φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα
ΤΙ σημαίνει η αρχαία ελληνική λέξη ‘φιλοσοφία’; Μα ό,τι και η λέξη φιλοσοφία της νεοελληνικής γλώσσας και των άλλων γλωσσών (philosophy, philosophie, philosophia, κλπ) που τη δανείστηκαν, θα μου πείτε. Διαφωνώ. Γνωρίζουμε ότι δεν υπάρχει σήμερα ένας γενικά αποδεκτός ορισμός της φιλοσοφίας – οι ορισμοί που έχουν προταθεί είναι πάρα πολλοί, αμέτρητοι. Πώς να εξηγήσουμε αυτή την ασυμφωνία; Σήμερα θα ασχοληθούμε με την προέλευση αυτής της ασυμφωνίας. Πηγή της είναι η μη κατανόηση της σημασίας της αρχαίας ελληνικής λέξης.
ΓΙΑ να κατανοήσουμε το ζήτημα που θα μας απασχολήσει, για να κατανοήσουμε τις διαστάσεις του μεταφραστικού δράματος, θα εξετάσουμε άλλες δύο λέξεις της αρχαίας ελληνικής: τις λέξεις πόλις και δημοκρατία. Πρέπει να τις μεταφράζουμε; Αν ναι, γιατί δεν το κάνουμε; Αν όχι, γιατί όχι; Τη λέξη πόλις την μεταφράζουμε, τη λέξη δημοκρατία όχι, όπως και τη λέξη φιλοσοφία. Πώς μεταφράζουμε τη λέξη πόλις; Άλλοτε με τη λέξη ‘πόλη’κι άλλοτε με τη φράση ‘πόλη-κράτος᾿. Και οι δύο μεταφράσεις είναι απαράδεκτες, παντελώς απαράδεκτες. Είναι μεταφραστικά εγκλήματα, ανοσιουργήματα. Λίαν επιεικώς. Η απόδοση ‘πόλη’ είναι τερατούργημα: δεν υπήρχαν πόλεις στην αρχαία Ελλάδα. Η αρχαία Αθήνα δεν ήταν πόλη. Όταν έλεγαν η πόλις των Αθηναίων (ανδρών, εννοείται) εννοούσαν όλη την Αττική, γεωγραφικά, και το σύνολο των ανδρών πολεμιστών που ζούσαν σε αυτόν τον γεωγραφικό χώρο. Η αρχαία Αθήνα δεν ήταν πόλη, ήταν άστυ – το κλεινόν άστυ. Το άστυ διαφέρει από την κώμη, που είναι το χωριουδάκι. Η πόλις των Αθηναίων είχε ένα άστυ και πολλά χωριουδάκια, γύρω στα 150 (τα οποία είναι γνωστά και ως δήμοι, που είναι όρος διοικητικός). Ποια είναι η διαφορά μεταξύ άστεως και κώμης; Το άστυ είναι μια μεγάλη κώμη, μεγάλο χωριό, στο οποίο είναι συγκεντρωμένα τα βιοτεχνικά εργαστήρια, κυρίως αγγειοπλαστικής και μεταλλουργίας, άρα είναι χώρος ανταλλαγών και εσωτερικού εμπορίου (καπηλεία), χώρος εξωτερικού εμπορίου, κυρίως δουλεμπορίου, και άρα χώρος πολιτικής συνάθροισης. Το άστυ της Αθήνας ήταν ένα μεγάλο χωριό, πανβρώμικο, που οι κάτοικοί του γνωρίζονταν όλοι μεταξύ τους και δεν ξεπερνούσαν τους 2.000, πολύ μεγάλος αριθμός αλλά ας τον δεχτούμε. Γνωρίζουμε ότι το κύριο χαρακτηριστικό της πόλης είναι ο πληθυσμός, ο αριθμός των κατοίκων. Η Αλεξάνδρεια της ύστερης ελληνιστικής εποχής ήταν πόλη, όπως και η Ρώμη, η οποία την εποχή του Χριστού είχε μέχρι και 500.000 κατοίκους. Όταν γύρω από το πολυάνθρωπο άστυ χτίστηκαν τείχη, το άστυ έγινε πόλις, δηλαδή φρούριο, οχυρό – αυτή είναι η αρχική σημασία της λέξης – και η λέξη πόλις απέκτησε σταδιακά τη σημασία ‘πόλη᾿. Η μετάφραση ‘πόλη-κράτος’ είναι δύο φορές απαράδεκτη. Διότι η πόλις δεν είναι ούτε πόλη ούτε κράτος. Η απόδοση κράτος είναι προβολή του αστικού κράτους στην αρχαία ελληνική κοινωνία. Η πόλις της Αθήνας δεν ήταν κράτος.
Η λέξη πόλις δεν μεταφράζεται, δεν μπορούμε να τη μεταφράσουμε. Τι κάνουμε. Το καλύτερο που μπορούμε να κάνουμε είναι αυτό που τείνει να γίνει μεταφραστικό καθεστώς τα τελευταία χρόνια: ολοένα και περισσότεροι ελληνιστές και φιλόλογοι και ιστορικοί αφήνουν τη λέξη αμετάφραστη (πόλις, polis). Είναι, κατά τη γνώμη μου, μια πολύ καλή, η καλύτερη που μπορεί να υπάρξει, μεταφραστική επιλογή.