ιστορία του ε μακρού της αρχαίας ελληνικής γλώσσας

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

ΦΙΛΕΣ και φίλοι ενδιαφέρονται τα μάλα για τα σημειώματα που το αντικείμενό τους είναι η Γραμματική (Φωνητική, Συντακτικό, Σημασιολογία) της αρχαίας ελληνικής γλώσσας, από την οποία προήλθε η νέα ελληνική, και σπεύδω με ευχαρίστηση να ανταποκριθώ στη φιλομάθειά τους. Σήμερα θα ασχοληθούμε με την ιστορία του ε μακρού, και όχι μόνο,  διότι οι αρχαίοι Έλληνες έδειχναν μια προτίμηση, έναν έρωτα θα έλεγα,  προς αυτό, και προς το ο μακρό (ω), όπως θα δούμε στη συνέχεια, και θα τολμήσουμε να διατυπώσουμε μια εικασία γι΄ αυτή την προτίμηση. Κάποιος ομηριστής παρατήρησε ότι η Ιλιάδα έχει μια έφεση προς το ε μακρό (η) –  με παρακίνησε και την μελετήσω και επιβεβαίωσα την παρατήρησή του. Θα έπρεπε να λέμε θανατοφόρος αλλά λέμε θανατηφόρος –  έτσι δεν είναι; Τα αυτιά του αρχαίου Έλληνα δεν άντεχαν πέντε βραχέα συνεχόμενα φωνήεντα! Το θέμα είναι εξειδικευμένο χωρίς όμως να είναι και περίπλοκο, πολύπλοκο ή δυσνόητο. Είναι υλικό από μια Ιστορική Γραμματική της αρχαίας ελληνικής που συντάσσω, όπου θα διαβάσετε πολλά και ενδιαφέροντα καινοφανή πορίσματα της έρευνας.

ΣΗΜΕΡΑ γράφουμε η πηγή αλλά προφέρουμε ι πιγί. Οι αρχαίοι Έλληνες πρόφεραν hεε πεεγέέ –  γράφω το ε μακρό ως εε για να δείξω πως προφερόταν: η προφορά του διαρκούσε πιο πολύ από ότι το ε βραχύ, γι αυτό και λέγεται ε μακρό. To h ήταν ένας ήχος που χάθηκε και προφερόταν   όπως το h στην αγγλική λέξη home. Για να δηλώσουν την ύπαρξή του χρησιμοποίησαν το σύμβολο της δασείας. Τους πρώτους χριστιανικούς αιώνες το ε μακρό μετεξελίχθηκε σε ι βραχύ –  όλα τα μακρά φωνήεντα μετεξελίχθηκαν σε βραχέα. Κι έτσι η hεε πεεγεέ έγινε ι πιγί. Εμείς όμως, αν και η προφορά άλλαξε,  διατηρήσαμε την γραφή και προφέρουμε το η (ε μακρό)  ως ι, όχι ως εε και έτσι προέκυψε η ιστορική ορθογραφία.

Η μυκηναϊκή ελληνική διαθέτει βραχέα και μακρά φωνήεντα, όπως άλλωστε όλες οι ινδοευρωπαϊκές γλώσσες. Το α μακρό είναι το πιο συχνό μακρό φωνήεν, χαρακτηριστικό που επιβίωσε στις δυτικές διαλέκτους, την αιολική και τη δωρική (ή τάν [ασπίδα] ή επί τας [ασπίδος]). Υπήρχε λοιπόν ε μακρό. Το i-e-re-wo μεταγράφεται ιερηFος, ιερέως. Τα μυκηναϊκά αρχεία αλλά και η ίδια η γλώσσα μας λένε ότι αυτό το α μακρό μετεξελίχθηκε σε ε μακρό.   Διαβάζουμε τις λέξεις ko-wa (κόρFα > κόρη, κούρη), do-e-ra (δοhέλα, δούλα > δούλη). Έτσι, τη λέξη hεε πεεγέε (η πηγή) κάποτε την πρόφεραν  hαα πααγάά. Είμαστε βέβαιοι λοιπόν ότι η αλλαγή αυτή έγινε μετά την εξαφάνιση του μυκηναϊκού πολιτισμού, μετά δηλαδή το 1200 π. Χ. αλλά δεν γνωρίζουμε πότε ακριβώς και γιατί. Γνωρίζουμε όμως που: στην Ιωνία και στην Αττική. Δεν γνωρίζουμε την αιτιολογία των φωνητικών αλλαγών, μόνο εικασίες μπορούμε να διατυπώσουμε. Πολλές λέξεις διατήρησαν  το μακρό α και είναι μάρτυρες αυτής της φωνητικής αλλαγής: Έλεγαν η πηγή, η οδύνη, η πληγή αλλά η χώρα, η θάλασσα. Πολύ συχνά το ε μακρό προέρχεται από συναίρεση φωνηέντων αλλά τότε δεν γνωρίζουμε γιατί έγιναν οι συναιρέσεις. Υπάρχει όμως και μια άλλη περίπτωση για την οποία οι φιλόλογοι σιωπούν, όταν την έχουν αντιληφθεί και προς αυτήν θα στρέψουμε το βλέμμα μας.

ΑΣ πάρουμε τη λέξη ιππότης. Γιατί στη γενική έχουμε ιππότου; (ο μαθητής, του μαθητού). Διότι προήλθε από τη μορφή ιππότα-ο, με συναίρεση των αο σε ου. Στην κλητική έχουμε ιππότα, έτσι δεν είναι;  Έτσι είναι. Αυτά τα δύο στοιχεία μας ωθούν να εικάσουμε ότι η ονομαστική ήταν ιππότα. Να εικάσουμε; Όχι, δεν χρειάζεται να εικάσουμε! Στην Ιλιάδα διαβάζουμε πολλές φορές τη λέξη ο ιππότα. Και δεν είναι το μόνο αρσενικό σε -α. Διαβάσουμε πολλά άλλα: ακάκητα, ευρύοπα, ιππηλάτα, κυανοχαίτα, μητίετα, νεφεληγερέτα, αιχμητά, ηπύτα, Θυέστα, στεροπηγερέτα. Η κατάληξη αυτή μας θυμίζει τα αρσενικά της λατινικής σε a; agricola, scriba, nauta και άλλα πολλά. Όλες αυτές οι λέξεις μετεξελίχθηκαν από τη μορφή αυτή στη μορφή που λήγει σε -ης: ο ιππότα >ο ιππότης. Η Ιλιάδα και η Οδύσσεια καταγράφουν αυτή τη φωνητική αλλαγή  (Υ 144, ι 536): αντί για την ονομαστική κυανοχαίτα έχουμε κυανοχαίτης! Το ιππότα έγινε ιππότη (ιππότεε) και κατόπιν κατ΄αναλογία με τα αρσενικά σε -ος έγινε ιππότης, ιππότεες! Στην κλητική όμως το α διατηρήθηκε! Λέμε,  ω μαθητά! Γιατί διατηρήθηκε στην κλητική; Για να ξεχωρίζει από την ονομαστική; Όχι, βέβαια, γιατί η ονομαστική και η κλητική πάντοτε ήταν ίδιες! Η διαφοροποίηση έγινε μεταγενέστερα, αν και σε σε πολλές περιπτώσεις διασώζονται οι αρχαιότερες μορφές. Στην Ιλιάδα, για παράδειγμα, η κλητική δεν είναι ω φίλε αλλά ω φίλος! Να σημειώσουμε ακόμα ότι μόνο τρία ονόματα διατήρησαν το αρχικό α: Αινείας, Αυγείας, Ερμείας!

ΓΙΑ κατανοήσουμε αυτό το φαινόμενο θα πρέπει να στραφούμε στα τριτόκλιτα ονόματα. Εκεί, ο άρχων και ο λέων και ο ευδαίμων προήλθαν από τα άρχοντ, λέοντ, ευδαίμον! Το τ σιγήθηκε διότι η αρχαία ελληνική γλώσσα δεν επιτρέπει να τελειώνει η λέξη σε τ. Δεν έχουμε όμως ο άρχον ούτε ο λέον ούτε ο ευδαίμον αλλά άρχων, λέων, ευδαίμων. Γιατί; Γιατί ο άρχον προφέρθηκε στην ονομαστική άρχων; Γιατί το βραχύ ο έγινε ο μακρό (ω); Το φαινόμενο δεν έχει παρατηρηθεί, δεν έχει σχολιασθεί, δεν έχει επιχειρηθεί άρα η οποιαδήποτε εξήγηση.

ΑΣ δούμε κάτι άλλο τώρα. Λέμε γράφ-ω στο πρώτο πρόσωπο της Οριστικής του Ενεστώτα αλλά αυτή η μορφή προήλθε από το *γράφ-ο! (γράφ-ο-μεν!). Το *γράφο έγινε γράφω –  γιατί άραγε; Παρατηρούμε ότι το α μακρό έγινε ε μακρό (η) στην Ονομαστική, ότι το ο βραχύ έγινε ο μακρό (ω)  στην Ονομαστική, ότι το ο βραχύ έγινε ο μακρό (ω) στο πρώτο πρόσωπο του Ενικού της Οριστικής. Και ερωτώ: γιατί στην Ονομαστική, γιατί στο πρώτο πρόσωπο του Ενικού της Οριστικής;

Η Ονομαστική δεν είναι πτώση, ονομάζει απλά το έμψυχο ή το άψυχο. Είναι η βάση, η Κυρία του κλιτικού συστήματος στα ονόματα. Η Οριστική δεν είναι έγκλιση, ορίζει ποια είναι η πραγματικότητα, ποια αντιλαμβάνομαι εγώ ως πραγματικότητα. Το πρώτο πρόσωπο είμαι εγώ, ο ομιλών, ο Κύριος, δεν είμαι το δεύτερο ούτε το τρίτο πρόσωπο.  Ο Ενικός είμαι εγώ, ο ήρωας αριστοκράτης, ο ένας, όχι οι πολλοί, ο πληθυντικός.   Τολμώ να ρωτήσω: μήπως σε αυτές περιπτώσεις που ανέφερα η έκταση του βραχέος φωνήεντος σε μακρό, η  αύξηση της διάρκειας του προφερόμενου φωνήεντος  καταγράφει την ισχύ της Ονομαστικής, του πρώτου προσώπου, του Ενικού, της Οριστικής; Μήπως αυτή η έκταση καταγράφει την επιθυμία της επέκτασης, της αύξησης της ισχύος  στο κοινωνικό πεδίο; Τολμώ να απαντήσω, ναι, αυτά καταγράφει η έκταση του βραχέος φωνήεντος σε μακρό: δηλώνει σε γραμματικό επίπεδο την ισχύ του εγώ, του ήρωα: την ιδιαίτερη ισχύ της Ονομαστικής, του Ενικού, του πρώτου προσώπου, της Οριστικής.