οι τέσσερις τρόποι κατανάλωσης του κοινωνικού πλούτου: 1. το μοίρασμα

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

ΜΕ την πρώτη πρόταση του ‘Κεφαλαίου’ ο Κάρολος, ο φίλος μας, ένας από τους πολλούς φίλους μας, και φίλες μας,  στις κοινωνίες που κυριαρχεί ο καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής ο πλούτος εμφανίζεται ως ένας τεράστιος σωρός εμπορευμάτων, ανοίγει δύο δρόμους, τον ένα συνειδητά, τον οποίο και ακολουθεί, τον άλλον μάλλον όχι συνειδητά –  αυτόν θα τον ακολουθήσουμε εμείς με τη βοήθειά του, με τον δρόμο που ακολούθησε. Ακολουθεί τον δρόμο της ανάλυσης του εμπορεύματος, του χρήματος και του κεφαλαίου, του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής (αρπαγής είναι το σωστό), εμείς θα ακολουθήσουμε τον δρόμο της μελέτης και ανάλυσης του πλούτου των κοινωνιών, όπως ακριβώς γράφει, του κοινωνικού πλούτου. Οδηγός μας είναι αυτό το πολύτιμο εμφανίζεται, εμφανίζεται σαν ένας τεράστιος σωρός από εμπορεύματα, εμφανίζεται, νομίζουμε ότι είναι αλλά δεν είναι, δεν αποτελείται! Γιατί γράφει εμφανίζεται; Διότι το εμπόρευμα δεν είναι μόνο ανταλλακτική αξία, είναι και χρηστική αξία, αξία χρήσης. Το χαρτί υγείας που αγοράζουμε δεν είναι μόνο εμπόρευμα, το οποίο αποφέρει κέρδος στον έμπορο ή στον βιομήχανο καπιταλιστή  αλλά κι ένα προϊόν με το οποίο ικανοποιούμε κάποια βασική ανάγκη. Αυτή όμως η βασική ανάγκη ικανοποιείται ιστορικά με πολλούς τρόπους και στο μέλλον μπορεί να μην χρησιμοποιούμε αυτόν τον τρόπο, το χαρτί υγείας,  αλλά να επιστρέψουμε σε κάποιον του παρελθόντος – στο νερό! Όταν κάποιος νεοέλληνας ήθελε κάποτε να βρίσει έναν άλλον του έλεγε, άντε ρε πλύνε τον κώλο σου, δηλαδή, άντε ρε παλιοτουρκαλά, παλιομουσουλμάνε! Θα μπορούσε λοιπόν, φίλες και φίλοι, να γραφεί ένα τρίτομο έργο με τίτλο Ο ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΣ ΠΛΟΥΤΟΣ και πιθανόν να γραφεί κάποτε στο μέλλον. Χαίρομαι πολύ που θα πεθάνω ήσυχος γνωρίζοντας ότι υπάρχουν πολλοί νέοι και πολλές νέες που είναι φιλομαθείς, ανοιχτόμυαλοι, πολύ ευρέων πνευματικών οριζόντων. Αυτοί είναι οι φίλες και οι φίλοι στους οποίους απευθύνομαι κάθε πρωί-  όχι μόνο αυτοί, βέβαια. Το τονίζω γιατί δεν θέλω να σταματήσουν να πίνουν τσιπουράκι μαζί μου.

ΣΗΜΕΡΑ θα ασχοληθούμε με μια πτυχή του κοινωνικού πλούτου, τους τρόπους κατανάλωσής του και συγκεκριμένα με έναν από αυτούς, τον πρώτο ιστορικά εμφανιζόμενο και τις επόμενες μέρες και με τους άλλους τρεις. Αν και λογικά προηγείται η μελέτη της παραγωγής του, θα την αφήσουμε για το μέλλον, μιας και περιστασιακά θα αναφερθούμε και σε αυτήν την πτυχή. Θα κάνω μια πολύ σύντομη παρέκβαση που θα μας βοηθήσει στην εξέταση του σημερινού θέματός μας. Μία, η πρώτη,  από τις δύο φιλοδοξίες που είχα στη ζωή μου ως νέος ήταν να γίνω προϊστορικός  αρχαιολόγος (η άλλη να γίνω αρθρογράφος –  όχι δημοσιογράφος –  σε μεγάλη εφημερίδα),  να ασχοληθώ με την ανασκαφή των νεολιθικών αγροτικών κοινοτήτων. Αποδείχτηκε πώς ήμουν πλήρως ανίκανος να υποστώ όσα πρέπει να υποστεί κάποιος για να εκπληρώσει τις φιλοδοξίες του, ήμουνα δηλαδή πάρα πολύ ελεύθερος. Δεν μπορώ την πνευματική πειθαρχία, βαριέμαι πολύ εύκολα ένα θέμα και πρέπει να πάω αλλού, είμαι αναποτελεσματικός, καθόλου συστηματικός, δεν τελειώνω ποτέ αυτό που αρχίζω και άλλα πολλά. Μελετούσα και συνεχίζω να μελετάω τις νεολιθικές αγροτικές κοινότητες, διάβαζα και συνεχίζω να διαβάζω κάποια πράγματα που μου  ΄ρχεται να κόψω τις φλέβες μου, να ησυχάσω, δεν μπορώ άλλο πια. Τι διαβάζω; Θα σας πω.

ΔΙΑΒΑΖΩ λοιπόν ότι ο οψιδιανός από τη Μήλο που βρίσκουμε σε νεολιθικές κοινότητες σε όλη την ελλαδική χερσόνησο και σε πολλά μέρη της βαλκανικής, και πέραν αυτής,  από το 6.000 π. Χ. μέχρι και το 2.000 π. Χ. είναι ενδείξεις διεξαγωγής εμπορίου. Ποιες ενδείξεις;  Βεβαιότητα. Διαβάζω ακόμα ότι το κεντρικό μεγάλο κτίριο που ήταν χτισμένο στο κέντρο πολλών κοινοτήτων ήταν το παλάτι του τοπικού άρχοντα. Αυτό λέγεται προβολή του παρόντος στο παρελθόν, λέγεται αναχρονισμός. Είναι η πιο μεγάλη παγίδα, η πιο μεγάλη τύφλωση. Νεαρές φίλες και νεαροί φίλοι, τα μάτια σας δεκατέσσερα!

ΕΠΑΝΕΡΧΟΜΑΙ στο θέμα μου. Ο κοινωνικός πλούτος είναι όλα αυτά που παράγουμε, κατασκευάζουμε, επινοούμε, εκφράζουμε, υλικά και άυλα αποτελέσματα της εργασίας μας, της δημιουργίας μας, της έκφρασής μας. Γιατί λέγεται κοινωνικός;  Διότι, πρώτον,  για να υπάρξει προϋποθέτει την κοινωνία και, δεύτερον, αυτό που παράγουμε και κατασκευάζουμε και επινοούμε και εκφράζουμε προσφέρεται στην κοινωνία, δεν είναι για μας , για τους άλλους είναι, όσο κι αν ένα πολύ μικρό μέρος προορίζεται για μας τους ίδιους, ως πρόσωπα. Θα πάω να μαζέψω φρούτα, ε, θα φάω και κανένα. Δεν θα τα φάω όλα –  θα φάνε και οι άντρες που πήγαν στο κυνήγι, θα φάνε και οι γυναίκες και τα παιδιά που πήγαν να βγάλουν ρίζες. Η βιομηχανία που φτιάχνει παπούτσια δεν τα φτιάχνει για τους εργάτες της, τα φτιάχνει για όλους τους άλλους. Το εμπορεύματα είναι κοινωνικός πλούτος γιατί προορίζονται για τους άλλους, έτσι δεν είναι, Κάρολε; ( Η καπιταλιστική εργασιακή διαδικασία και η αξία χρήσης των εμπορευμάτων παραπέμπουν, υπανίσσονται τον ζωντανό, εμμενή κομμουνισμό –  θα το εξετάσουμε στο μέλλον). Οι τροφοσυλλέκτες και κυνηγοί (και ψαράδες) παρήγαγαν όλοι και όλες μαζί τον κοινωνικό πλούτο και τον μοιράζονταν. Εάν κάποιος, κάποια μάθαινε κάτι, βρήκε ένα νέο καρπό που τρώγεται, το μετέδιδε αμέσως σε όλους και σε όλες. Έτσι τη βγάλαμε καθαρή, όχι με μπουνιές και με βρισίδια μέσα στο σούπερμάρκετ! Οι κοινωνίες αυτές έχουν χαρακτηριστεί ως κοινωνίες του μοιράσματος. Εάν δεν έχετε διαβάσει το βιβλίο ΚΟΙΝΩΝΙΕΣ ΜΟΙΡΑΣΜΑΤΟΣ, σας το συνιστώ ανεπιφύλακτα (Πολιτειακές Εκδόσεις, μετ. Θανάσης Κουραβέλος, χ.χ.). Πρόκειται για μια συλλογή μελετών κοινωνικής ανθρωπολογίας που δημοσιεύτηκαν μεταξύ του 1972 και 2001. Ο κοινωνικός πλούτος λοιπόν, φίλες και φίλοι, παράγεται από όλους και όλες και μοιράζεται μεταξύ αυτών που συμμετείχαν ή και δεν συμμετείχαν στην παραγωγή του. Ασφαλώς και υπάρχουν κανόνες του μοιράσματος, οι οποίοι όμως αποβλέπουν στο εξής σημαντικό: στην εξάλειψη της πιθανότητας εμφάνισης προνομίων ή διατύπωσης αξιώσεων προνομίων. Με τη συλλογική παραγωγή του κοινωνικού πλούτου και το μοίρασμά του γίναμε άνθρωποι, μας πήρε πολλά εκατομμύρια χρόνια,  και έτσι υπήρξαμε για τα 110.000 χρόνια από τα 120.000 που θεωρείται πώς είμαστε homines sapientes. Εννοείται ότι το μοίρασμα δεν χάθηκε· μπορεί να περιορίστηκε, μπορεί να καταστάλθηκε, μπορεί να γελοιοποιήθηκε και να περιφρονήθηκε αλλά δεν χάθηκε και δεν πρόκειται να χαθεί. Όταν πάμε να πιούμε τσιπουράκι, τα μεζεδάκια και το τσίπουρο τα μοιραζόμαστε, έτσι δεν είναι; Το μοίρασμα δεν μπορεί να χαθεί –  μπορεί να περιθωριοποιηθεί και να συρρικνωθεί αλλά να χαθεί δεν γίνεται. Θα ήθελα να προσέξουμε το εξής: ο πλούτος μοιράζεται, δεν διανέμεται. Την διαφορά θα την δούμε όταν εξετάσουμε τον τρίτο τρόπο κατανάλωσης του κοινωνικού πλούτου, την διανομή.

Η γενικευμένη κοινοκτησία και κοινοχρησία, η εμμονή στην αυτάρκεια και η συνειδητοποίηση και αποδοχή της εξάρτησης από τη φύση και τους άλλους (αυτή είναι η κοινωνία) δεν άφηνε περιθώρια για ανταλλαγή μέσα στην τροφοσυλλεκτική-κυνηγητική-αλιευτική ομάδα. (Τονίζω το αλιευτική διότι το έχουμε παραβλέψει και είναι σοβαρό παράπτωμα). Δεν υπήρχε ενδοκοινοτική ανταλλαγή, υπήρχε όμως διακοινοτική. Αλλά δεν ήταν ανταλλαγή που θα κάλυπτε κάποια χρεία, κάποια έλλειψη (εμμονή με την αυτάρκεια, εμμονική αποφυγή της εξάρτησης από άλλες ομάδες) αλλά ήταν συμβολική ανταλλαγή που αποσκοπούσε στην σύμπηξη και διακήρυξη φιλικών σχέσεων με τις άλλες ομάδες. Να πώς έφτασε ο οψιδιανός από τη Μήλο στις νεολιθικές αγροτικές κοινότητες της σημερινής Ρουμανίας, λόγου χάριν! Για τις αποστολές εφοδιασμού θα γράψω αύριο. Για την ανταλλαγή περισσότερα όταν θα ασχοληθούμε με τον τέταρτο τρόπο κατανάλωσης του κοινωνικού πλούτου, την ανταλλαγή εμπορευμάτων μέσω του χρήματος.

Η συμβολική ανταλλαγή δεν γνώριζε τη μέτρηση και την ισοδυναμία. Δεν τους ενδιέφερε πόσα και τι έδωσες, πόσα και τι πήρες. Αυτό που τους ενδιέφερε ήταν η σύμπηξη και η διακήρυξη των φιλικών σχέσεων. Η στάση αυτή μόλις που επιβιώνει σήμερα –  επιβιώνει όμως. Θα δούμε πώς εμφανίζεται η μέτρηση και η ισοδυναμία.

ΑΥΤΑ για σήμερα, φίλες και φίλοι. Αύριο θα εξετάσουμε τον δεύτερο ιστορικό τρόπο κατανάλωσης του κοινωνικού πλούτου: την ανοιχτή έκθεση του κοινωνικού πλούτου και την ελεύθερη πρόσβαση σε αυτόν που διαπιστώνουμε  στις  νεολιθικές αυτόνομες αγροτικές κοινότητες. Για να μην παρεξηγηθώ, θα ήθελα να τονίσω ότι οι τρόποι κατανάλωσης του κοινωνικού πλούτου που μελετάμε υπήρξαν μεν στην καθαρή μορφή που τους παρουσιάζω αλλά ιστορικά υπήρξε μια τεράστια ποικιλία μεταβατικών καταστάσεων όπου συνυπάρχουν πολλές εκδοχές του κάθε τρόπου κατανάλωσης του κοινωνικού πλούτου αλλά και περισσότεροι του ενός τρόπου. Το μοίρασμα δεν εξαφανίστηκε στις νεολιθικές κοινότητες αλλά υπήρξε συμπληρωματικά. Άλλωστε, η ανοιχτή έκθεση και η ελεύθερη πρόσβαση είναι ένας τρόπος μοιράσματος σε νέες παραγωγικές και κοινωνικές συνθήκες, τις οποίες θα εξετάσουμε αύριο το πρωί.