φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα
ΜΕΧΡΙ το 650-600 π. Χ. οι ναοί στην αρχαία Ελλάδα κατασκευάζονταν εξ ολοκλήρου από ξύλο. Μετά από αυτή την χρονολογία οι ναοί κατασκευάζονται από πέτρα, μάρμαρο συνήθως, και ξύλο, μέχρις ότου το ξύλο εκλείψει εντελώς – μόνο μάρμαρο! Η εξέλιξη αυτή μας βάζει σε σκέψεις και μας παρωθεί να διατυπώσουμε κάποια ερωτήματα. Γιατί αρχικά οι ναοί κατασκευάζονται από ξύλο και όχι από μάρμαρο; Τι προϋποθέσεις απαιτούνται για να κατασκευαστεί ένας ναός από μάρμαρο; Πώς διαμορφώθηκε η λατρεία του μαρμάρου, τι συμβολίζει το μάρμαρο, ποια είναι η σχέση αυτής της λατρεία με την δυτική Κυριαρχία;
Η χρήση του ξύλου ως το κατ΄ εξοχήν οικοδομικό υλικό στους μεταμυναϊκούς χρόνους μας εκπλήττει, αφού στη μυκηναϊκή κοινωνία η χρήση της πέτρας ως οικοδομικού υλικού, και όχι μόνο, ήταν διαδεδομένη – μαρτυρίες αυτής της χρήσης διασώζονται ακόμα (τείχη, τάφοι, θεμέλια ανακτόρων και οικιών, γέφυρες, γλυπτική, αγγεία και άλλα). Γιατί εγκαταλείφθηκε η χρήση της πέτρας; Γιατί επανήλθε πέντε αιώνες μετά; Επανήλθε αλλά η χρήση της περιορίστηκε στην κατασκευή ναών και τειχών. Παντού κυριαρχεί η χρήση του ξύλου. Οι κατοικίες, τα όπλα, τα μεταφορικά μέσα (άμαξες, πλοία), πολλά οικιακά σκεύη, πολλά εργαλεία κατασκευάζονταν από ξύλο. Η χρήση της πέτρας και των μετάλλων ήταν περιορισμένη (κάποια όπλα, κάποια εργαλεία, νομίσματα). Αναρωτιόμαστε εάν αυτή η γενικευμένη χρήση του ξύλου ως υλικού άφησε τα σημάδια της στη γλώσσα και στην επινόηση όρων και εννοιών. Και απαντάμε, ναι, άφησε πολλά σημάδια – τα πιο γνωστά είναι η τέχνη, η δομή και ύλη.
ΑΣ αρχίσουμε με την ύλη. Η αρχική σημασία της λέξης είναι δάσος, δασώδης περιοχή. Η αρχαιότερη μαρτυρία της λέξης εντοπίζεται στην Ιλιάδα (Ε 52, Κ 184, Μ 148 και αλλού) και με αυτή τη σημασία την διαβάζουμε σε όλα την αρχαιοελληνική γραμματεία μέχρι και τον Ξενοφώντα, 4ος π. Χ. αιώνα. Από πολύ νωρίς, το μαρτυρεί η Ιλιάδα (Η 418), έχει αποκτήσει και τη σημασία του κομμένου και επεξεργασμένου ξύλου, που θα χρησιμοποιηθεί στις οικοδομές, την ναυπηγεία, αλλά και της καύσιμης ύλης (ξυλεία). Ο υλοτόμος είναι ο ξυλοκόπος (Ιλιάδα Ψ 114). Ήταν τόσο γενικευμένη η χρήση του ξύλου σε όλες τις εκφάνσεις της κοινωνικής ζωής ώστε προς τα τέλη του 5ου αιώνα αποκτά τη σημασία του υλικού από το οποίο κατασκευάζεται κάτι,, η συμπαγής, άμορφη προς καταργασία ουσία (λατ. materia), με τον Αριστοτέλη όμως η χρήση αυτής της σημασίας στερεώνεται και γενικεύεται. Έτσι, με τον Αριστοτέλη, η λέξη ύλη μετεξελίσσεται σε φιλοσοφική έννοια που δηλώνει την ουσία των πραγμάτων, ‘ύλη μάλιστα μεν και κυρίως το υποκείμενον γενέσεως και φθοράς δεκτικόν’ (Περί γενέσεως και φθοράς Ι 4, 7). Ο σίδηρος είναι ύλη, δεν είναι ξύλο, είναι υλικό το οποίο υπόκειται σε αλλαγή! Ο Αριστοτέλης έπλασε και το επίθετο υλικός – και υλικώς (σωματικός, αντ. πνευματικός). Δεν θα ήθελα να παραλείψω την παρακάτω βιβλιογραφική αναφορά. Η Μαρία Ν. Αντωνοπούλου σε ένα πολύ ενδιαφέρον βιβλίο (σας το συνιστώ ανεπιφύλακτα, εάν δεν το έχετε διαβάσει – Κοινωνική πράξη και υλισμός. Σπουδή στην κοινωνιολογία της γνώσης. Αλεξάνδρεια, 2000) υποστηρίζει ότι η έννοια της ύλης εμφανίζεται κάθε φορά που γενικεύεται η εμπορευματική παραγωγή (αρχαία Ελλάδα, Αναγέννηση, 17ος και 19ος αιώνας).
ΑΣ δούμε τώρα την τέχνη. Την πρώτη γραπτή μαρτυρία θα την βρούμε επίσης στην Ιλιάδα (Γ 61 και συχνά αλλού) και δηλώνει την επιδεξιότητα, την ικανότητα κατασκευής κάποιου αντικειμένου – παραπέμπει στην χειρωνακτική εργασία. Πληθώρα ενδείξεων μας ωθεί να ισχυριστούμε ότι αυτή η σημασία είναι δευτερογενής. Ευλόγως αναρωτιόμαστε: εάν το μόνο σχεδόν υλικό κατασκευής εργαλείων, όπλων, μεταφορικών μέσων, αντικειμένων ήταν το ξύλο, μήπως αυτή η δεξιότητα, η ικανότητα ήταν αρχικά αυτή της επεξεργασίας του ξύλου; Η απάντηση είναι καταφατική – πολλές οι γλωσσικές μαρτυρίες. Οι λέξεις τέκτων (ξυλουργός, Ιλιάδα ζ 35 και αλλού ) και αρχιτέκτων (αρχιξυλουργός, πρωτομάστορας, από τον Αριστοτέλη και μετά) επιβεβαιώνουν την εικασία μας. Η λέξη τέχνη προέρχεται από το *τεκ-σνα, όπου το μόρφημα *τεκ- έχει άμεση σχέση με το *τοκ- : τόκος > γέννηση. Η κατασκευή ενός αντικειμένου από ξύλο εκλήφθηκε ως γέννηση, γένεση – καθαρά ποιμενική αντίληψη! Η λέξη τέχνη απέκτησε πολλές σημασίες έως ότου πάρει αυτή που γνωρίζουμε – την ικανότητα πρόκλησης, δημιουργίας αισθητικής συγκίνησης μέσω της ύλης. Λέμε όμως, μάθε τέχνη κι άστηνε κι άμα πεινάσεις γάμησέ τα! Πήρε τη σημασία του επαγγέλματος, του επιτηδεύματος – από τον Ηρόδοτο και μετά. Πριν αποκτήσει τη σημασία που γνωρίζουμε δήλωνε την δεξιότητα, την ικανότητα εφαρμογής γνώσεων που αποκτήθηκαν θεωρητικά, όχι εμπειρικά – ήδη από τον Πλάτωνα (Φαίδρος, 245a).
Η δομή είναι μια λέξη που πλάστηκε στα τέλη του 3ου π. Χ. αιώνα αλλά μόνο τον 1ο μ. Χ. αιώνα πήρε τη σημασία οικοδόμημα (Ιώσηπος, Αρχαιολογία Ιουδαϊκή, 15 ΙΙ, 3). Ο δόμος όμως (οικία, κατοικία, σπίτι) ήταν μια πολύ κοινή λέξη από την Ιλιάδα και μετά. Η λέξη δομή μετά τον Ιώσηπο δεν ξαναχργησιμοποιήθηκε, έως ότου την χρησιμοποιήσαμε για να μεταφράσουμε τη λέξη structure και να επινόησουμε και τον όρο δομισμός. Συγγενείς με τον δόμον είναι η λέξη δωμάτιον <δω. Γνωρίζοντας ότι οι οι δόμοι (οι οικίες, τα σπίτια) ήταν κατασκευασμένες από ξύλο, καλάμια και λάσπη (και μαλλί) πάνω σε πέτρινα θεμέλια, το ρήμα δέμω (Ιλιάδα και μετά) σημαίνει κατασκευάζω σπίτι από ξύλο. Έτσι λοιπόν, η δομή δεν είναι απλά το οικοδόμημα αλλά ο ξύλινος σκελετός, η ξυλοδεσιά του σπιτιού που επενδύεται με καλάμια τα οποία καλύπτονται με λάσπη ανακατεμένη με κοπριά και μαλλί.
ΓΝΩΡΙΖΟΥΜΕ, φίλες και φίλοι, ότι οι ποιμενικές κοινωνίες δεν χρησιμοποιούσαν την πέτρα, δεν γνώριζαν την επεξεργασία της και τη χρήση της. Το λεξιλόγιο της πέτρας στην αρχαιοελληνική γλώσσα είναι φτωχό και σχεδόν όλο μη αρχαιοελληνικής προέλευσης, όπως και οι περισσότεροι αρχιτεκτονικοί (οικοδομικοί) όροι. Γιατί οι ποιμένες δεν είχαν καμιά σχέση με την πέτρα; Για δύο λόγους. Πρώτον, στις στέπες δεν υπάρχουν πέτρες. Δεύτερον, και να υπήρχαν δεν θα τις χρησιμοποιούσαν διότι ήταν νομάδες και η πέτρα όπως γνωρίζουμε είναι πολύ βαριά. Οι αγροτικές όμως νεολιθικές κοινότητες είχαν μια παράδοση επεξεργασίας της πέτρας πολλών χιλιάδων ετών. Με κριτήριο της χρήσης του λίθου χαρακτηρίζουμε την παλαιολιθική και τη νεολιθική εποχή! Οι αγροτικές νεολιθικές κοινότητες χρησιμοποιούσαν ευρύτατα την πέτρα στην κατασκευή κατοικιών, εργαλείων, οικιακών σκευών, εργαλείων κυνηγιού και πολλών τεχνουργημάτων. Ήταν μόνιμα εκτατεστημένες κοινωνίες που επιδίωκαν να κατασκευάζουν οικοδομήματα που θα αντείχαν στο χρόνο – και δεν καίγονται. ‘Ετσι, περιοριζόταν και ο χρόνος εργασίας.
ΟΙ ποιμένες νομάδες χρησιμοποιούσαν το ξύλο και το δέρμα για να καλύψουν κατασκευάσουν εργαλεία και αντικείμενα που χρειάζονταν. Λησμόνησαν παντελώς την επεξεργασία και τη χρήση της πέτρας αφού ήταν νομάδες και πέτρες δεν υπήρχαν. Άρχισαν να χρησιμοποιούν την πέτρα σε μνημειώδεις κατασκευές μόνο μετά την κατάκτηση των περιοχών των αγροτικών κοινοτήτων. Τις οποίες βέβαια έκτισαν οι Υποτελείς τους, οι κάτοικοι των αγροτικών κοινοτήτων. Μετά την καταστροφή των μυκηναϊκών διοικητικών κέντρων περί το 1200 π. Χ. από τους εξεγερμένους Υποτελείς που είχαν εξαθλιωθεί παντελώς από την χωρίς όρια αρπακτικότητα των ελληνοφώνων κυριάρχων, οι κατακτητές ξέμειναν από Υποτελείς καλλιεργητές της γης και έτσι αναγκάστηκαν να καταφύγουν στην εκτροφή των ζώων. Η γνώση της επεξεργασίας της πέτρας και της χρήσης της στην οικοδόμηση κατοικιών χάθηκε και γενικεύτηκε ξανά η χρήση του ξύλου. Οι κατακτητές Σπαρτιάτες όμως δεν ξέμειναν!
ΤΟΝ 7ο και 6ο π. Χ. αιώνα γενικεύτεται αφενός η χρήση των δούλων στην καλλιέργεια των μεγάλων εκτάσεων γης των γαιοκτημόνων και αφετέρου πέραν αυτής. Η ύπαρξη πολλών δούλων και ακτημόνων ήταν η βασική προϋπόθεση της μετάβασης από τη χρήση του ξύλου στην χρήση της πέτρας για την οικοδόμηση κυρίως τεράστιων ναών και τειχών. Εάν δεν υπήρχαν οι δούλοι και οι θήτες (ακτήμονες) , ούτε Παρθενώνας θα υπήρχε ούτε Ακρόπολη, δεν θα υπήρχε ούτε ένας αρχαιοελληνικός ναός.
Σχολιάστε ελεύθερα!