότερη και εντονότερη δουλειά – για να κάνεις τι; Να έχεις αυτόματο ηλεκτρικό μπανανοκαθαριστή; Σε αυτό το αδιέξοδο βρίσκεται σήμερα η μεσαία τάξη. Και το σκέφτεται πολύ σοβαρά – κι αυτό είναι ένα πολύ ευχάριστο νέο.
ΟΤΑΝ λέμε επέκταση, εννοούμε την επέκταση της αρπαγής. Αυτός είναι ο σκοπός της επέκτασης – το κέρδος, η αύξηση της κερδοφορίας, του πλούτου. Γνωρίζουμε όμως, φίλες και φίλοι, ότι όταν κάτι επεκτείνεται προς τα έξω, η επέκταση θα σταματήσει, θα σταματήσει αναπόφευκτα – έτσι σταμάτησε μετά από αιώνες η επέκταση της ρωμαϊκής και οθωμανικής αυτοκρατορίας. Εάν σταματήσει η επέκταση της αρπαγής, η κατάρρευση θα είναι ταχύτατη και καθολική. Όμως, ούτε η ρωμαϊκή ούτε η οθωμανική, ή όποια άλλη, αυτοκρατοριά κατέρρευσε με αυτόν τον τρόπο. Δεν υπήρξε κατάρρευση αλλά μια μερικών (οθωμανική) ή πολλών (ρωμαϊκή) αιώνων αργή αποσύνθεση και παρακμή. Τι έκαναν; Αφού δεν υπήρχαν περιθώρια για εξωτερική επέκταση της αρπαγής, στράφηκαν προς το εσωτερικό κι άρχισαν να τρώνε τα ίδια τους τα σπλάχνα. Η διαδικασία αυτή είναι πολύ καλά τεκμηριωμένη και γενικά αποδεκτή από όλους τους ιστορικούς.
Ο μόνος τρόπος λοιπόν να διαιωνιστεί και να συνεχιστεί η καπιταλιστική επέκταση της αρπαγής είναι να στραφεί προς το εσωτερικό. Ο καπιταλισμός είναι αναγκασμένος να φάει τα σκώτια του τα ίδια. Και βέβαια, γνωρίζουμε τι θα πάθουμε εάν φάμε τα σκώτια μας – χωρίς σκώτια λίγο δύσκολο το κόβω να ζήσουμε. Ο νεοφιλελευθερισμός ήταν το πρώτο επεισόδιο του έργου αλλά πέρα από κάποιες ελάσσονες και πρόσκαιρες νίκες δεν έλυσε το πρόβλημα του καπιταλισμού. Εάν σταματήσει να αρπάζει, θα αυτοακυρωθεί, αφού οντολογικά, εάν δεν αρπάζει, δεν είναι καπιταλισμός. Τι θα γίνει εάν στραφεί προς την αρπαγή του κοινωνικού πλούτου που κατέχουν ή καταναλώνουν οι εργαζόμενοι και η μεσαία τάξη; Πώς μπορεί να το κάνει αυτό;
ΟΣΟΝ αφορά τη μεσαία τάξη, η διαδικασία είναι γνωστή – η αρχή του Ματθαίου (Mathew effect): οι πλούσιοι γίνονται πλουσιότεροι και οι φτωχοί φτωχότεροι (Κατά Ματθαίον, 25.14-30, παραβολή των ταλάντων, ρίξτε ένα βλέφαρο) – το μεγάλο γίνεται μεγαλύτερο και το μικρομεσαίο δεν γίνεται μικρό, εξαφανίζεται! Εμάς όμως δεν μας ενδιαφέρει η μεσαία τάξη – τους συμπονούμε και τους αγαπάμε αλλά δεν μπορούμε να κάνουμε απολύτως τίποτα.
ΥΠΑΡΧΟΥΝ τρεις συνταγές που, εάν τις εφαρμόσουν, τα κέρδη τους θα αυξηθούν, η επέκταση και επέλαση της αρπαγής θα συνεχιστεί. Η πρώτη συνταγή είναι απλή και πολύ γνωστή: να σταματήσουν να πληρώνουν μεροκάματα και μισθούς. Να καταργηθεί η μισθωτή εργασία και να υποκατασταθεί από άλλη μορφή εργασίας – την βίαιη ή την εθελοντική. Η δεύτερη δεν νομίζω να έχει και πολλή πέραση. Η πρώτη αντιμετωπίζει αξεπέραστες δυσκολίες. Με άλλα λόγια, θα δουλεύουμε χωρίς να πληρωνόμαστε και θα μας μοιράζουν ό,τι χρειαζόμαστε για να ζήσουμε (διανεμητική κοινωνία). Υπάρχει κάποια πιθανότητα να καταργήσουν μεροκάματα και μισθούς; Ούτε μία, όχι στο εκατομμύριο, στο δισεκατομμύριο. Εάν το κάνουν, αμέσως ο καπιταλισμός εξαϋλώνεται, δεν μπορεί να υπάρξει καπιταλισμός χωρίς μισθωτή εργασία!
ΑΣ δούμε τη δεύτερη συνταγή. Αφού ο μόνος τρόπος να αυξηθεί η κερδοφορία είναι η κατάργση των μισθών, αυτή μπορεί να γίνει με την κατάργηση των εργαζομένων Υποτελών: η πλήρης αυτοματοποίηση της παραγωγής. Με αυτή την υπόθεση εργασίας έχουμε ασχοληθεί, θα το κάνουμε όμως άλλη μια φορά, θα την ξανακάνουμε και στο μέλλον. Πλήρης αυτοματοποίηση της παραγωγής δεν μπορεί να υπάρξει. Να αυτοματοποιηθεί όμως το μεγαλύτερο μέρος, αυτό είναι εφικτό και προς τα εκεί οδεύουμε. Ας υποθέσουμε όμως ότι είναι εφικτή η πλήρης αυτοματοποίηση και ότι ο κοινωνικός πλούτος παράγεται από ρομπότ. Τι θα γίνει αυτός ο κοινωνικός πλούτος, ποιος θα τον καταναλώνει; Αυτός κοινωνικός πλούτος δεν θα είναι ένας τεράστιος σωρός εμπορευμάτων, αφού δεν θα υπάρχει μισθωτή εργασία. Και ή θα σταματήσει η παραγωγή ή θα μοιράζουν χρήμα, που δεν θα είναι χρήμα, για να αγοράζουμε αυτά που χρειαζόμαστε, τα οποία δεν θα είναι εμπορεύματα. Να σταματήσει η παραγωγή δεν γίνεται – στις κοινωνίες, εκτός από την ασυνέχεια υπάρχει και η συνέχεια, ας μην το ξεχνάμε. Οι καπιταλιστές θα γίνουν υπηρέτες μας. Αλλά αυτό δεν είναι καπιταλισμός.
Η τρίτη συνταγή εμφανίζεται με δύο συμπληρωματικές μορφές. Η πρώτη: να καταργήσουν συντάξεις, επιδόματα ανεργίας, επιδόματα αεργίας (ελάχιστο εγγυημένο εισόδημα), ποικίλα άλλα και πολλά επιδόματα, επιδοτήσεις, κοκ). Να ξεριζωθεί παντελώς το κράτος πρόνοιας. Εάν γίνει αυτό, έρχεται στο προσκήνιο η άλλη μορφή της συνταγής: να καταργηθεί η φορολόγηση του κεφαλαίου και των μεγάλων εισοδημάτων. Εάν καταργήσουν συντάξεις και επιδόματα, θα καταργηθεί η φορολόγηση · εάν καταργηθεί η φορολόγηση, θα καταργηθεί το κράτος πρόνοιας. Τι θα γίνει όμως εάν καταργηθούν συντάξεις, επιδόματα κι άλλες κοινωνικές παροχές (διανομή χρήματος): δεν χρειάζεται ούτε καν να το γράψω.
ΟΙ τρεις αυτές συνταγές δεν γίνεται να εφαρμοστούν – και να το θέλουν δεν θα το κάνουν, δεν μπορούν να το κάνουν, άρα, δεν το θέλουν. Εάν το κάνουν, δεν θα υπάρχει πια ο καπιταλισμός. Τι θα υπάρχει, θα το δούμε ένα άλλο πρωινό. Κι όμως, τις εφαρμόζουν – μερικώς και αποσπασματικώς. Το μεγαλύτερο μέρος της μεσαίας τάξης πήρε την κατηφόρα, κλαίει και οδύρεται αλλά τα κλάματα και οι οδυρμοί δεν συγκινούν τα μεγάλα αφεντικά. Οι μισθοί και τα μεροκάματα πέφτουν από το 1975 – αλλά είναι αδύνατον να καταργηθούν. Ο αυτοματισμός προχωράει, άλλοτε αργά κι άλλοτε ταχύρρυθμα, αλλά ποτέ δεν θα αυτοματοποιηθεί πλήρως η παραγωγή. Οι συντάξεις και τα επιδόματα περικόπτονανται αλλά δεν καταργούνται, δεν μπορεί να καταργηθούν.
ΔΕΝ ξέρουμε μέχρι σε ποιο σημείο θα προχωρήσει αυτή η σύνθετη διαδικασία. Υπάρχουν όρια: και στη μείωση των μισθών, και στην επέκταση του αυτοματισμού, και στη μείωση των συντάξεων/επιδομάτων. Ο καπιταλισμός τρώει αργά αλλά σταθερά τις σάρκες του – αργοπεθαίνει. Εάν τις φάει όλες άπαξ, με μιάς, θα χορτάσει μεν, θα το κατευχαριστηθεί αλλά θα πεθάνει. Αφού αργοπεθαίνει, οι κρίσεις είναι αναπόφευκτες – μάλλον μετά την πρώτη (τριετή) φάση της διαχείρισης της πανδημίας του κορονοϊού θα πάρουμε μια πρώτη γεύση. Θα έχουμε τα πρώτα ξεσπάσματα της εποχής της αυτοκαταστροφικής καταστροφής. Όσο αυτή η εποχή διαρκεί και παρατείνεται, τόσο θα έχουμε μια κάπως ευκρινή εικόνα για το προς τα που οδεύει ο καπιταλισμός: προς την αυτοακύρωσή του, προς την αυτοκατάργησή του.
ΑΠΟΜΕΝΕΙ να εξετάσουμε, να προσδιορίσουμε, τις εκδοχές των μετακαπιταλιστικών κοινωνιών. Πώς μπορούμε όμως να τις προσδιορίσουμε; Μόνο εάν διατυπώσουμε την εξής υπόθεση εργασίας: τι θα υποκαταστήσει την ανταλλαγή εμπορευμάτων μέσω του χρήματος;
Σχολιάστε ελεύθερα!