το παρελθόν είναι απρόβλεπτο (ρώσικο γνωμικό)
φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα
ΣΗΜΕΡΑ θα αναζητήσουμε την προέλευση της αντίληψης του παρελθόντος και της ιστορίας – με τις δύο σημασίες της, των γεγονότων που έχουν συμβεί και της ιστοριογραφίας. Θα στρέψουμε το βλέμμα μας στο παρελθόν – αυτό δεν συνηθίζουμε να κάνουμε άλλωστε και ως άτομα και ως κοινωνία ή δυτικός πολιτισμός; Αυτό συνηθίζουμε να κάνουμε. Το θεωρούμε αυτονόητο. Το παρελθόν μάς ενδιαφέρει περισσότερο από το μέλλον. Το μέλλον είναι άγνωστο, απροσδιόριστο, απρόβλεπτο – οπότε, πώς θα μπορούσαμε να ασχοληθούμε με αυτό;
ΕΙΜΑΣΤΕ βέβαιοι και βέβαιες ότι αυτή η προσήλωση και ενασχόληση με το παρελθόν είναι κάτι πολύ φυσικό, είναι ανθρωπολογικό χαρακτηριστικό, είναι ανθρώπινη συνθήκη. Δεν είναι όμως έτσι τα πράγματα. Η προσήλωση και η ενασχόληση με το παρελθόν είναι μια πολιτισμική παράδοση που εμφανίστηκε πολύ πρόσφατα – σε σχέση με τα 120.000 χρόνια ύπαρξης του ανθρώπου. Και εμφανίστηκε σε συγκεκριμένες κοινωνίες, σε συγκεκριμένες εποχές. Η παράδοση αυτή, αυτός ο τρόπος σκέψης τείνει πλέον να γίνει παγκόσμια γιατί ο κατ΄ εξοχήν φορέας της, ο δυτικός πολιτισμός, έχει γίνει πλέον παγκόσμιος.
ΜΕΧΡΙ την εμφάνιση λοιπόν αυτής τής στάσης, της κυριαρχίας του παρελθόντος, όλες οι κοινωνίες και όλοι οι πολιτισμοί, που δεν ήταν και πολλοί, όπως θα δούμε, ενδιαφέρονταν για το μέλλον και αδιαφορούσαν για το παρελθόν. Το παρελθόν σχεδόν δεν υπήρχε – εξαντλούνταν στις μνήμες του κάθε ατόμου ξεχωριστά. Δεν υπήρχαν αξιόλογα γεγονότα που θα άξιζε να τα θυμούνται. Δεν υπήρχαν; Μα είναι δυνατόν; Γιατί δεν υπήρχαν; Και, εάν δεν υπήρχαν, γιατί μια κοινωνία, ένας πολιτισμός να ασχοληθεί με το παρελθόν; Για ποιο λόγο;
ΑΣ δούμε τι συνέβαινε στις τροφοσυλλεκτικές-κυνηγητικές κοινωνίες, οι οποίες καλύπτουν χρονικά το συντριπτικά μεγαλύτερο μέρος της παγκόσμιας ιστορίας. Οι κοινωνίες αυτές είχαν ιστορία – δεν υπάρχει ανθρώπινη κοινωνία χωρίς ιστορία. Δεν την γνώριζαν όμως γιατί δεν τους ενδιέφερε. Ήταν πολύ μακρινή. Κάποτε κατοικούσαν αλλού αλλά κανείς δεν θυμόταν πού, δεν είχε καταγραφεί στη συλλογική μνήμη (με την οποία θα ασχοληθούμε στο μέλλον). Κάποτε δεν είχαν τόξα ή μπούμεραγκ αλλά αυτό δεν το γνώριζαν. Δεν τους ενδιέφερε η προέλευση της απαγόρευσης της αιμομειξίας. Κάποτε πολλούς καρπούς δεν τους έτρωγαν αλλά δεν τους ενδιέφερε να μάθουν πότε έμαθαν να τους τρώνε. Εάν μάθαιναν να τρώνε κάποιο άλλο φυτό, η γνώση αυτή τους ήταν αδιάφορη. Μπορεί να γινόταν κάποιος φόνος αλλά ούτε αυτό τους ενδιέφερε – πάντοτε γινόταν φόνοι, αν και όχι πολύ συχνά.
ΔΕΝ τους ενδιέφερε το παρελθόν. Αυτό μεταβιβαζόταν ως γλώσσα, ως μύθοι, ως κοινωνικοποίηση, ως γνώση από γενιά σε γενιά – η προέλευση όλων αυτών δεν τους ενδιέφερε. Αυτό που τους ενδιέφερε ήταν το μέλλον. Από αυτό το ενδιαφέρον εξαρτιόταν η ύπαρξή τους, η αναπαραγωγή της κοινωνίας. Τι τους ενδιάφερε σχετικά με το μέλλον; Η φροντίδα του.
Η φροντίδα του μέλλοντος ήταν η κομβική προσήλωση, το κομβικό ενδιαφέρον. Δεν θα σκότωναν θήραμα που εγκυμονούσε! Μετέδιδαν όλη την υπάρχουσα γνώση στα παιδιά! Οι σχέσεις συμβίωσης και συνεργασίας τόσο με τη φύση όσο και με τους άλλους ήταν ο βασικός τρόπος ανάπτυξης των δεξιοτήτων (κοινωνικών, ψυχικών, πνευματικών, σωματικών) και αυτή η ανάπτυξη ήταν ο βασικός τρόπος φροντίδας του μέλλοντος. Δεν τους ενδιέφερε να μάθουν το μέλλον, το γνώριζαν. Θα πήγαιναν για κυνήγι, για συλλογή καρπών, για ψάρεμα, θα γερνούσαν, θα πέθαιναν. Δεν υπήρχαν έκτακτα γεγονότα, δεν υπήρχαν έκτακτες ειδήσεις.
Η ίδια αδιαφορία για το παρελθόν και την ιστορία υπήρχε και στις νεολιθικές εξισωτικές και αυτόνομες κοινότητες. Μόνο που τώρα συνέβη κάτι: η φροντίδα του μέλλοντος έγινε πολύ επικακτική. Γιατί; Λόγω της καλλιέργειας της γης και της αποθήκευσης των προϊόντων. Το μέλλον θα υπήρχε μόνο εάν καλλιεργούνταν η γη και αποθηκευόταν η σοδειά! Έτσι, το ενδιαφέρον για το μέλλον γίνεται αποίκιση του μέλλοντος, έλεγχος του μέλλοντος. Θα ήθελα να επιστήσω την προσοχή σας σε αυτή την εξέλιξη, σε αυτό το κομβικό σημείο της παγκόσμιας ιστορίας γιατί θα μας φανεί πολύ χρήσιμο στην κατανόηση της προέλευσης της Κυριαρχίας. Θα ήθελα να σημειώσω ακόμα ότι επειδή ζούμε από την καλλιέργεια της γης, επειδή αποθηκεύουμε την τροφή μας, η αποίκιση και ο έλεγχος του μέλλοντος δεν γίνεται να διαγραφούν.
ΑΝ τώρα στρέψουμε το φιλέρευνο βλέμμα μας στις ποιμενικές κοινωνίες θα δούμε κάποιες πολύ διαφορετικές καταστάσεις. Θα δούμε ότι το βλέμμα μετατοπίζεται από την φροντίδα του μέλλοντος (η οποία βεβαίως δεν εξαλείφεται, καμιά κοινωνία δεν μπορεί να την εξαλείψει) στο παρελθόν. Γιατί και πώς συνέβη αυτό; Μία είναι η απάντηση: ο πόλεμος. Οι κοινωνίες αυτές ήταν οι πρώτες πολεμικές κοινωνίες. Πολεμική κοινωνία είναι η κοινωνία που δεν μπορεί να αναπαραχθεί χωρίς τον πόλεμο. Ο πόλεμος είναι η ζωή τους. Ο πόλεμος είναι το μέλλον. Ο πόλεμος είναι ο κομβικός τρόπος αποίκισης και ελέγχου του παρελθόντος. Θα επιβιώσω ως ποιμενική κοινωνία μόνο εάν νικήσω, εάν εκδιώξω ή εξοντώσω τους γείτονες (γένος, φρατρία, φυλή, ομοσπονδία φυλών). Η βία, ο φόνος, η αρπαγή, η λεία, η νίκη, η εξόντωση αποικίζει και ελέγχει το μέλλον. Ο πιο ισχυρός αποικίζει και ελέγχει το μέλλον. Το βασικό μέλημα είναι η αύξηση της ισχύος. Και η αύξηση της ισχύος αφορά το μέλλον.
Το πώς θα γίνω πιο ισχυρός, πώς θα αυξήσω την ισχύ, την δυνατότητα να επιβάλω και να πραγματοποιώ την επιθυμία μου, εξαρτάται από το παρελθόν. Πώς έγινα ισχυρός στο παρελθόν; Αυτό το ερώτημα εγκαινιάζει την στροφή από το μέλλον στο παρελθόν για να επιστρέψει και πάλι στο μέλλον. Ενώ μέχρι τώρα η ιστορία δεν είχε παρελθόν, τώρα το παρελθόν αποκτά ιστορία.
ΠΩΣ έγινα λοιπόν ισχυρός στο παρελθόν; Με το κλέος, με τη δόξα, με τη φήμη. Το κλειδί για να κατανοήσουμε τη μετατόπιση του βλέμματος από το μέλλον στο παρελθόν είναι το κλέος – το κλέος είναι αυτό που λέγεται, που συζητιέται για μένα, τον πολεμιστή ποιμένα, τον ήρωα. Να ο ηρωισμός για άλλη μια φορά μπροστά μας! Τι λένε οι άλλοι για τον ήρωα; Γιατί να έχει τόσο μεγάλη σημασία το τι λέγεται για τον ήρωα;
Πολέμησε γενναία ή δείλιασε; Έδειξε ζήλο ή αδιαφόρησε; Αυτά συζητιούνται για τον ήρωα. Εάν πολέμησε γενναία, εάν δεν δείλιασε, εάν έδειξε ζήλο, εάν δεν αδιαφόρησε, θα πρέπει να αναγνωριστεί και να αμειφθεί. Υπερέχει έναντι των άλλων και πρέπει να ανταμειφθεί. Πώς; Θα πρέπει να αναγνωριστεί η υπεροχή του – αυτό λέγεται τιμή. Δεν θα ήθελα να το ξεχάσετε. Αντιλαμβάνεστε το γιατί. Πώς θα ανταμειφθεί όμως; Με τη συμμετοχή στη διανομή της λείας. Θα γίνει πιο πλούσιος. Εάν μιλούν για σένα, εάν έχεις κλέος, θα έχεις και πλούτο, θα έχεις και ισχύ. Θα εξιστορούνε τι έκανες, θα μιλούν για σένα τι έκανες στο παρελθόν.
ΠΟΙΟΙ θα το κάνουν αυτό; Η ποιμενική κοινότητα αλλά κυρίως οι αοιδοί. Βρισκόμαστε στη πηγή της προέλευσης της επικής ποίησης, της ποιμενικής προφορικής ποιητικής αφήγησης. Αφηγούμαι το παρελθόν για να αποικίσουμε το μέλλον. Κτήμα ες αεί – έτσι δεν αρχίζει το έργο του Ηροδότου και του Θουκυδίδη; Εάν δεν υπήρχε επική ποίηση, δεν θα υπήρχε και ιστορία. Ό,τι συνέβη στο παρελθόν θα συμβεί και στο μέλλον – αυτό μας λέει ο Θουκυδίδης, ο Μακιαβέλι, ο Κονδύλης και άλλοι.
ΚΟΥΡΑΣΤΗΚΑ και δεν θέλω να σας κουράσω άλλο. Θα συνεχίσω αύριο το πρωί και θα ασχοληθώ με κάποια ερωτήματα. Γιατί, ενώ δεν γίνεται, ως παραγωγοί του κοινωνικού πλούτου, να μην φροντίζουμε το μέλλον, έχουμε στραμμένο το βλέμμα μας στο πάρελθόν; Που οφείλεται αυτή η αντίφαση, ποιες είναι οι συνέπειές της; Μπορεί να ξεπεραστεί; Δεν θα είναι ένα κοσμογονικό, συγκλονιστικό ξεπέρασμα;
Σχολιάστε ελεύθερα!