ομάδα, χωριό, πόλη

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

ΕΑΝ η παγκόσμια ιστορία αρχίζει όταν εμφανίζεται ο πολιτισμός, με την δημιουργία των πρώτων λίθινων εργαλείων, ένα από τα εντονότερα χαρακτηριστικά της είναι η αύξηση του αριθμού των ανθρώπων των οικιστικών μονάδων, η αύξηση του μεγέθους των ενδιαιτημάτων του ανθρώπου. Για πολλές εκατοντάδες χιλιάδες χρόνια οι άνθρωποι ζούσαν σε ομάδες των 15-35 μελών· κατόπιν για μερικές χιλιάδες χρόνια σε χωριά των 100 μέχρι μερικών χιλιάδων κατοίκων· σήμερα το 60% του παγκόσμιου πληθυσμού ζει  σε πόλεις και το υπόλοιπο σε χωριά, ενώ μια παντελώς αμελητέα ποσότητα , που θα εξαφανιστεί σε λίγες δεκαετίες, σε ομάδες, οι τελευταίες τροφοσυλλεκτικές-κυνηγητικές κοινωνίες.

ΔΕΝ γνωρίζω εάν με την κατανόηση αυτής της εξέλιξης έχουν ασχοληθεί οι ιστορικοί. Δεν γνωρίζω κανένα βιβλίο, αυτό δεν σημαίνει ότι δεν υπάρχει, που το αντικείμενό του να είναι αυτό το χαρακτηριστικό. Θα ήθελα να γράψω ένα βιβλίο αλλά δεν μπορώ. Οι απαιτήσεις είναι πολλές –  ίσως στο μέλλον να γραφεί. Απαιτούνται γνώσεις παγκόσμιας ιστορίας, κοινωνικής ανθρωπολογίας, νεολιθικής αρχαιολογίας, αγροτικής κοινωνιολογίας, αγροτικής λαογραφίας, ιστορίας των πόλεων, ιστορικής πολεοδομίας, ιστορικής γεωγραφίας, κοινωνιολογίας των πόλεων –  πιθανόν και άλλες.  Μόνο μια διεπιστημονική προσέγγιση μπορεί να μας βοηθήσει να κατανοήσουμε την εξέλιξη που εξετάζουμε.

ΑΥΤΟ που θα κάνω εγώ σήμερα είναι η έκθεση κάποιων σκέψεων και η διατύπωση ερωτημάτων. Το πρώτο ερώτημα που εγείρεται είναι το εξής: γιατί οι άνθρωποι ζούσαν σε μικρές ομάδες για τόσο μεγάλο χρονικό διάστημα; Τι τους εξανάγκασε να πάψουν να ζουν σε ομάδες και να δημιουργήσουν πολυπληθέστερα οικιστικά σύνολα;

ΠΡΙΝ απαντήσουμε στο πρώτο ερώτημα, ας καταρρίψουμε ένα κοινό τόπο, αυτόν της περιπλάνησης, του νομαδισμού των τροφοσυλλεκτικών –  κυνηγητικών ομάδων. Σύμφωνα με αυτόν τον κοινό τόπο, τα μέλη της ομάδας περιπλανώνται διαρκώς σε μεγάλες αποστάσεις για να εξασφαλίσουν την τροφή τους. Όχι, δεν είναι έτσι. Οι ομάδες αυτές κινούνταν, και συνεχίζουν να κινούνται σε πολύ περιορισμένο χώρο κατά τη διάρκεια του χρόνου. Η άποψη ότι μια μέρα σταμάτησαν να περιπλανώνται και επινοήθηκε η μόνιμη εγκατάσταση είναι υπερεκτιμημένη. Από τη στιγμή που μπορούσαν να εξασφαλίσουν την τροφή τους μέσα στον χώρο που κινούνταν, δεν είχαν λόγους να απομακρυνθούν. Μα τότε πώς μέχρι το 7.000 π. Χ., όλος ο πλανήτης κατοικούνταν από τους ανθρώπους; Η απάντηση είναι απλή: μόλις αυξανόταν ο πληθυσμός, η ομάδα διαιρείτο και εύρισκε άλλον χώρο να κινηθεί, γειτονικό. Με αυτόν τον τρόπο εξαπλωθήκαμε σε όλον τον πλανήτη. Καμιά ομάδα δεν πήρε την απόφαση να φύγει από την Κένυα να πάει στην Ευρώπη –  πώς θα μπορούσε να τη γνωρίζει;

ΕΑΝ ζούσαν σε κοινότητες των 1.000 μελών, ας πούμε, θα αναγκάζονταν να μετακινούνται καθημερινά και να διανύουν μεγαλύτερες αποστάσεις για να εξασφαλίσουν την τροφή τους, διότι η διαθέσιμη τροφή ενός συγκεκριμένου χώρου θα εξαντλείτο μέσα σε μια και μόνο μέρα. Και αυτό δεν το ήθελαν! Αυτός είναι ο ένας λόγος. Υπάρχουν άλλοι τρεις: η απώλεια της αυτονομίας της ομάδας, η αύξηση της επιθετικότητας και η αύξηση του χρόνου εργασίας. Και αυτά ήθελαν να τα αποφύγουν και τα απέφευγαν για πολλές εκατοντάδες χιλιάδες χρόνια. Για να αποφευχθεί η απώλεια της αυτονομίας της ομάδας και για να μην συμπηχθούν οντότητες πάνω από την ομάδα ο Πιερ Κλαστρ  υποστηρίζει ότι κατέφυγαν στον πόλεμο. Είναι βέβαιο ότι η αύξηση του αριθμού μιας κοινότητας αυξάνει την εσωτερική επιθετικότητα λόγω της πύκνωσης των διεκδικήσεων και των ματαιώσεών τους, ενώ αυξάνει και τις ανάγκες σε υποδομές, άρα επιφέρει την αύξηση της εργασίας, όπως θα δούμε παρακάτω όταν ασχοληθούμε με το χωριό και τις πόλεις.

ΓΙΑΤΙ όμως μερικές ομάδες ενώθηκαν και τελικά εγκαταστάθηκαν τελείως μόνιμα σε ένα σημείο; Η εξέλιξη αυτή σχετίζεται με την καλλιέργεια της γης και την εκτροφή των ζώων, όταν βρέθηκαν σε περιοχές που δεν μπορούσαν να εξασφαλίσουν την τροφή απ΄ ευθείας από τη φύση. Δεν είναι τυχαίο ότι η γεωργία και η κτηνοτροφία εμφανίζονται σε περιοχές με όχι ιδιαίτερα πλούσια χλωρίδα και πανίδα, με ανεπαρκείς φυσικούς πόρους. Και η γεωργία και η κτηνοτροφία απαιτούν περισσότερα χέρια, περισσότερη εργασία. Διαφωνώ ριζικά με τον Ζακ Κοβέν (Γέννηση των θεοτήτων, γέννηση της γεωργίας, εκδ, Παν. Εκδ. Κρήτης): αντιστρέφει πλήρως τα δεδομένα.

ΑΠΟ το 10.000 π. Χ. ο αριθμός των νεολιθικών αγροτικών κοινοτήτων διαρκώς αυξάνει, ενώ μειώνεται ο αριθμός των τροφοσυλλεκτικών ομάδων. Μέχρι το 1850 μ. Χ., όταν αρχίζει η διαδικασία της συγκέντρωσης του πληθυσμού σε πόλεις, η πλειονότητα του παγκόσμιου πληθυσμού ζει σε χωριά, σε αγροτικές κοινότητες. Μέχρι το 3.000 π. Χ. όλες οι αγροτικές κοινότητες ήταν αυτόνομες και οι περισσότερες διατήρησαν την αυτονομία τους μέχρι την εξαφάνισή τους. Το 3.000 π. Χ. άρχισε η συνεργασία των αγροτικών κοινοτήτων σε περιοχές που η γεωργία ήταν ανέφικτη χωρίς μεγάλα έργα (αρδευτικά, αποστραγγιστικά). Η συνεργασία αυτή είχε πολλές συνέπειες. Η μία ήταν η αύξηση της καλλιεργήσιμης γης, άρα η αύξηση της παραγωγής, άρα η αύξηση του πληθυσμού. Επιτεύχθηκε όμως με αύξηση του χρόνου της εργασίας. Και με τον καταμερισμό της εργασίας. Μια άλλη συνέπεια ήταν η εμφάνιση του Ναού, του συντονιστικού κέντρου της διακοινοτικής συνεργασίας, και κατόπιν η εμφάνιση του Κράτους (Αίγυπτος, Σουμερία και άλλου). Το χωριό για να είναι βιώσιμο απαιτεί κάποιες υποδομές, η κατασκευή των οποίων αυξάνει τον χρόνο εργασίας (δρόμοι, παροχή νερού, κοινόχρηστα κτίρια, τείχη, αποχέτευση)

ΚΑΤΑ τη διάρκεια της εποχής του χωριού εμφανίζονται πόλεις (Αλεξάνδρεια, Ρώμη και άλλες αλλού), είναι όμως ελάχιστες και οι περισσότερες εξαφανίστηκαν. Οι πόλεις εμφανίζονται με την βιομηχανική επανάσταση, με τον βιομηχανικό καπιταλισμό. Πριν το σχολιάσουμε, ας θέσουμε ένα ακόμα ερώτημα. Γιατί δεν μειώνεται ο χρόνος της εργασίας ενώ βελτιώνεται η τεχνική και η εφαρμογή της επιστήμης στην παραγωγή;  Μία είναι η απάντηση: η πόλη.

ΜΙΑ πόλη για να μπορέσει να είναι βιώσιμη πρέπει να έχει εξασφαλίσει κάποιες υποδομές, κάποια δίκτυα, τα οποία δεν έχουν λόγο ύπαρξης όταν οι άνθρωποι ζουν σε ομάδες. Πρέπει να μεταφερθεί τροφή, ενέργεια, πρώτες ύλες και να επινοηθούν κοινόχρηστα δίκτυα: συγκοινωνία, φωτισμός, επικοινωνία, ύδρευση, αποχέτευση. Όλα αυτά απαιτούν πολλή εργασία.

ΓΝΩΡΙΖΟΥΜΕ πολύ καλά γιατί ο καπιταλισμός κατέληξε να είναι ένας κόσμος πόλεων των δεκάδων εκατομμυρίων. Για να αποφευχθεί το κόστος της παραγωγής υπάρχει μόνο ένας τρόπος: η χωρική συνύπαρξη των βιομηχανιών. Η συνύπαρξη αυτή επιφέρει τη συγκέντρωση του πληθυσμού. Η συγκέντρωση του πληθυσμού προκαλεί την ανάγκη υπηρεσιών και δικτύων, άρα περισσότερη εργασία, άρα έχουμε περαιτέρω αύξηση πληθυσμού. Όταν ολοκληρωθεί αυτή η διαδικασία, η συγκέντρωση του πληθυσμού δεν σταματά. Η μετανάστευση από τα χωριά συνεχίζεται και δημιουργούνται οι παραγκουπόλεις (φαβέλες) γιατί  ο πληθυσμός σε αυτές μπορεί και επιβιώνει με τα ‘σκουπίδια της πόλης’, με περιστασιακές εργασίας και με παράνομες δραστηριότητες.

Η μεγατάση της συγκέντρωσης του πληθυσμού σε πόλεις συνεχίζεται. Η ύπαιθρος ερημώνει. Δε δέκα είκοσι χρόνια τα περισσότερα χωριά στην Ελλάδα θα είναι ακατοίκητα. Το χωριό που γεννήθηκα είχε 1103 κατοίκους το 1961, σήμερα δεν είναι πάνω από 150 και η πλειονότητα είναι γέροι και γριές. Σε δέκα χρόνια, οι κάτοικοι δεν θα ξεπερνούν τους 50.

ΠΟΙΟ είναι το μέλλον των πόλεων; Το βλέπω σκοτεινό. Όλες οι εξελίξεις του μέλλοντος θα αφορούν πια τις πόλεις. Δύο είναι οι σημαντικότερες. Η πρώτη: για να υπάρξουν χρειάζονται τεράστιες ποσότητες τροφής, νερού, ενέργειας και φαρμάκων. Όσο θα είναι δυνατή η εξασφάλισή τους, οι πόλεις θα συνεχίσουν να υπάρχουν. Εάν όμως ένα από αυτά, ή και περισσότερα, τείνουν να μειώνονται, τότε θα ενισχυθεί η δεύτερη εξέλιξη: οι πόλεις θα γίνουν πεδία μαχών στα οποία θα πολεμούν οι συμμορίες μεταξύ τους και οι φτωχοί, άνεργοι και άλλοι με το Κράτος. Θα είναι πεδίο τρομοκρατικών ενεργειών, φυλετικών και θρησκευτικών συγκρούσεων.

ΤΑ ερωτήματα που με απασχολούν, και απάντηση βέβαια δεν μπορεί να υπάρξει, είναι τα εξής: ποια πόλη και πότε θα εγκαταλειφθεί πρώτη μαζικά από τους κατοίκους της για να αποφύγει τον θάνατο, όταν οι πόλεις γίνουν νεκροπόλεις;  Πού θα πάνε αυτοί οι κάτοικοι; Μα φυσικά στην ύπαιθρο! Τι θα κάνουν εκεί;

Φυτεύουμε πατάτες σήμερα.