φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα
ΕΠΙΣΚΕΦΘΗΚΑ κάποτε μια φίλη που εργαζόταν σε παιδικό σταθμό και εκεί μέσα είδα ένα παιδί που δεν μιλούσε, θα ήταν πέντε χρονών. Η φίλη μου μού είπε ότι τον φώναζαν Μπούλη, δεν είχε όνομα. Οι γονείς του τσακώθηκαν την ώρα της βάφτισης και το παιδί έμεινε χωρίς όνομα. Κάτι τέτοιο δεν θα μπορούσε να γίνει στην Αρχαία Ελλάδα: το όνομα του παιδιού, αγοριού ή κοριτσιού το έδινε ο πατέρας. Ο οποίος βέβαια αποφάσιζε και ποιον θα παντρευτεί η κόρη του, όπως γινόταν πριν μερικές δεκαετίες και στα μέρη μας. Οι αρχαίοι ‘Ελληνες είχαν παύσει προ πολλού χρόνου να είναι τόσο τσομπαναραίοι, ποτέ δεν έπαυσαν να είναι, ώστε να έχουν δικαίωμα ζωής και θανάτου πάνω στα παιδιά, όπως οι Ρωμαίοι πατέρες.
ΜΕΧΡΙ το 1926 οι φιλόλογοι και οι ιστορικοί γνώριζαν μόνο ένα τρόπο ονοματοθεσίας, ο οποίος εμφανίστηκε περί τα μέσα του 6ου αιώνα π. Χ. (μετά το 550 π. Χ.). Το όνομα του παιδιού επαναλάμβανε το όνομα του παππού – είτε από την πλευρά του πατέρα είτε από τη πλευρά της μητέρας. Θα παραθέσω ένα πολύ γνωστό παράδειγμα. Ο Κλεισθένης, ο ιδρυτής της αθηναϊκής (δουλοκτητικής ) δημοκρατίας, πήρε το όνομά του από τον παππού του Κλεισθένη – ο πατέρας του, ο Μεγακλής, είχε παντρευτεί την κόρη του τυράννου της Κορίνθου Κλεισθένη, την Αγαρίστη.
ΤΟ 1926, ο ελληνιστής Μ. Sulzberger δημοσίευσε ένα εκτενές άρθρο (‘ Όνομα επώνυμον.Les noms propres chez Homere et dans la mythologie grecque), στο Revue des etudes grecques, τ. 39. , όπου εντόπισε και έφερε στην επιφάνεια έναν προηγούμενο τρόπο ονοματοθεσίας που είχε περάσει απαρατήρητος. Θα τον παρουσιάσω μέσα από κάνα δυο, από τα πάμπολλα, παραδείγματα που παραθέτει ο Sulzberger.
ΤΟΝ Τηλέμαχο τον γνωρίζουμε, ήταν ο γιος του Οδυσσέα και της Πηνελόπης. Τηλέ-μαχος είναι αυτός που πολεμάει μακριά (τήλε). (Με πρότυπο αυτό το όνομα πλάστηκαν οι λέξεις telegraph, telephon και άλλες πολλές). Ο Τηλέμαχος πολεμούσε μακριά; Και πώς ήξεραν ότι το παιδί που του δίνουν το όνομα Τηλέμαχος θα πολεμούσε μακριά; Ο Τηλέμαχος δεν πολεμούσε μακριά – ο πατέρας του πολεμούσε!
Ο Οδυσσέας όμως και η Πηνελόπη έκαναν κι άλλο παιδί, όταν επέστρεψε στην Ιθάκη. Πώς το ονόμασε ο Οδυσσέας; Πτολιπόρθης – είναι αυτός που κατακτά, κυριεύει (πέρθω, έπερσα) πόλεις, φρούρια δηλαδή. Ήταν βέβαιοι ότι όταν θα μεγάλωνε θα κατακτούσε πόλεις; Όχι. Ποιος κατακτούσε πόλεις; Ο Οδυσσεύς! Αυτός επινόησε τον Δούρειο Ίππο και κυρίευσαν την Τροία.
Ο Νέστωρ (<υποκοριστικό του ονόματος Νεστίτωρ, αυτός που επιστρέφει) είχε τρεις γιους, μας λέει η Οδύσσεια. Ας δούμε τα ονόματά τους: Εχέφρων (αυτός που κατέχει ευφυΐα, εξυπνάδα), Θρασυμήδης (αυτός που καταστρώνει τολμηρά σχέδια) και Πεισίστρατος (αυτός που πείθει τον στρατό). Γιατί ο Νέστωρ έδωσε αυτά τα ονόματα στους τρεις γιους του; Να τι παρατηρεί ο Ευστάθιος στα σχόλια του στην Οδύσσεια: ‘ Τα ονόματα των γιων του παράγονται από τις αρετές του πατέρα τους ‘ . Θα μπορούσα να παραθέσω πολλά ακόμα ονόματα από το άρθρο του Sulzberger, αρκούμαι όμως σε αυτά, είναι άκρως διαφωτιστικά.
Ο Τηλέμαχος έχει ένα όνομα που τονίζει ένα πολεμικό χαρακτηριστικό του πατέρα του, ενώ ο άλλος του γιος, ο Πτολιπόρθης, επίσης τονίζει με το όνομά του έναν πολεμικό άθλο του πατέρα του. Τα ονόματα των γιων του Νέστορος τονίζουν τις πολεμικές του αρετές, τις δικές του, όχι των ίδιων των παιδιών. Μέχρι το 550 π. Χ. οι ισχυροί αριστοκράτες πατέρες επινοούσαν ένα όνομα που κατέγραφε πολεμικά χαρακτηριστικά, πολεμικές ικανότητες και άθλους στα πεδία των μαχών και αυτό έδιναν στα παδιά τους, αγόρια ή κορίτσια. Η Νικομάχη δεν είναι είναι η γυναίκα που νικάει στη μάχη! Ο πατέρας της νικάει στη μάχη! Δεν περιορίζονταν όμως μόνο στις πολεμικές αρετές, στην πολεμική ή κοινωνική ισχύ, αλλά και στον πλούτο τους και το κλέος τους, την φήμη τους για την ισχύ και τον πλούτο τους. Ο Άδμητος είχε ένα γιο και μια κόρη. Τον πρώτο τον έλεγαν Εύμηλο (αυτός που έχει πολλά και ωραία κατσικοπρόβατα), την δεύτερη Περιμήλη (πολύ πλούσια σε κατσικοπρόβατα). Η Περιμήλη δεν θα μπορούσε να είναι πολύ πλούσια σε κατσίκια και πρόβατα, μόνο ο πατέρας της. Ας θυμηθούμε τρία ονόματα της ισχυρότερης αριστοκρατικής οικογένειας των Αλκμεωνιδών, της οικογένειας που έκοβε και έραβε στην Αθήνα, όπως θα δούμε σε ένα άλλο σημείωμα: Μεγακλής (μεγάλη φήμη), Κλεισθένης (ισχυρή φήμη), Περικλής (πλατιά, ευρεία φήμη).
ΓΙΑ να κατανοήσουμε αυτόν τον τρόπο ονοματοθεσίας θα πρέπει να έχουμε κατά νου τις δύο βασικές έμμονες ιδέες, τα δύο κομβικά μελήματα του πλούσιου αριστοκράτη: την επιθυμία της διαρκούς αύξησης της ισχύος και το κλέος, τη φήμη που προέρχεται από την ισχύ τους και τον πλούτο τους. Με τα ονόματα που έδιναν, οι γιοι τους και οι κόρες τους αφενός αύξαναν την ισχύ τους και από την άλλη εξασφάλιζαν μια μεταθανάτια φήμη. Από τη στιγμή που δεν μπορούσαν να αυξήσουν την ισχύ τους σε σημείο να γίνουν σωματικά αθάνατοι, η μόνη μορφή αθανασίας που μπορούσαν να εξασφαλίσουν ήταν η διαιώνιση τους κλέους τους, η μεταθανάτια φήμη: οι γιοι τους και οι κόρες τους γίνονταν οι ζωντανοί διαφημιστές της ισχύος τους και του πλούτου τους.
ΤΙ συνέβη όμως και κατά τον 6ο αιώνα ο τρόπος αυτός άρχισε να ατονεί και να αντικαθίσταται από αυτόν που επικράτησε; Γιατί τώρα το όνομα του γιου δεν καταγράφει την ισχύ και τον πλούτο του πατέρα με σκοπό να διαιωνίσει το κλέος του αλλά επαναλαμβάνει το όνομα του παππού, το οποίο βέβαια θα καταγράφει την ισχύ, τον πλούτο και το κλέος του;
ΤΟΝ 6ο αιώνα έχει ολοκληρωθεί η μετάβαση από τον ποιμενισμό στην δουλοκτησία και οι αριστοκράτες από πολεμιστές ποιμένες (ήρωες) έγιναν δουλοκτήτες γαιοκτήμονες που απέφευγαν τον πόλεμο, (παρακολουθούσαν τη μάχη με τα άλογά τους, έτοιμοι να επέμβουν σε περίπτωση νίκης και πανέτοιμοι να την κοπανήσουν γρήγορα και με ασφάλεια σε περίπτωση ήττας!) – πολεμούσαν οι πολίτες, μικρομεσαίοι, μικροκαλλιεργητές και ακτήμονες (θήτες). Έχοντας στη διάθεσή τους μια μεγάλη γκάμα ονομάτων του πολεμικού-ποιμενικού παρελθόντος και έχοντας εξασφαλίσει μεγάλη κοινωνική ισχύ και πλούτο, έπαυσαν να επινοούν νέα ονόματα και αρκέστηκαν στα πολλά και διακηρύσσοντα την ισχύ τους και τον πλούτο τους ονόματα.
ΑΥΤΟΣ ο τρόπος, το όνομα του παιδιού επαναλαμβάνει το όνομα του παππού ή της γιαγιάς, επιβλήθηκε και ο προηγούμενος, ο πολεμικοποιμενικός εξαφανίστηκε. Επιβιώνει μέχρι τις μέρες μας – από το 550 π. Χ. Μόνο που τα αρχαία ελληνικά ονόματα εγκαταλείφθηκαν και τα περισσότερα, να μην πω όλα, ξεχάστηκαν. Τη θέση τους πήραν ονόματα χριστιανικής προέλευσης – ελληνικά (Γεώργιος, Δημήτριος, Αθανάσιος, Αναστάσιος, Βασίλειος και άλλα πολλά – και τα θηλυκά τους) και εβραϊκά (Γιάννης, Μιχάλης, Ηλίας, Μανώλης, Ιάκωβος, Ισαάκ, Αβραάμ, Ιωακείμ, Άννα, Μαρία, Ελισάβετ, Μάρθα και άλλα). Τα ξεθάβει μόνο η λόξα μερικών που προσκολλημένοι στο ένδοξο παρελθόν των αρχαίων ημών προγόνων, ή και έμπλεοι αντισημιτικών αισθημάτων, δίνουν στα παιδιά τους αρχαιοελληνικά ονόματα θεών, θεαινών, ημιθέων, ηρώων, στρατηγών, φιλοσόφων (Άρτεμις, Ηρώ, Ανδρομάχη, Αφροδίτη, Απόλλων, Έκτωρ, Αχιλλεύς, Περικλής, Αριστοτέλης και άλλα).
Σχολιάστε ελεύθερα!