εισαγωγή στην Ιστορία της Φιλοσοφίας του δυτικού Κυρίου (1)

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

ΝΑΙ, ναι, θα το κάνω. Όχι, όχι, δεν θα το κάνω, το κάνω ήδη. Θα γράψω, θα γράφω μάλλον, και θα διαβάζετε μια εισαγωγή στην Ιστορία της Φιλοσοφίας του δυτικού Κυρίου. Εννοείται ότι αυτά που θα διαβάσετε, δεν θα τα διαβάσετε πουθενά αλλού και θα το δείξω με το σημερινό εισαγωγικό στην εισαγωγή σημείωμα. Θα αποτελείται από τέσσερα μέρη. Αντικείμενο του πρώτου μέρους θα είναι η γένεση της φιλοσοφίας, του δεύτεροι οι προσωκρατικοί λεγόμενοι (κακώς) φιλόσοφοι, του τρίτου ο Πλάτων και του τέταρτου ο Αριστοτέλης –  και εκεί θα σταματήσω.

ΘΑ γράψω λοιπόν και θα τονίσω με έμφαση από την πρώτη στιγμή ότι δεν πρόκειται γενικά και αόριστα για την φιλοσοφία αλλά για την φιλοσοφία του δυτικού Κυρίου της αρχαίας ελληνικής κοινωνίας. Διότι αυτή που πρώτοι φιλοσόφησαν δεν ήταν δούλοι ή θήτες ή αυτουργοί (μικροκαλλιεργητές) αλλά ήταν οι πλουσιότεροι, οι ισχυρότεροι, άρα και οι γνωστότεροι άνδρες της αρχαίας ελληνικής κοινωνίας του 7ου και 6ου και 50υ αιώνα π. Χ. και μετά. Η αναμφίλεκτη αυτή διαπίστωση αποσιωπείται, δεν δίνεται η δέουσα προσοχή. Ασφαλώς και με ενδιαφέρει το γιατί αλλά πιο πολύ με ενδιαφέρουν οι συνέπειες. Διότι εάν αυτό το τονίσουμε εξ αρχής, τότε εγείρονται πολλά ερωτήματα, η απάντηση των οποίων θα φωτίσει πολλές πτυχές της γένεσης της φιλοσοφίας του δυτικού Κυρίου, η οποία γένεση μπορεί να μην παραμένει μυστήριο είναι όμως βέβαιο ότι πολλές πτυχές της παραμένουν σκοτεινές και ανεξερεύνητες.

ΓΙΑΤΙ να είναι άνδρες και μάλιστα οι πλουσιότεροι, οι ισχυρότεροι και οι γνωστότεροι αυτοί που πρώτοι φιλοσόφησαν;  Γιατί το έκαναν την εποχή που το έκαναν, από το 650 μέχρι το 450 π. Χ; Πού έγινε αυτό και γιατί έγινε εκεί που έγινε, στην Ιωνία πρώτα, πιο συγκεκριμένα, στη Μίλητο πρώτα;  Εάν ορίσουμε τη φιλοσοφία ως ένα καινοφανή τρόπο σκέψης, ως ένα καινοφανές σύστημα σκέψης μιας συγκεκριμένης κοινωνίας, που παραμέρισε κάποιον άλλον τρόπο,  κάποιο άλλο σύστημα, τότε εγείρεται το ερώτημα ποιος ήταν ο προηγούμενος τρόπος σκέψης, ποιο ήταν το προηγούμενο σύστημα σκέψης που παραμερίστηκαν; Γιατί εγκαταλείφθηκε αυτός ο προηγούμενος τρόπος σκέψης; Γιατί και πώς αποσυντέθηκε;  Η εμφάνιση της φιλοσοφίας ήταν το μόνο αποτέλεσμα αυτής της διαδικασίας αποσύνθεσης ή ήταν μια συγκεκριμένη εκδήλωση ενός γενικότερου φαινομένου; Εάν ισχύει το δεύτερο, ποιο ήταν αυτό το γενικότερο πολιτισμικό, κοινωνικό και πολιτικό φαινόμενο και ποιες ήταν οι άλλες εκδηλώσεις;

ΠΡΙΝ ασχοληθούμε με το ζήτημα πως σκέφτονταν αρχικά οι πρώτοι ισχυροί και πλούσιοι και διάσημοι άνδρες και πώς σκέφτονταν μετά και γιατί άλλαξε ο παραδοσιακός τρόπος σκέψης, θα πρέπει να γνωρίζουμε ποιες ήταν οι ανησυχίες, οι αγωνίες, οι φόβοι, οι επιθυμίες αυτών των ανδρών. Άλλαξαν όλα αυτά, οπότε άλλαξε και ο τρόπος σκέψης ή μήπως δεν άλλαξαν αλλά δόθηκαν νέες απαντήσεις στα ήδη υπάρχοντα ερωτήματα; Σε ποιο κείμενο, σε ποια κείμενα μάλλον,  θα προστρέξουμε για να εντοπίσουμε τις αρχικές αγωνίες, φόβους, ανησυχίες και επιθυμίες, επομένως και τον αρχικό τρόπο σκέψης;  Τα κείμενα αυτά μας βοηθούν να απαντήσουμε σε όλα αυτά τα ερωτήματα που έχουμε ήδη διατυπώσει; Ναι, μας βοηθούν, και είναι η Ιλιάδα και η λυρική ποίηση.

ΘΑ εστιάσουμε την προσοχή μας στο ζήτημα του εντονότερου χαρακτηριστικού του νέου τρόπου σκέψης, της φιλοσοφίας συγκεκριμένα:  οι πρώτοι φιλόσοφοι σκέφτονται με έννοιες, προσπαθούν μάλλον να σκεφτούν με έννοιες. Αυτό σημαίνει ότι πριν δεν σκέφτονταν με έννοιες; Και πως σκέφτονταν;  Είναι δυνατόν να σκεφτόμαστε χωρίς έννοιες;  Στα ερωτήματα αυτά έχουν διατυπωθεί απαντήσεις οι οποίες είναι γενικά αποδεκτές, τις αποδέχομαι και εγώ, υπάρχει όμως μια απάντηση που εγείρει ένα ερώτημα, το οποίο ενώ έχει διατυπωθεί από όλους δεν υπάρχει μια γενικά αποδεκτή απάντηση. Θα διατυπώσω μια νέα απάντηση.

ΤΟ βασικό, το εντονότερο χαρακτηριστικό στοιχείο της μετάβασης από τον ένα τρόπο σκέψης στον άλλο ήταν η εγκατάλειψη της προσωποποίησης, του ανθρωπομορφισμού. Θα παραθέσω ένα πολύ χαρακτηριστικό παράδειγμα. Ενώ στην Ιλιάδα και αλλού διαβάζουμε ότι τα πάντα, η ζωή ακόμα και οι θεοί, προέρχονται από τον Ωκεανό, ένα μεγάλο ποτάμι που ρέει γύρω από την επίπεδη γη, ο Θαλής ο Μιλήσιος μας λέει ότι τα πάντα προέρχονται από το νερό και ότι η γη επιπλέει πάνω σε νερό. Ο Ωκεανός όμως δεν είναι απλά το όνομα ενός ποταμού –  είναι ο γιος του Ουρανού και της Γαίας, αδερφός της Νύχτας!

ΝΑ το ερώτημα που έχει τεθεί αλλά δεν διαθέτει μια γενικά αποδεκτή απάντηση –  η απάντηση που δίνω είναι το κομβικό στοιχείο της διαδικασίας μετάβασης σε ένα νέο τρόπο σκέψης, της διαδικασίας αποσύνθεσης ενός τρόπου σκέψης και διαμόρφωσης ενός νέου:  γιατί εγκαταλείφθηκε η προσωποποίηση, ο ανθρωπομορφισμός;  Τι είναι η προσωποποίηση, τι είναι ο ανθρωπομορφισμός;  Πώς, πότε, γιατί, από ποιους επινοήθηκε;

ΤΑ ερωτήματα αυτά μας εισάγουν στο ζήτημα του μύθου. Και ενώ γνωρίζουμε τι είναι ο μύθος, όση αμφιλογία κι αν υπάρχει περί αυτού, δεν γνωρίζουμε ποια ήταν η αρχική της σημασία. Για να την γνωρίσουμε θα πρέπει να καταφύγουμε στην Ιλιάδα· και εκεί θα δούμε ότι η λέξη μύθος άλλοτε είναι τα λόγια που λέμε όταν συζητάμε κι άλλοτε είναι μια οποιαδήποτε αφήγηση, μπορεί και χωρατό, που την κάνει κάποιος προς κάποιον με σκοπό να τον μεταπείσει, να τον συμβουλεύσει, να τον παροτρύνει –  είναι μια αφήγηση (ένα παραμύθι, ένας θρύλος, μια ιστορία) που έχει ένα συγκεκριμένο σκοπό. Όλη η αφήγηση της Ιλιάδας είναι ένας μύθος που έχει ένα σκοπό, είναι μια αφήγηση που κάνει ο αοιδός προς τον ήρωα με σκοπό να του υποβάλει την εξής προτροπή: ήρωα, πάψε να είσαι ήρωας –   με τον τον τρόπο που είσαι μέχρι  τώρα: εάν δεν αλλάξεις, θα καταστραφείς, θα μειωθεί ο πλούτος σου, η ισχύς σου, η φήμη σου (το κλέος, το κύδος).

ΘΑ δούμε  ότι δεν νοείται μύθος χωρίς προσωποποίηση και ανθρωπομορφισμό και ότι αυτός ο μύθος είναι το δομικό υλικό του παραδοσιακού συστήματος σκέψης.  Εάν η προσωποποίηση και ο ανθρωπομορφισμός τείνει να ατονεί και να εγκαταλείπεται, αναπόφευκτα θα εγκαταλειφθεί και ο μύθος. Και πράγματι αυτό συνέβη, όπως παραδέχονται όλοι και όλες. Να το κομβικό ερώτημα: γιατί εγκαταλείφθηκε η προσωποποίηση και ο ανθρωπομορφισμός, κατά συνέπεια και ο μύθος;  Ποιοι και πώς και πότε επινοήθηκε ο μύθος με κύριο χαρακτηριστικό τον ανθρωπομορφισμό, την προσωποποίηση φυσικών και κοινωνικών και πνευματικών καταστάσεων και συμβάντων και σχέσεων και διαδικασιών;  Και γιατί εγκαταλείφθηκε στην Ιωνία και στην Μίλητο, γιατί από το 650 μέχρι το 450 π. Χ.;

ΘΑ απαντήσουμε μεθαύριο στα ερωτήματα αυτά.

 Βρέχει και δεν μπορώ να φυτέψω κοκκάρι για ξερό κρεμμύδι και να προετοιμάσω το έδαφος για πατάτες. Εάν σταματήσει η βροχή, θα ανέβω στο βουνό να φέρω φυλλόχωμα και κοπριά από μαντρί φίλου. Θα φυτέψω καμιά εικοσαριά βέργες αμπελιού, εδώ στο σπίτι, για επιτραπέζια σταφύλια, και θα προετοιμάσω το έδαφος του θερμοκηπίου.