τέσσερις οι αποκεφαλισμοί στην Ιλιάδα

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

Διαβάζουμε στην Ιλιάδα τέσσερις αποκεφαλισμούς. Τους κάνουν οι επιδρομείς, οι ελληνόφωνοι Αχαιοί (Αργείοι, Δαναοί –  μια φορά μόνο διαβάζουμε τη λέξη Πανέλληνας, Β 530). Διαβάζουμε ακόμα και δύο επιθυμίες αποκεφαλισμού: ο Έκτωρ θέλει να κόψει το κεφάλι του Πατρόκλου αλλά δεν μπορεί· ο Αχιλλεύς ορκίζεται ότι θα καρατομήσει τονΈκτορα αλλά δεν το κάνει, θα δούμε γιατί. Θα παραθέσω τις περιγραφές των αποκεφαλισμών και θα θέσω τα εξής ερωτήματα:  γιατί τους κάνουν μόνο οι Έλληνες, γιατί όχι και οι Τρώες ή μόνο οι Τρώες;  Γιατί γίνονται οι αποκεφαλισμοί, ποιος είναι ο σκοπός τους;

Τον πρώτο αποκεφαλισμό τον κάνει ο Αγαμέμνων (Λ 146-7). Κόβει το κεφάλι του Ιππολόχου, του κόβει και τα χέρια και σαν κούτσουρο τον κυλάει προς το μέρος των Τρώων. Λίγο αργότερα (Λ 261) κόβει το κεφάλι του Ιφιδάμαντα. Ο τρίτος αποκεφαλισμός γίνεται από τον Αίαντα του Οϊλέως (Ν 202-5): κόβει το κεφάλι του Ιμβρίου και το πετάει σαν μπάλα (σφαιρηδόν, 204) προς τους Τρώες κι αυτό κυλάει και πάει και σταματά στα πόδια του Έκτορα. Τον τέταρτο αποκεφαλισμό τον κάνει ο Πηνέλεως (Ξ 493-499): καρφώνει από κοντά το δόρυ του στο μάτι του Ιλιονέως κι αυτό βγαίνει από το πίσω μεριά του κρανίου. Τραβάει μετά το ξίφος, του κόβει το κεφάλι και σηκώνει το δόρυ με το κεφάλι καρφωμένο σε αυτό, και όλο το σκηνικό έμοιαζε με κώδεια, κεφάλι, ώριμης παπαρούνας.

Ο αφηγητής δεν παραβλέπει να περιγράψει την αντίδραση των Τρώων μπροστά σε αυτό το φρικαλέο θέαμα:  χέστηκαν από το φόβο τους (506, τούς δ΄άρα πάντας υπό τρόμος έλλαβε γυία) και κοιτούσαν αριστερά και δεξιά να τρέξουν να αποφύγουν τον θάνατο (507, πάπτηνεν δέ έκαστος όπη φύγοι αιπύν όλεθρον).

Η περιγραφή της αντίδρασης των Τρώων μας  βοηθάει να κατανοήσουμε τη σκοπιμότητα του αποκεφαλισμού: το κεφάλι πετιέται προς το μέρος των Τρώων ή επιδεικνύεται μόνο και μόνο για να προκαλέσει τον φόβο. Η Ιλιάδα μας λέει ότι αν δεν μπορέσεις να εκφοβίσεις τον εχθρό δεν μπορείς να τον νικήσεις –  ο Τάκιτος έγραψε, κάπου στη Germania, ότι οι πρώτοι νικημένοι στον πόλεμο είναι τα μάτια. Ο εκφοβισμός είναι πανταχού παρών στην Ιλιάδα και ένα πρωινό θα γράψουμε περισσότερα.

Ο αποκεφαλισμός είναι επίσης μια πράξη ατίμωσης αφού το θύμα υποβιβάζεται στην κατάσταση του εκτρεφομένου ζώου. Ένα από τα όπλα των ποιμένων ηρώων φαίνεται ότι ήταν εργαλείο σφαγής ζώων· πρόκειται για το φάσγανον, από το σφάγανον (σφαγή), το οποίο είναι κάτι μεταξύ μάχαιρας και ξίφους. Εκφοβισμός και ατίμωση, αυτή είναι η λειτουργία του αποκεφαλισμού στην Ιλιάδα. Γιατί όμως οι Τρώες δεν διαπράττουν αποκεφαλισμούς;

Εάν, σύμφωνα με την ποιμενική ηρωική πολεμική παράδοση, ο αποκεφαλισμός ήταν μια επαίσχυντη πράξη θα την χρέωνε ο αφηγητής στους Τρώες –  αλλά δεν ήταν. Ο αποκεφαλισμός του εχθρού είναι ένδειξη ισχύος και επίδειξη ισχύος και ο αφηγητής καταβάλλει πολλές προσπάθειες για να πείσει τους ακροατές/αναγνώστες ότι πιο ισχυροί ήταν οι εισβολείς, οι Αχαιοί. Ο αοιδός όφειλε να αφηγείται γεγονότα που θα προκαλούσαν ευχαρίστηση στο κοινό, όχι δυσαρέσκεια. Παρατηρούσε με μεγάλη προσοχή τις αντιδράσεις του ακροατηρίου και προσάρμοζε την αφήγησή του στις ανάγκες του.

Ο Έκτωρ επιθυμεί να κόψει το κεφάλι του νεκρού Πατρόκλου (Ρ 126, Σ 176 κ.ε.) αλλά οι Αχαιοί κατορθώνουν και παίρνουν το σώμα του (αρχική σημασία της λέξης είναι πτώμα, σορός). Η επιθυμία του αποκεφαλισμού καταγράφεται μόνο και μόνο για να τονιστεί το μεγαλείο της αποτροπής του –  δεν υπήρχε περίπτωση κάποιος αοιδός να περιέγραφε τον αποκεφαλισμό του Πατρόκλου από τον Έκτορα! Ο Αχιλλεύς ορκίζεται (Σ 334 κ.ε.) πάνω από το πτώμα του Πατρόκλου ότι θα κόψει το κεφάλι του Έκτορα αλλά τελικά δεν το κάνει. Ούτε το πετάει να το φάνε τα σκυλιά. Τουναντίον, το δίνει στον πατέρα του και τελικά ο Έκτωρ θάβεται από όλους τους Τρώες. Όλα αυτά τα διαβάζουμε στη ραψωδία Ω, μια όψιμη σύνθεση, στην οποία αναθεωρούνται οι σχέσεις μεταξύ των ισχυρών αριστοκρατικών οίκων: η διαρκής έρις (σημαίνει ανταγωνισμός)  και η υπερβολική βία (ύβρις, άτη) θα πρέπει να εγκαταλειφθούν και να αντικατασταθούν από την συνύπαρξη (δίκη). Τώρα πια δεν είναι ποιμένες, η ισχύς των οποίων εξασφαλίζεται με την εξόντωση του γειτονικού ποιμενικού οίκου, αλλά δουλοκτήτες: η ύπαρξη του μεγάλου αριθμού των δούλων και η ανάγκη αρπαγή της γης των μικροϊδιοκτητών γεωργών επιβάλλει τη συνεργασία που αυξάνει την ισχύ.