δεν μεταφράζουμε την αρχαιοελληνική λέξη ‘φιλοσοφία’ επειδή δεν μπορούμε

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

ΤΙ σημαίνει η αρχαία ελληνική λέξη ‘φιλοσοφία’; Μα ό,τι και η λέξη φιλοσοφία της νεοελληνικής γλώσσας και των άλλων γλωσσών (philosophy, philosophie, philosophia, κλπ) που τη δανείστηκαν, θα μου πείτε. Διαφωνώ. Γνωρίζουμε ότι δεν υπάρχει σήμερα ένας γενικά αποδεκτός ορισμός της φιλοσοφίας – οι ορισμοί που έχουν προταθεί είναι πάρα πολλοί, αμέτρητοι. Πώς να εξηγήσουμε αυτή την ασυμφωνία; Σήμερα θα ασχοληθούμε με την προέλευση αυτής της ασυμφωνίας. Πηγή της είναι η μη κατανόηση της σημασίας της αρχαίας ελληνικής λέξης.

ΓΙΑ να κατανοήσουμε το ζήτημα που θα μας απασχολήσει, για να κατανοήσουμε τις διαστάσεις του μεταφραστικού δράματος, θα εξετάσουμε άλλες δύο λέξεις της αρχαίας ελληνικής: τις λέξεις πόλις και δημοκρατία. Πρέπει να τις μεταφράζουμε; Αν ναι, γιατί δεν το κάνουμε; Αν όχι, γιατί όχι; Τη λέξη πόλις την μεταφράζουμε, τη λέξη δημοκρατία όχι, όπως και τη λέξη φιλοσοφία. Πώς μεταφράζουμε τη λέξη πόλις; Άλλοτε με τη λέξη ‘πόλη’κι άλλοτε με τη φράση ‘πόλη-κράτος᾿. Και οι δύο μεταφράσεις είναι απαράδεκτες, παντελώς απαράδεκτες. Είναι μεταφραστικά εγκλήματα, ανοσιουργήματα. Λίαν επιεικώς. Η απόδοση ‘πόλη’ είναι τερατούργημα: δεν υπήρχαν πόλεις στην αρχαία Ελλάδα. Η αρχαία Αθήνα δεν ήταν πόλη. Όταν έλεγαν η πόλις των Αθηναίων (ανδρών, εννοείται)  εννοούσαν όλη την Αττική, γεωγραφικά, και το σύνολο των ανδρών πολεμιστών που ζούσαν σε αυτόν τον γεωγραφικό χώρο. Η αρχαία Αθήνα δεν ήταν πόλη, ήταν άστυ – το κλεινόν άστυ. Το άστυ διαφέρει από την κώμη, που είναι το χωριουδάκι. Η πόλις των Αθηναίων είχε ένα άστυ και πολλά χωριουδάκια, γύρω στα 150 (τα οποία είναι γνωστά και ως δήμοι, που είναι όρος διοικητικός). Ποια είναι η διαφορά μεταξύ άστεως και κώμης; Το άστυ είναι μια μεγάλη κώμη, μεγάλο χωριό, στο οποίο είναι συγκεντρωμένα τα βιοτεχνικά εργαστήρια, κυρίως αγγειοπλαστικής και μεταλλουργίας, άρα είναι χώρος ανταλλαγών και εσωτερικού εμπορίου (καπηλεία), χώρος εξωτερικού εμπορίου, κυρίως δουλεμπορίου, και άρα χώρος πολιτικής συνάθροισης. Το άστυ της Αθήνας ήταν ένα μεγάλο χωριό, πανβρώμικο,  που οι κάτοικοί του γνωρίζονταν όλοι μεταξύ τους και δεν ξεπερνούσαν τους 2.000, πολύ μεγάλος αριθμός αλλά ας τον δεχτούμε. Γνωρίζουμε ότι το κύριο χαρακτηριστικό της πόλης είναι ο πληθυσμός, ο αριθμός των κατοίκων. Η Αλεξάνδρεια της ύστερης ελληνιστικής εποχής ήταν πόλη, όπως και η Ρώμη, η οποία την εποχή του Χριστού είχε μέχρι και 500.000 κατοίκους. Όταν γύρω από το πολυάνθρωπο άστυ χτίστηκαν τείχη, το άστυ έγινε πόλις, δηλαδή φρούριο, οχυρό – αυτή είναι η αρχική σημασία της λέξης – και η λέξη πόλις απέκτησε σταδιακά τη σημασία ‘πόλη᾿. Η μετάφραση ‘πόλη-κράτος’ είναι δύο φορές απαράδεκτη. Διότι η πόλις δεν είναι ούτε πόλη ούτε κράτος. Η απόδοση κράτος είναι προβολή του αστικού κράτους στην αρχαία ελληνική κοινωνία. Η πόλις της Αθήνας δεν ήταν κράτος.

Η λέξη πόλις δεν μεταφράζεται, δεν μπορούμε να τη μεταφράσουμε. Τι κάνουμε. Το καλύτερο που μπορούμε να κάνουμε είναι αυτό που τείνει να γίνει μεταφραστικό καθεστώς τα τελευταία χρόνια: ολοένα και περισσότεροι ελληνιστές και φιλόλογοι και ιστορικοί αφήνουν τη λέξη αμετάφραστη (πόλις, polis). Είναι, κατά τη γνώμη μου, μια πολύ καλή, η καλύτερη που μπορεί να υπάρξει, μεταφραστική επιλογή.

ΑΣ δούμε τώρα τη λέξη ‘δημοκρατία᾿. Δεν την μεταφράζουμε. Επειδή όμως αυτή η επιλογή παρουσιάζει πολλά προβλήματα, οι ιστορικοί και οι φιλόλογοι αναγκάζονται να προτάσσουν τους χαρακτηρισμούς ‘αρχαία’ ή ‘αθηναϊκή’ ή ‘άμεση’. Ο χαρακτηρισμός αρχαία είναι απαράδεκτος διότι μόνο μία δημοκρατία υπήρξε, η αθηναϊκή. Ο χαρακτηρισμός  ‘άμεση’ είναι επίσης απαράδεκτος, διότι πρόκειται περί αναρχοκομμουνιστικής και καστοριαδικής προβολής. Μόνο άμεση δεν ήταν – εάν το άμεσος αφορά το σύνολο του ενήλικου πληθυσμού. Εάν αφήσουμε αμετάφραστη τη λέξη, τότε την ταυτίζουμε σημασιολογικά με τη σημερινή κοινοβουλευτική, αστική, καπιταλιστική, αντιπροσωπευτική, όπως θέλετε πείτε την, δημοκρατία. Πώς θα μεταφράζαμε τη λέξη δημοκρατία; Με μια λέξη είναι παντελώς αδύνατον. Περιφραστικά, ναι, μπορούμε. Εάν ο δήμος είναι το σύνολο των φτωχών ανδρών πολεμιστών που κατακτούν μια περιοχή και μοιράζονται με κλήρο την κατακτημένη γη και το κράτος είναι η ισχύς, η λέξη δημοκρατία μεταφράζεται: η ισχύς, η κυριαρχία των φτωχών ανδρών πολεμιστών [που κατακτούν μια περιοχή και μοιράζονται με κλήρο την κατακτημένη γη για να την καλλιεργήσουν]. Αν εσείς μπορείτε να συμπυκνώσετε σε μια λέξη αυτήν τη σύνθετη πρόταση, να το κάνετε. Εγώ δεν μπορώ. Υπάρχει κάποια λύση; Τη μόνη λύση που βρίσκω πρόσφορη είναι η γραφή της λέξης με πλάγια: δημοκρατία! Είναι μια σύμβαση που παραπέμπει στην αρχαία ελληνική λέξη. Δεν είναι και πολύ ικανοποιητική αλλά άλλη λύση καλύτερη δεν μπορώ να σκεφτώ. Δεν μπορούμε να μεταφράσουμε ούτε τη λέξη πόλις ούτε τη λέξη δημοκρατία.

ΟΥΤΕ τη λέξη φιλοσοφία μπορούμε να την μεταφράσουμε. Ποιο είναι το πρόβλημά μας, ποια είναι η δυσκολία μας; Δεν είναι μία, είναι δύο. Θεωρούμε δεδομένο ότι η φιλοσοφία είναι η αγάπη προς τη σοφία. Φιλόσοφος είναι αυτός που αγαπάει, που επιθυμεί τη σοφία, που θέλει να γίνει σοφός. Αμ δεν είναι έτσι, δεν είναι τόσο απλά τα πράγματα. Γίνεται τελικά σοφός; Όχι, δεν γίνεται. Αενάως επιδιώκει να γίνει σοφός αλλά δεν γίνεται. Κάτι μας διαφεύγει.

ΤΙ; Μας διαφεύγουν οι παραδηλώσεις των λέξεων φίλος και σοφός, σοφία. Τις οποίες παραδηλώσεις δεν μπορούμε να μεταφράσουμε κατά κανένα τρόπο. Οι λέξεις αυτές δεν έχουν μόνο τη σημασία που τους αποδίδουμε. Η λέξη σοφία δεν σημαίνει μόνο τη γνώση. Ούτε η λέξη φίλος  δηλώνει μόνο αυτόν που επιθυμεί, που αγαπά. Γνωρίζετε τους Εφτά σοφούς. Τι ήταν αυτοί οι σοφοί; Το γνωρίζουμε πολύ καλά. Ήταν ισχυροί πλούσιοι πολύ γνωστοί άνδρες, αριστοκράτες. Τύραννοι και νομοθέτες. Ο νομοθέτης είναι ένας πολύ ισχυρός άνδρας. Ο σοφός δεν είναι μόνο αυτός που γνωρίζει. Είναι και ο ισχυρός. Η γνώση είναι ισχύς, είναι μέσον αύξησης της ισχύος. Ο Πλάτων, και δεν είναι ο μόνος,  είναι πολύ σαφής: σοφός είναι μόνο ο θεός. Ασφαλώς και υπάρχουν σοφοί άνδρες αλλά η σοφία τους έχει όρια, δηλαδή η ισχύς τους έχει όρια – δεν είναι παντογνώστες, δεν είναι αθάνατοι. Όταν οι αρχαίοι Έλληνες έλεγαν σοφός εννοούσαν τον ισχυρό άνδρα που γνωρίζει (τι να πράξει, που γνωρίζει δηλαδή τη συγκυρία). Να πράξει τι; Να αυξήσει την ισχύ του ή την ισχύ της τάξης του. Όταν αφήνουμε τη λέξη φιλοσοφία αμετάφραστη δεν δηλώνουμε τη παραδήλωση της ισχύος στο δεύτερο συνθετικό σοφία.  Είμαι σαφής; Είμαι και παραείμαι.

ΑΣ δούμε τη δεύτερη δυσκολία. Η λέξη φίλος μας φαίνεται επίσης πολύ απλή, δεν έχουμε καμιά δυσκολία να τη μεταφράσουμε. Κι όμως είναι μια πολύ δύσκολη λέξη. Ο Γρηγόρης Βλαστός έχει αφιερώσει μερικές έξοχες σελίδες για τα προβλήματα που παρουσιάζει (στις Πλατωνικές Μελέτες). Η αρχική σημασία της λέξης είναι αγαπητός, οικείος αλλά υπάρχει και μια παραδήλωση που οι αρχαίοι ομιλητές την ‘έπιαναν’, εμείς όμως δεν μπορούμε. Υπάρχει ένα νεοελληνικό αντίστοιχο πολύ διαφωτιστικό. Ρωτάμε, τι έγινε, φίλε; Μπορούμε να ρωτήσουμε επίσης, τι έγινε, δικέ μου;  Η φράση, ο δικός μου, σημαίνει, ο φίλος μου! Όταν στην Ιλιάδα διαβάζουμε, ω, φίλος Μενέλαε, ο ομιλητής δεν χαρακτηρίζει τον Μενέλαο φίλο ή αγαπητό αλλά, θέλει να πει, Μενέλαέ μου. Όποιο λεξικό της αρχαίας ελληνικής γλώσσας και να ανοίξετε θα δείτε ότι η λέξη φίλος χρησιμοποιείται ως κτητική αντωνυμία: εμός, σός, εός – δικός μου, δικός σου, δικός του. Την χρησιμοποιούν κυρίως οι ποιητές και είναι σαφές ότι είναι επιβίωση αρχαίας σημασίας. Να μερικές εκφράσεις με αυτή τη σημασία: φίλον ήτορ, καρδιά μου· φίλα γυία, τα μέλη του σώματος μου· φίλα γούνατα, τα γόνατά μου· φίλος θυμός, η ψυχή μου· φίλη άλοχος, η σύζυγος μου· φίλα τέκνα, τα παιδιά μου. Αργότερα η σημασία επεκτάθηκε και σε άλλες χρήσεις. Φίλα είματα, τα ρούχα μου. Φίλος πόνος, η συνηθισμένη δουλειά μου. 

Η φιλοσοφία δεν είναι μόνο  η αγάπη, η επιθυμία της σοφίας που μας κάνει ισχυρούς αλλά είναι η δική μας ισχύς, η δική μας επιθυμία της σοφίας που χαρακτηρίζει τον ισχυρό, της ισχύος που μας κάνει σοφούς. Η δική μας; Ποια είναι αυτή η δική μας; Μα των πλούσιων ισχυρών αριστοκρατών. Θα πρέπει να λάβουμε και κάτι άλλο υπ΄ όψει μας. Είναι ένα ζήτημα που θα ασχοληθούμε κάποιο άλλο πρωινό αλλά θα το αναφέρω για να είναι πιο πλήρης και ευκρινής η εικόνα. Οι αρχαίοι φιλόσοφοι δεν ήταν πλούσιοι ισχυροί αριστοκράτες, ήταν ξεπεσμένοι αριστοκράτες που ήθελαν να γίνουν πιο ισχυροί – διότι η πυρηνική επιθυμία κάθε αριστοκράτη, πλούσιου και ισχυρού ή ξεπεσμένου ήταν να αυξήσει την ισχύ του. Αυτήν την τελευταία παρατήρηση ας την κάνουμε κορνίζα κι ας την κρεμάσουμε σε κάποιο τοίχο του σαλονιού του μυαλού μας. Να τη βλέπουμε συχνά. Τώρα, το γιατί υπήρχαν ξεπεσμένοι αριστοκράτες είναι ένα ζήτημα που θα το εξετάσουμε μια άλλη μέρα.

Η λέξη φιλοσοφία δεν μεταφράζεται  διότι δεν μπορούμε να αποδώσουμε τις παραδηλώσεις της σημασίας των λέξεων φίλος και σοφός, σοφία. Οι οποίες παραπέμπουν στη επιθυμία αύξησης της ισχύος των (ξεπεσμένων και όχι μόνο) αριστοκρατών. Κάτι τελευταίο και τελειώνω. Θα παραξενευτείτε αλλά δεν πειράζει. Γνωρίζουμε πολύ καλά την εντύπωση που είχαν οι αρχαίοι Έλληνες για τους φιλοσόφους: εμείς σήμερα τους θεωρούμε μεγάλους φιλοσόφους, μεγάλα πνεύματα, μεγάλους συγγραφείς αλλά οι αρχαίοι Έλληνες, πλούσιοι και φτωχοί, τους θεωρούσαν μεγάλα νούμερα! Τους χλεύαζαν και τους περιφρονούσαν. Όταν ο Αριστοφάνης κάνει ρόμπα τον Σωκράτη δεν κάνει τίποτα άλλο παρά να εκφράζει τη κοινή γνώμη.