σκέψεις στα έγκατα της γης (1)

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

ΟΤΑΝ επισκέπτομαι την Αθήνα, περνάω από το Δίπορτο, μια υπόγα με καλό φαγητό και καλή ρετσίνα, πίσω από τη Βαρβάκειο, στην οδό Θεάτρου· από ένα μπιστρό, απέναντι από τη πύλη του Αδριανού, χωμένο σε ένα στενάκι· και κατεβαίνω στα έγκατα της γης, στο Μοναστηράκι. Κατεβαίνω μια μεγάλη κυλιόμενη σκάλα, μετά άλλη μία, εξίσου μεγάλη,  και μετά μια τρίτη, μικρότερη. Θα πρέπει να βρίσκομαι πάνω από 50 μέτρα κάτω από την επιφάνεια της πόλης.

ΦΟΒΑΜΑΙ κάθε φορά που κατεβαίνω. Έχω την εντύπωση ότι μπαίνω σε τάφο, ότι κατεβαίνω στον Άδη. Είναι μια εμπειρία θανάτου – το μετρό είναι μια αναβίωση, κατά κάποιο τρόπο, των Ελευσίνιων μυστηρίων. Θα βγω ζωντανός; Αν κοπεί το ρεύμα, αν γίνει σεισμός κι εγκλωβιστώ εκεί μέσα, στα έγκατα της γης; Αν ήμουν ποντικός ή σκουλήκι, θα τη έβγαζα καθαρή – αλλά δεν είμαι, είμαι άνθρωπος. Είμαι άνθρωπος όμως εκεί κάτω στα έγκατα της γης; Αυτό το ερώτημα διατυπώνω εκεί στα έγκατα της γης, αυτή τη σκέψη κάνω – κι άλλες πολλές.

ΠΏΣ φτάσαμε στο σημείο να μετακινούμαστε στα βάθη της γης; Την προηγούμενη μέρα ανεβήκαμε με φιλικό ζευγάρι και τα παιδιά μας στην Ακρόπολη και είδα από εκεί ψηλά το λεκανοπέδιο, την Αττική. Φρίκη, αίσχος! Το βλέμμα μου σταμάτησε στην αρχή της Βουλιαγμένης, στην αρχή της Καλλιρρόης. Σε εκείνη την περιοχή εκτυλίσσεται η δράση στον Φαίδρο του Πλάτωνος – περιοχή με πλατάνια και χόρτο, κάτω από τα οποία κάθισαν οι φίλοι και συζητούσαν. Η Καλλιρρόης ήταν ποτάμι με λεύκες στις όχθες του, ο Ιλισσός, στη δεκαετία του πενήντα – φίλη που γεννήθηκε (το 1952) και μεγάλωσε εκεί κοντά, στον Νέο Κόσμο, μου το είπε. Τα Πατήσια ήταν οι λαχανόκηποι της Αθήνας στις αρχές του εικοστού αιώνα – το ίδιο και οι Αμπελόκηποι, αμπέλια και κήποι. Μετά, στη δεκαετία του εξήντα και του εβδομήντα, η παραγωγή των λαχανικών μεταφέρθηκε στο Χαλάνδρι, και αργότερα στον Μαραθώνα. Και αργότερα στη Βοιωτία και την Κορινθία – και τώρα όλη η Ελλάδα, όλη η υφήλιος – σκόρδα (και) από τη Κίνα.

ΔΕΝ μπορεί, θα έχετε αντιληφθεί που το πάω. Όσες και όσοι, άρτι αφιχθέντες και αφιχθείσες στη Σχολή, δεν το έχουν αντιληφθεί,  θα επαναλάβω κάτι που πιθανόν το βρίσκετε προκλητικό και υπερβολικό: κατά τη διάρκεια του 21ου αιώνα θα ζήσουμε, δεν ξέρω αν θα το ζήσω εγώ, την εγκατάλειψη πόλεων. Λάθος έκφραση: θα ζήσουμε την εγκατάλειψη τυραννουπόλεων. Θα δούμε τις τυραννουπόλεις να μετεξελίσσονται σε νεκρουπόλεις. Ήδη όμως μια τυραννούπολη είναι νεκρούπολη, είναι μια νεκροζώντανη πόλη. Θα λυπηθώ εάν εκλάβετε την παραπάνω διαπίστωση ως προφητεία. Δεν είναι, είναι πρόβλεψη, είναι πρόγνωση. Είναι το συμπέρασμα συλλογισμών, σκέψεων, τις οποίες θα συμπυκνώσω σε τρεις λέξεις: τροφοσυλλογή, οικοκοινότητες, τυραννουπόλεις-νεκρουπόλεις. Θίγω λοιπόν το μείζον ζήτημα της Τεχνικής. Θα μπορούσα να προσδιορίσω τον όρο Τεχνική με το επίθετο καπιταλιστική· σκέφτομαι όμως ότι δεν μου επιτρέπεται να αποκλείσω το εξής ενδεχόμενο: εάν ένας νέος τρόπος παραγωγής και αρπαγής διαδεχτεί τον καπιταλιστικό, ας πούμε η νεοδουλεία, η Τεχνική θα είναι πανταχού παρούσα και τα πάντα πληρούσα πολύ περισσότερο από ότι ήταν στις απαρχές του καπιταλισμού.

ΦΙΛΕΣ και φίλοι, διαμορφωθήκαμε και γίναμε άνθρωποι μέσα στη φύση, ζήσαμε πάνω στη Γη μέσα στη φύση αλλά εδώ και κάποιες δεκαετίες δεν ζούμε πια μέσα στη φύση. Πιθανόν να  εκλάβετε αυτή τη διαπίστωση ως κοινοτοπία ή ακόμα και κενολογία – όταν όμως σε λίγα λεπτά ή αύριο, μεθαύριο θα βάλετε τα κλάματα με αυτά που θα γράψω σήμερα και στο μέλλον, γιατί σοκαρίστηκα με την σημερινή Αθήνα – θα διαπιστώσετε ότι τα πράγματα είναι πολύ πιο σοβαρά από ό,τι νομίζετε. Δεν ζούμε σε φυσικό περιβάλλον αλλά σε τεχνικό περιβάλλον, όχι απλά τεχνητό! Τι σημαίνει να έχουμε ζήσει μέχρι σήμερα σε φυσικό περιβάλλον και τώρα να ζούμε σε τεχνικό; Πώς να εξηγήσουμε αυτή τη μετεξέλιξη; Ποιες είναι οι συνέπειες; Ποιο είναι το μέλλον;

ΝΑ ποιο είναι το μέλλον. Η Τεχνική, ως διαμεσολάβηση του ανθρώπου με τη φύση, μετεξελίχθηκε σε περιβάλλον και σε σύστημα. Από τη φύση της, η Τεχνική, το τεχνικό περιβάλλον έχει την τάση να εξαλείφει κάθε τι που δεν είναι τεχνικό, κάθε τι που είναι φυσικό. Η τάση αυτή δεν σταματά και δεν αντιστρέφεται. Αυτό σημαίνει ότι οι αρνητικές συνέπειες του τεχνικού περιβάλλοντος πάνω στον άνθρωπο θα πολλαπλασιάζονται, θα γενικεύονται και θα επιδεινώνονται. Η τάση αυτή, πάρτε χαρτομάντιλα (για τα δάκρυα), συγχρονίζεται με μια άλλη τάση που δεν σταματά και δεν αντιστρέφεται, για την οποία μιλήσαμε το Σάββατο το βράδυ: το τέλος της εργασίας, τη συρρίκνωση του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής.

ΘΑ υπάρξει μια αναπόφευκτη αλληλεπίδραση, μια ανάδραση (feed back) μεταξύ αυτών των δύο τάσεων. Τόσο η Τεχνική όσο και ο καπιταλισμός ΘΑ τείνουν να αγγίξουν τα όρια της επέκτασής τους. Όσο πιο πολύ κι όσο πιο γρήγορα η Τεχνική, όσο καπιταλιστική, όσο δυτική κι αν είναι, τείνει να μεγεθύνεται και να αυτονομείται, τόσο πιο κοντά προς τα όριά τους θα πλησιάζει- και όσο τα πλησιάζει  τόσο πιο πολλή ενέργεια και πρώτες ύλες θα χρειάζεται για να αναπαράγεται τη ώρα που και η ενέργεια και οι πρώτες ύλες θα είναι ολοένα και λιγότερα.

ΘΑ οδηγηθούμε λοιπόν στην εξής κατάσταση: θα ζούμε χωρίς δουλειά μέσα σε τεχνικό περιβάλλον. Μέσα σε ένα περιβάλλον όπου δεν θα μπορούμε να κάνουμε τίποτα! Να ήταν μόνο αυτό! Η εξάντληση των ορίων της επέκτασης θα επαναλάβει τη διαδικασία κατάρρευσης της ρωμαϊκής δουλοκτητικής κοινωνίας: όσο επεκτείνονταν, τόσο πιο πολλούς δούλους απήγαγε, τόσο πιο μεγάλα γίνονταν τα λατιφούντια, τα αγροκτήματα των εκατομμυρίων στρεμμάτων με δεκάδες χιλιάδες δούλους. Όταν δεν μπορούσε να επεκταθεί πια, δεν μπορούσε να βρει άλλους δούλους τη στιγμή που χρειαζόταν περισσότερους όσο ποτέ άλλοτε! 

ΑΥΤΟ είναι και το μέλλον της Τεχνικής. Θα ζήσουμε την αντίφαση της τάσης μεγέθυνσης της Τεχνικής και της τάσης συρρίκνωσης του καπιταλισμού. Τα ερωτήματα που αναφύονται είναι πολλά. Είναι δυνατόν να υπάρξει κοινωνική επανάσταση, διεύρυνση του κομμουνισμού μέσα στο τεχνικό περιβάλλον; Η απάντηση που δίνω εγώ σε αυτό το ερώτημα είναι ένα κατηγορηματικό ΟΧΙ! Τι θα κάνουμε λοιπόν; Θα καταστρέψουμε το τεχνικό περιβάλλον – είναι κάτι τέτοιο εφικτό ή επιθυμητό;

Η απάντηση θα δοθεί όταν θα γίνουμε μάρτυρες της πρώτης εγκατάλειψης κάποιας πόλης – δεν μπορούμε να ξέρουμε ποια θα είναι αυτή ούτε για ποιους συγκεκριμένους λόγους θα εγκαταλειφθεί – τους γενικούς τους γνωρίζουμε. Ώστε δεν τίθεται ζήτημα καταστροφής ή μη αλλά εγκατάλειψης ή θανάτου. Οι νεκρουπόλεις έρχονται.

Η εγκατάλειψη των πόλεων θα είναι μια πτυχή της κοινωνικής επανάστασης. Θα προκληθούν πολλά προβλήματα αλλά δεν είναι του παρόντος – ασφαλώς και θα ασχοληθούμε με αυτά, διεξοδικά και συχνά.  Επανέρχομαι στον πυρήνα του συλλογισμού μου και σταματώ – μόλις ξύπνησε η Αποστολία: η επιστροφή στην τροφοσυλλογή είναι αδύνατη, οι νεκρουπόλεις έρχονται· το μόνο που μας απομένει είναι οι οικοκοινότητες.

ΕΑΝ δεν έχετε διαβάσει To Tεχνικό σύστημα του Ζακ Ελίλ (Jacques Ellul), γονυπετής ικετεύω σας να το διαβάσετε (εκδ. Αλήστου Μνήμης, μετ. Γιάννης Δ. Ιωαννίδης – με δύο ν).